Научная статья на тему 'ДАВЛАТ МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТИ: ҒАЗНАЧИЛИК НАЗОРАТИ ВА УНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ'

ДАВЛАТ МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТИ: ҒАЗНАЧИЛИК НАЗОРАТИ ВА УНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
92
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бюджет жараёни / ғазначилик назорати / ички аудит / дастлабки / жорий ва якуний назорат / бюджет харажатлари / самарадорлик / бюджетный процесс / казначейский контроль / внутренний аудит / первоначаль­ ный / текущий и последующий контроль / расходы бюджета / эффективность.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы —

Ушбу мақолада давлат молиявий назорати тизимида ғазначилик назорати унинг моҳияти ва вази­ фалари, уни ривожлантириш масалалари баён этилган. Бунда асосий эътибор ғазначилик назорати унинг бюджет жараёнида самарадорлигини ошириш, такомиллаштириш зарурияти ва ўзига хос хусусиятлари кўрсатилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ФИНАНСОВЫЙ КОНТРОЛЬ: КАЗНАЧЕЙСКИЙ КОНТРОЛЬ И ПЕРСПЕКТИВЫ ЕГО РАЗВИТИЯ

В данной статье описаны казначейский контроль в системе государственного финансового кон­ троля в бюджетном процессе, его сущность и задачи, вопросы ее развития. При этом основное вни­ мание уделяется казначейскому контролю, необходимости повышения его эффективности в бюд­ жетном процессе, показаны его специфические особенности.

Текст научной работы на тему «ДАВЛАТ МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТИ: ҒАЗНАЧИЛИК НАЗОРАТИ ВА УНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ»

Эшназаров Суннатилла Тул^унович,

Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институти тадкикотчиси

ДАВЛАТ МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТИ: БЮДЖЕТ ЖАРАЁНИДА ГАЗНАЧИЛИК НАЗОРАТИ ВА УНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИКБОЛЛАРИ

УДК: 336.148 DOI: 10.34920/EIF/VOL_2023_ISSUE_5_7

ЭШНАЗАРОВ С.Т. ДАВЛАТ МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТИ: ГАЗНАЧИЛИК НАЗОРАТИ ВА УНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИЦБОЛЛАРИ

Ушбу маколада давлат молиявий назорати тизимида Fазначилик назорати унинг мох,ияти ва вази-фалари, уни ривожлантириш масалалари баён этилган. Бунда асосий эътибор Fазначилик назорати унинг бюджет жараёнида самарадорлигини ошириш, такомиллаштириш зарурияти ва узига хос хусусиятлари курсатилган.

Калит сузлар: бюджет жараёни, Fазначилик назорати, ички аудит, дастлабки, жорий ва якуний назорат, бюджет харажатлари, самарадорлик.

ЭШНАЗАРОВ С.Т. ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ФИНАНСОВЫЙ КОНТРОЛЬ: КАЗНАЧЕЙСКИЙ КОНТРОЛЬ И ПЕРСПЕКТИВЫ ЕГО РАЗВИТИЯ

В данной статье описаны казначейский контроль в системе государственного финансового контроля в бюджетном процессе, его сущность и задачи, вопросы ее развития. При этом основное внимание уделяется казначейскому контролю, необходимости повышения его эффективности в бюджетном процессе, показаны его специфические особенности.

Ключевые слова: бюджетный процесс, казначейский контроль, внутренний аудит, первоначальный, текущий и последующий контроль, расходы бюджета, эффективность.

ESHNAZAROVS.T. PUBLIC FINANCIES AUDITING: TREASURY CONTROL AND DEVELOPMENT PROSPECTS

In the article is described treasury control system of public finance implementation in the budgetary process, its essence and tasks, shortcomings of the system, issues of its development. The main attention is paid to treasury control, the need to improve its efficiency in the budget process, and the specific features of treasury control are shown.

Key words: budget process, treasury control, internal audit, initial, current and subsequent control, budget expenditures, efficiency.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

Кириш.

Бюджет маблаFларидан мак,садли ва ок,илона фойдаланиш, давлат харидлари шаффофлигини ошириш, шунингдек, тадбиркорлик субъектлари учун тенг имкониятлар яратиш оркали давлат харидлари жараёнида ракобатни ривожланти-ришда1 давлат молиявий назоратининг жумла-дан, Fазначилик назоратини а,амияти мух,им ,исобланади.

Давлат бюджети ижросининг Fазначилик томонидан амалга ошириши бир катор устун-ликларга эга. Тажриба шундан далолат бериб турибдики, бюджетнинг Fазна ижросига утиш ижобий натижаларни берди, чунки бюджет ижросининг бундай ташкил этилиши бюджет маблаFларининг муайян тарзда тежалишини таъ-минлади ва улардан максадсиз фойдаланишга йул куймаслик, бюджет назоратининг сифатини ва самарадорлигини оширишга хизмат килди.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 28 февралдаги ПК-594-сонли "Давлат бюджетининг Fазна ижроси тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари туFрисида"ги карори билан махсус молия органи - Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги Fазначилиги ташкил килинди ва унинг олдига куйилган устувор вазифалардан бири сифатида бюджет маблаFлари тушуми, максадли ,амда тежамкор тарзда улардан фойдаланиш устидан назоратни кучайтириш вазифаси юкланди. Давлат бюджети Fазна ижросини жорий килиниши дастлабки ва жорий назоратни кучайтириб бу бушликни тулдирди.

