Научная статья на тему 'Давлат секторида бухгалтерия ҳисоби халқаро стандартлари асосида бюджет ҳисобини ислоҳ этиш йўналишлари'

Давлат секторида бухгалтерия ҳисоби халқаро стандартлари асосида бюджет ҳисобини ислоҳ этиш йўналишлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
647
152
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
давлат сектори / молиявий ҳисобот / молиявий активлар / мажбуриятлар / касса усули / ҳисоблаш усули / соф активлар / public sector / financial reporting / financial assets / liabilities / cash method / accrual method / net assets

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Меҳмонов Султонали Умаралиевич

Мақолада бюджет ҳисобини ислоҳ этиш жараёнида давлат секторида бухгалтерия ҳисоби халқаро стандартларидан фойдаланишнинг илмий-услубий жиҳатлари ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPLEMENTING OF INTERNATIONAL STANDARDS OF ACCOUNTING IN THE PUBLIC SECTOR ACCOUNTING REFORMS

There is revealed in the article scientific and methodological aspects of the of International Public sector accounting standards implementation in the process of reforming the Public budget accounting.

Текст научной работы на тему «Давлат секторида бухгалтерия ҳисоби халқаро стандартлари асосида бюджет ҳисобини ислоҳ этиш йўналишлари»

Ме^монов С.У.,

Тошкент молия институти «Бюджет хисоби»

кафедраси мудири,

иктисод фанлари номзоди, доцент

ДАВЛАТ СЕКТОРИДА БУХГАЛТЕРИЯ ЩОБИ ХАЛКАРО СТАНДАРТЛАРИ АСОСИДА БЮДЖЕТ ^ИСОБИНИ ИСЛО^ ЭТИШ ЙУНАЛИШЛАРИ

МЕЦМОНОВ С.У. ДАВЛАТ СЕКТОРИДА БУХГАЛТЕРИЯ ХИСОБИ ХАЛЦАРО СТАНДАРТЛАРИ АСОСИДА БЮДЖЕТ ЦИСОБИНИ ИСЛОХ ЭТИШ ЙУНАЛИШЛАРИ

Маколада бюджет хисобини ислох этиш жараёнида давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартларидан фойдаланишнинг илмий-услубий жихатлари ёритиб берилган.

Таянч иборалар: давлат сектори, молиявий хисобот, молиявий активлар, мажбуриятлар, касса усули, хисоблаш усули, соф активлар.

МЕХМОНОВ С.У. НАПРАВЛЕНИЯ РЕФОРМИРОВАНИЯ УЧЕТА В ГОСУДАРСТВЕННОМ СЕКТОРЕ С ПРИМЕНЕНИЕМ МЕЖДУНАРОДНЫХ СТАНДАРТОВ БУХГАЛТЕРСКОГО УЧЕТА

В статье раскрыты научно-методологические аспекты применения международных стандартов бухгалтерского учета для государственного сектора в процессе реформирования бюджетного учета.

Ключевые слова: государственный сектор, финансовая отчетность, финансовые активы, обязательства, кассовый метод, метод начисления, чистые активы.

MEHMONOV S.U. IMPLEMENTING OF INTERNATIONAL STANDARDS OF ACCOUNTING IN THE PUBLIC SECTOR ACCOUNTING REFORMS

There is revealed in the article scientific and methodological aspects of the of International Public sector accounting standards implementation in the process of reforming the Public budget accounting.

Keywords: public sector, financial reporting, financial assets, liabilities, cash method, accrual method, net assets.

Республикамиз давлат секторида бюджет цисоби ва цисо-ботини такомиллаштириш бюджет тизимида амалга ошири-лаётган ислоцотларнинг асосий йуналишларидан бири сифа-тида эътироф этилмоцда.

Халкаро амалиётда бюджет хисобини ислох этиш касса yсyлидан хисоблаш усулига ути-лиши асосий йуналиш сифатида каралди. Давлат секторида хисоблаш усулига асосланган стандартларнинг жорий килиниши соха олим-лари илмий карашларида уз ифодасини топди. Олимлар Брэд Поттер ва Аллан Бартон бюджет хисобида хисоблаш усули ва шу асосда стандартларнинг жорий килиниши буйича илмий хулосалари жамоатчилик томонидан ижобий бахоланиб кабул килинган1. Охирги вактларда мамлакатимизда хам халкаро амалиёт таж-рибаларидан келиб чикиб бюджет хисобини ислох этишга алохида эътибор каратилмокда.