Уз навбатида 2020 — 2024 йилларда Узбекистон Республикаси давлат молиясини бошкариш тизимини такомиллаштириш стратеги-ясини асосий йуналишларида ,ам бюджет жара-ёнининг устидан назоратни кучайтириш, бюджет ,исоби стандартларини унификация к,илиш, назо-рат ва аудит тизимини такомиллаштириш оркали молиявий интизомни муста,камлаш белгиланди2.

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 25 январь 2022 йилда кабул килган ПФ-14-сонли "Республика ижро этувчи ,окимият органлари фаолиятини сама-рали йулга куйишга дойр биринчи навбатдаги ташки-лий чора-тадбирлар туFрисида"ги фармони. https://lex.uz/ pdfs/6369997

2 Узбекистон Республикаси Вазирлар Ма,камасининг 24.08.2020 йилдаги 506-сон "2020 — 2024 йилларда Узбекистон Республикаси давлат молиясини бошкариш тизимини такомиллаштириш Стратегиясини тасдиклаш туFрисида"ги карори. https://lex.uz/docs/4966572.

Амалга оширилаётган исло,отлар давлат молияси, шунингдек, давлат бюджети назо-рати тизимини самарали шакллантириш ва уни ривожлантириб бориш, давлат бюджети тизи-мида бюджет маблаFларини сарфланишини максадлилигини ва самарадорлигини ошириш билан бир каторда унинг ,аракатини назо-рат килинишини такомиллаштиришни назарда тутади3.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2022-йил 28- январдаги ПФ-60-сонли "20222026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистон тараккиёт стратегияси туFрисида"ги Фармони билан тасдикланган давлат дастурида давлат бюджети харажатлари самарадорлигини янада ошириш ва давлат молиявий назорати органлари фаолиятини такомиллаштириш ало,ида кайд этилган.

Давлат молиявий назоратида бюджет назорати тизимини ривожлантиришнинг устувор йуналишларидан бири - бюджет тизими бюд-жетларида Fазначиликни такомиллаштириш ,исобланиб, бюджет маблатларини бошк,аришда ало,ида урин тутади. Бюджет тизими бюджетла-рининг даромад к,исмини шакллантириш, барча бюджет ташкилоти ва муассасалари харажатла-рини бюджетдан амалга ошириш жараёни, бюджет маблатларининг максадли сарфланиши устидан бирламчи ва жорий назорат Fазначилик тизими оркали олиб борилади.

Нисбатан янги давлат молиявий институти булган Fазначликни ташкил этилиши билан назо-ратнинг янги тури - тазначилик назорати вужудга келди. Fазначилик назорати давлат молиявий назорати ,исобланади. Чунки уни давлат органлари амалга оширади. Шунинг учун ,ам давлат молиявий назоратида Fазначилик назоратини мо,ияти, унинг урни ва а,амиятини илмий урганиш, тадкикотлар олиб бориш бугунги кун-нинг талаби ,исобланади4. Fазначилик давлат молия органи сифатида бюджет жараёни ишти-рокчиларининг ,аракатини назорат остига олади.

Узбекистон Республикасида мавжуд тизимни янада такомиллаштириш ва ривожлантириш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2022-йил 25-январдаги ПФ-14-сонли

3 Эшназаров С.Т. Давлат бюджети назорати: муаммо ва ечимлар. // Ж: Иктисод ва молия. №3 2023йй.

4 Даниленко Н.И. Государственный казначейский контроль: теоретико-методологический-аспект развития. // Ж: Международный бухгалтерский учет. №33, 2014 г.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

"Республика ижро этувчи хокимият органлари фаолиятини самарали йулга куйишга доир биринчи навбатдаги ташкилий чора-тадбирлар туFрисида"ги Фармони билан Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги Fазначилиги Иктисодиёт ва молия вазирлиги хузуридаги Fазначилик хизмати кумитаси этиб ташкил этилди.

Илмий муаммонинг к,уйилиши.

Давлат молиявий назорати етарли даражада олимлар ва мутахассисларнинг ишларида тадкик этилган. Уларнинг изланишларида асосан давлат молиявий назорати муаммолари урганилган булиб, бюджет жараёнида Fазначилик назорати, унинг мохияти, ахамияти, уни ривожлан-тириш ва такомиллаштириш масалалари тулик урганилмаган.

Тадцицотнинг мацсади.

Бюджет жараёнида Fазначилик назорати унинг мохияти ахамияти ва вазифаларини аниклаштириш, унинг самарадорлигини оши-риш хамда такомиллаштириш йуналишларини белгилаш максад килинган.

Тадк,ик,от методлари.

Маколада ушбу йуналишда олиб борилган тадкикотлар тахлил килинган. Шу билан бирга, тадк,ик,отда эмпирик-аналитик, статистик, миллий конунчилик тахлили ва бошк,а тадк,ик,от усулла-ридан фойдаланилган.