Амалдаги бюджет хисобини ислох этиш-нинг заруриятининг келиб чикиш сабаблари куйидагиларда уз ифодасини топган:

- молиявий хисоботларнинг ахборот имко-ниятлари, уларнинг камрови ва сифатини оши-риш;

- давлат молиявий хисоботларини халкаро курсаткичлар билан солиштириш;

- давлат молиясини бошкариш тизимининг бошка йуналишларида ислохотларни амалга оширишда молиявий хисобот ахборотларини куллаш.

Бу борада Давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартлари асосида бухгалтерия хисоби ва хисоботи тизимини такомиллаштириш концепцияси кабул килинди. Ушбу концепцияда бюджет хисобини халкаро стан-дартларда умумкабул килинган тамойилларга мувофиклаштириш белгиланди.

Давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартлари (International Public Sector Accounting Standards (IPSAS)) - давлат секторидаги ташкилотларда (давлат иштиро-кидаги тижорат корхоналаридан ташкари) юкори сифатда жахон стандартлари асосида молиявий хисоботларни тузиш буйича халкаро микёсда умумкабул килинган коидалардир. Давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартлари бутун жахонда молиявий хисобот

1 Christensen M., Parker L. Using Ideas to Advance Professions: Public Sector Accrual Accounting. II Financial Accountability and Management. 2010. Vol. 26. №3. P. 246-266.

стандартларининг якинлашиши, келишуви ва янада яхшиланишида мухим роль уйнади.

Давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартлари куйидаги максадларда фойдаланилади:

1. Мамлакатларда хисоб ва хисоботга куйи-ладиган миллий талаблар учун асос булиб хиз-мат килиш.

2. Хисоб ва хисоботга нисбатан уз талабла-рини ишлаб чикаётган алохида мамлакатлар учун халкаро эталон сифатида ишлатилиши.

3. Хисобни юритишда тула фойдаланиш учун кабул килиш (стандартлардан узгар-тиришларсиз фойдаланиш).

Давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартларини мамлакатларда куллаш янада юкори сифатли молиявий хисоботларни тузишга, шунингдек, давлат секто-ри фаолияти натижаларини бахолашга катта имконият яратади, ахборотларнинг шаффоф-лигини оширади, бюджетга молиявий хисоб ва статистик хисоботларнинг юкори даража-да интеграциялашувини таъминлайди, ахборотларнинг ишончлилиги ва туликлигининг ошиши хисобига давлат активларини сама-рали бошкариш имконини беради, молиявий хисоботларни бошка мамлакатлар молиявий хисоботлари билан солиштириш имконияти яратилади, халкаро муносабатларнинг гло-баллашуви шароитида мамлакат мажбурият-лари кандайлиги ва уни уз ресурслари билан кандай бошкараётганлиги, шунингдек, молиявий холатни тушуниш асосида чет эл инве-стициялари хажмининг ошиши ва донорлик маблаFларининг купайиши имконини беради хамда давлат секторида молиявий интизом да-ражасини оширади.

Давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартлари ходисалар ва операция-ларни молиявий хисоботда акс эттириш талаб-лари (тан олиш, бахолаш, ахборотларни очиб бериш, ахборотларни такдим этиш)ни белги-лайди.

Давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартлари хисоблаш усулида кул-ланиладиган (31 та) хамда касса усулида кул-ланиладиган давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартидан иборат.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 4

1-жадвал. ^исоблаш усули к,улланилишининг х,усусиятлари

АФЗАЛЛИГИ КАMЧИЛИГИ

Дapoмaд вa хapaжaтлap x,aw^a мaжбуpиятлapнинг гад^ бyлгaн вaктдa кaйд этиш вa тaн oлиниши Хиcoб жapaëнининг муpaккaблaшиши

Хиcoбнинг xannna oбъeктлapи x1apaкaтининг кaмpaб oлиниши Хиcoбни юpитишгa кyпгинa тaлaблap вa вaзифaлapнинг куйилиши

Maжбуpиятлapни ysapo x1иcoблaшувлap acocидa тугaтиш имкoнияти Кaдpлapни тaйëpлaш вa мaлaкacини oшиpишгa кУшимчa хapaжaтлap тaлaб этилиши

Дaвлaт ceктopидa caмapaли бoшкapиш жapaëни учун тулик aхбopoтлapни oлиш имкoнияти Mутaхaccиcлapдaн юкopи мaлaкa тaлaб этиши

Дaвлaт opгaнлapи caмapaли фaoлияти мoнитopингини aiv^Ta oшиpиш мaкcaдлapигa мocлиги

Уpтa муддaтли бюджет нaзopaти мaкcaдлapидa кУллaш имганияти мaвжудлиги

Xиcoблaш уcулидa oпepaциялap вa бap-чa x1oдиcaлap (дapoмaдлap, хapaжaтлap, мaж-буpиятлap) улap coдиp булган пaйтдa (пул мaблaFлapи хapaкaтигa бoFлик1 бyлмaгaн x1oлдa) тaн oлинaди.

Хи^б aмaлиëтидa x1иcoблaш уcули кУллaни-лишининг Karop ижoбий жиx1aтлapини кypcaтиб утиш вa уз ypнидa мaълум нoмувoфикликлapни х^м эътиpoф этиш мумкин (1-жaдвaл).

Хopижий oлимлap Кpиcтeнceн вa nap^p бюджет бухгaлтepия х.игобини x1иcoблaш уcу-лигa утишни иcлox1 этишнинг aниклoвчи эле-менти cифaтидa эътиpoф этиш^н. Хиcoблaш уcули илк мapoтaбa 1993 йилдa Янги Зeлaндия вa Авcтpaлиядa жopий килингaн1.

Буюк Бpитaния вa Янги Зeлaндия дaвлaт ceктopи мoлиявий менежментини иcлox1 этиш жapaëнидa x1иcoблaш уcулидaн фoйдaлaниш-нинг киëcий тax1лили oлимлap Шeйлa Эллвуд вa Сьюзaн Ньюбeppилap тoмoнидaн aмaлгa oшиpилгaн. Улap x1иcoблaш уcулини кУллaш иктиcoдиëтнинг туpли ceктopлapидa мoлиявий x1иcoбoтни укиш вa тaккocлaш имкoнини бepи-шини acocлaшгaн2.

Хиcoблaш уcулидaги дaвлaт ceктopидa бух-гaлтepия х.игоби хaлкapo cтaндapтлapини x1иcoблaш (мoлиявий x1иcoбoтлap улap oлдигa куйилган мaкcaд вa вaзифaлapни бaжapиши учун x1иcoблaш уcули бyйичa тузилиши ^pa^ x1aмдa фaoлиятнинг узлукcизлиги (мoлиявий

1 Christensen M., Parker L. Using Ideas to Advance Professions: Public Sector Accrual Accounting. II Financial Accountability and Management. 2010. Vol. 26. №3. P. 246-266.

2 Львoвa Д. Рoль бюджетнют учeтa в пepeoбpa-зoвaнии ceктopa гocудapcтвeннoгo упpaвлeния: итoги пocлeднeй peфopмы. - M., 2013. -С. 131.

x1иcoбoт oдaтдa тaшкилoт фaoлият кypcaтяпти вa oпepaциoн фaoлиятини бундaн кейин х^м дaвoм эттиpaди, дeгaн тaхмин acocидa тузилa-ди) тaмoйиллapигa acocлaнгaн.

Хиcoблaш уcулигa acocлaнгaн мoлиявий x1иcoбoт тapкиби куйидaгилapдaн ибopaт:

- мoлиявий x^na™ x1aкидa x^CO6O^

- фaoлиятнинг мoлиявий нaтижaлapи x,a-Kидa X^CO6O^

- гоф aктив|кaпитaл yзгapиши x1aкидa х,и-CO6O^

- пул мaблaFлapи x,apa^™ x1aкидaги x^co-бoт;

- тacдиклaнгaн бюджет.

Moлиявий x1oлaт x1aкидa X^CO6O^ тaкдим этилaдигaн aхбopoтлap acocий вocитaлap, ин-вecтициoн кyчмac мулк, нoмoддий aктивлap, мoлиявий aктивлap, инвecтициялap, зaхиpa-лap, aлмaшувcиз муoмaлaлapдaн тушум (coлик вa тpaнcфepтлap), вaлютa муoмaлaлapидaн ту-шумлap, пул мaблaFлapи вa пул эквивaлeнтлa-pи, тyлaнaдигaн coликлap вa тpaнcфepтлap, вa-лютa муoмaлaлapигa тyлoвлap, peзepвлapдaн ибopaт.

Фaoлиятнинг мoлиявий нaтижaлapи x1aкидa x^co6o^ тaкдим этилaдигaн aхбopoтлap ту-шумни мoлиялaштиpиш бyйичa хapaжaтлap, улушли мeтoддa х.игоб^ oлинaдигaн уюшмa тaшкилoтлapининг пpoфицит ёки дeфицитдaги улуши, aктивлapнинг чикиб кетиши ёки мaж-буpиятлapни тугaтиш бyйичa coлик тyлaнгунгa ^ap фoйдa вa зapap, пpoфицит ёки дефицит-дaн ибopaт.

Сoф aктив|кaпитaл yзгapиши x1aкидa х,и-coбoтдa тaкдим этилaдигaн aхбopoт x1иcoбoт дaвpи пpoфицити ёки дефицити, тушумлap вa

ИКТИЗДД BA МОЛИЯ I ЭKОHОMИKA И ФИHAHCЫ 2015, 4

2-жадвал. Касса усули кулланилишининг х,усусиятлари

АФЗАЛЛИГИ КАМЧИЛИГИ

К,уллашнинг оддийлиги Операция ва ходисаларни хакикий содир булган вактда тан олинмаслиги

Хисоботларни уз вактидалигининг таъминлаши Активлар ва мажбуриятларнинг харакати буйича тулик ахборотларни олиш имконининг йуклиги

Хисобни юритишда хатоликларни олиш имкониятининг кенглиги Хисобот даври охирида карз мажбуриятларини индентификациялаш муаммосининг мавжудлиги

Мутахассислардан юкори малака талаб этмаслиги Молиявий ахборотлар камровининг чегараланганлиги

харажатлар моддалари буйича жамланмасидан иборат.

Касса усулида операциялар ва барча хо-дисалар (даромадлар, харажатлар) пул маб-лаFлари харакатига боFлик булган холда кайд килинади ёки тан олинади. Амалиётда бир кисм мамлакатлар касса усулида (соф холда) хисобни юритадилар.

Хисоб амалиётида касса усули кулланили-шининг хам узига хос афзалликлари хамда камчиликлари мавжуд (2-жадвал).

Касса усулидаги давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандарти мажбурий талаблар (касса усулидаги хисобга асослан-ган молиявий хисоботларни тузишга куйилган асосий талаблар келтирилган) хамда мажбурий булмаган талаблар (ахборотларни очиб беришда молиявий хисоботнинг молиявий хисобдорлигини хамда шаффофлигини оши-риш учун субъект томонидан хисоб сиёсати-да кушимча белгиланган усулларни эътироф этиш)дан иборат. Яъни, касса усулига асос-ланган Давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартлари ташкилотларга ихтиё-рий равишда молиявий хисоботда хисоблаш усулидаги ахборотларни очиб беришни тавсия этади. Бу уз навбатида хисобни юритишда касса усулидан хисоблаш усулига утишга кулайлик яратилишини таъминлайди.

Касса усулига асосланган молиявий хисобот таркиби:

1. Пул тушумлари ва туловлари хакидаги хисобот:

- хамма тушумлар тегишли тартибда клас-сификацияланган холда;

- хамма туловлар тегишли тартибда класси-фикацияланган холда;

- пул маблаFларининг бошланFич ва охирги

KOЛДИFИ.

2. Хисоб сиёсати ва тушунтириш хати.

Мамлакатимизда давлат бюджетининг ва давлат максадли жамFармалари бюджетлари-нинг бюджети ижроси буйича бюджет хисоби касса усулида юритилиши белгиланган.

Халкаро амалиётда давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартларини куллаш икки ёндашувда амалга оширилмокда, яъни:

- давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартини туFридан-туFри кабул килиш, бунда халкаро стандартлардан узга-ришсиз фойдаланиш;

- давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартлари асосида миллий хисоб ва хисобот тизимини шакллантириш.

Мамлакатимизда бюджет хисобини ислох этишда Давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартларини куллашнинг иккинчи ёндашуви белгиланди. Бунда хисоблаш усулига боскичма-боскич (оралик вариантлари асосида) утиш йули белгиланди.

Ушбу боскичда давлат секторида хисоб ва хисобот касса усулида хисоблаш усули эле-ментларидан фойдаланган холда юритилади:

- молия ^азначилик) органлари - касса усу-лида;

- бюджет ташкилотлари - хисоблаш усулида.

Бунда куйидагилар назарда тутилади:

1. Амалдаги бюджет хисобини касса усулида юритиш усулини саклаган холда боскичма-боскич давлат сектори бухгалтерия хисобида ислохотларни амалга ошириш.

2. Давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартларидаги хисоблаш усулига асосан бюджет хисоби стандартларини кабул килиш асосида бюджет ташкилотларида молиявий хисоб ва хисоботни, шунингдек, давлат активлари ва мажбуриятлари хисоби, давлат максадли жамFармалари хисобини такомил-лаштириш.

Бюджет хисобини ислох этишнинг кейин-ги боскичларида Давлат бюджети даромадла-ри ва харажатлари хисоби, шунингдек, Давлат максадли жамFармалари хисобининг касса усулидаги Давлат сектори молиявий хисобот халкаро стандартларига ва шу асосда давлат сектори хисоби ва хисоботи тизимини хисоблаш усулидаги Давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартларига мослаш амалга оширилади.

Юкорида келтириб утилган ислохотлар бюджет хисоби стандартларини кабул килиш асосида амалга оширилиши белгиланди. Шуни кайд этиш керакки, 2014 йил 1 январдан амалга киритилган «Бюджет кодекси»да бюджет хисоби ва хисоботини юритиш услубиёти бюджет хисобининг стандартларига мувофик бел-гиланиши алохида курсатиб утилган.

Бугунги кунда Давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартлари асосида бухгалтерия хисоби ва хисоботи тизимини такомил-лаштириш концепциясига мувофик бюджет хисобининг стандартлари лойихалари ишлаб чикилмокда хамда тегишли соха мутахассисла-ри иштирокида мухокамалардан утказилмокда.

Хозирги кунда Бюджет хисоби стандартла-рининг кабул килиниши куйидагиларни амалга ошириш имконини беради:

- бухгалтерия х,исобини юритиш буйича миллий конунчилик талабларини эътиборга олиш;

- ортикча харажатларсиз бухгалтерия ва молия ходимларини тайёрлаш, укитишни таш-кил этиш;

- амалдаги автоматлаштирилган бухгалтерия дастуридан (УзАСБО) баъзи кичик узгартириш ва кушимчалар билан фойдаланиш;

- янги узгаришлар жараёнини ташкил этиш-ни осонлаштириш.

Хулоса килиб айтганда, мамлакатимизда халкаро стандартлар асосида бюджет х,исобини ислох, этишнинг максади:

- биринчидан, х,исоб юритишнинг услубий жих,атларини халкаро амалиётда умумкабул килинган меъёрларга мослашиш асосида мам-лакат рейтингини янада ошириш;

- иккинчидан, давлат молиясини бошка-ришда х,исоботларнинг ахборот камрови ва шаффофлигини ошириш;

- учинчидан, молиявий ва статистик х,исо-ботларнинг интеграциялашувини таъминлаш;

- туртинчидан, халкаро муносабатларнинг глобаллашуви шароитида чет эл инвестиция-лари х,амда донорлик маблаFлари х,ажмини купайтиришдан иборат.

AgaÖMeT^ap:

1. PyKOBOflCTBO no cTaTiicTiiKe rocygapcTBeHHbix ^urnaHcoB 2001 roga. MexgyHapog-HbiM BanroTHbiM ^oHfl, 2001. // www.imf.org.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2. C6opHiiK: MexgyHapoflHbie cTaHgapTbi ^umaHcoBoM oT^eTHoCTU oö^ecTBeHHo-ro ceKTopa: M3gaHue 2010 roga. O^i^uanbHbiM nepeBog. 2012. // http://minfin.ru/ru/ budget/sfo/msfo.

3. Кoнцeпцufl coBepmeHCTBoBaHifl ciicTeMbi 6yxranTepcKoro y^eTa u oT^eTHocTii Ha ocHoBe a,цanтaцml MexgyHapogHbix cTaHgapToB ^umaHcoBoM oT^eTHocTi oö^ecTBeH-Horo ceKTopa. npoeKT nPOOH «Pe^opMa öwgxeTHoM cucTeMb b y36eKiicTaHe», 2013. // http:// www.publicfinance.uz.

4. Christensen M. What We Might Know (But Aren't Sure) about Public Sector Accrual Accounting // Australian Accounting Review. 2007. Vol. 17. N 1. P. 51-65.

5. Christensen M., Parker L. Using Ideas to Advance Professions: Public Sector Accrual Accounting // Financial Accountability and Management. 2010. Vol. 26. N 3. P. 246-266.

6. -HbBoBa ß. Ponb öwgxeTHoro y^eTa b nepeo6pa3oBaHiu ceKTopa rocygapcTBeHHo-ro ynpaB.neHiim: iToru nocneflHeM pe^opMbi. - M., 2013. -C. 131.

7. http://www.ifac.org/publicsector.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.