Тахлил ва асосий натижалар.

Fазначилик назорати давлат молиявий назо-ратининг бир кисми хисобланиб мамлакат молиявий баркарорлигини таъминлашда хамда давлат молия сиёсатида мухим ахамият касб этади1.

Fазначиликнинг асосий вазифалари давлат молиявий назорати нуктаи назаридан:

- Давлат бюджети Ягона Fазна XисобвараFидаги маблаFларни бошкариш;

- бюджет ташкилотларининг ва бюджет маблаFлари олувчиларнинг товарларни етка-зиб берувчилар (ишларни бажарувчилар, хиз-матлар курсатувчилар) билан Давлат бюджети ва давлат мак,садли жамFармалари бюджетлари маблаFлари хисобига тузилган шартномаларини харажатлар сметаларида курсатилган сумма-

1 Федорова А.Ю., Степичева О.А. Казначейский контроль: проблемы и перспективы развития. // Журнал: Социально-экономические явления и процессы. № 10 (032), 2011.

лар доирасида хамда белгиланган максадларга мувофик тузилганлиги устидан назорат килиш асосида мажбурий руйхатдан утказиш;

- бюджет ташкилотларининг ва бюджет маблаFлари олувчиларнинг харажатлар сметаларида ва руйхатдан утказилган шартномаларда назарда тутилган суммалар доирасида бюджет ташкилотлари ва бюджет маблаFлари олувчи-лар номидан хамда уларнинг топшириFи буйича товарларни (ишларни, хизматларни) етказиб берувчиларнинг хисобваракларига туловларни бевосита амалга ошириш орк,али тулов интизо-мига риоя этилишини таъминлаш йули билан амалга ошириш2;

- бюджет ташкилотларини, шу жумла-дан, мудофаа ва хавфсизлик тузилмаларини молиялаштиришга йуналтириладиган бюджет маблаFларидан фойдаланишни мак,буллаштириш юзасидан мониторинг олиб бориш; давлат харид-ларини амалга оширишда нархни шаклланти-риш жараёнини назорат килиш; Давлат бюджети ижроси х,ак,ида ахборотларни туплаш, к,айта ишлаш ва тахлил килиш3 кабилар хисобланади.

Бундан ташкари:

• бюджет тизими бюджетларининг даро-мадларининг келиб тушиши ва максадли фой-даланилиши устидан назоратни кучайтириш;

• давлат бюджети даромадлари ва хара-жатларининг ижроси юзасидан мониторинг олиб бориш;

• кредиторлик ва дебиторлик карзларига йул куймаслик ва уларни камайтиришда хам бевосита Fазначилик иштирок этади.

Fазначиликнинг бюджет жараёнини самарали бошкариш ва бюджет маблаFларини манзилли ва максадли ишлатилиши юзасидан дастлабки, жорий назоратни амалга оширишда иштирок этиши бевосита назорат тизимини самарадорлигини оширади.

Давлат бюджетининг ижросида Fазначилик тизимининг жорий этилиши бюджет тизими бюджетлари, бюджет ташкилотлари ва бюд-жетдан маблаF олувчиларнинг бюджет ва бюд-жетдан ташкари маблатларини, давлат максадли

2 Узбекистан Республикаси Бюджет кодекси 176-модда. https://lex.uz/acts/2304138

3 Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2007 йил 20 мартдаги "Узбекистан Республикаси Молия вазирлигининг Fазначилиги туFрисидаги низомни тасдиклаш хак,ида"ги 53-сон карори. - https://lex.uz/ docs/1145689.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

жамFармаларнинг маблаFларини Марказий банкда очилган марказлашган ягона fa3Ha x1исобвараFида бирлаштириш йули билан фой-даланилмаган колдиклар куринишидаги бюджет маблаFларининг максадсиз фойдаланили-шининг олдини олиш, шунингдек, уларни тез-кор максадли бошкариш имконини берди1.

Бюджет ижросининг Fазначилик тизими-дан фойдаланиш бюджет ташкилотлари ва муассасалари томонидан касса харажатла-рини амалга оширишдан олдин маблаFларнинг максадли сарфланишини энг самарали назорат килиш, шунингдек, бюджет-молия сох,асидаги ^укукбузарлик ва камчиликларни нафакат аниклаш, балки уларнинг олдини олиш ва бар-тараф килиш имкониятини беради. Давлат бюд-жетининг молиявий окимлари назоратининг тазначилик тизимини ривожланиши, самарадор-лик ва натижадорликни белгиловчи омил булиб, катта х,ажмдаги ахборотларни кайта ишлаш, узатиш тезлиги, шунингдек, бюджет жараёни иштирокчилари уртасида ахборот ва молиявий алокаларни тезкор шакллантиришга имконият яратади.

Fазначилик органларининг назорат функ-циялари бюджет маблаFлари олувчилар-нинг Fазначилик органларида очилган шах-сий х,исобварак,лари х,исобидан харажатларини молиялаштиришда дастлабки ва жорий назорат боскичида амалга оширилади.

Масалан, Fазначилик томонидан 2021 йилда 400 мингдан ортик 45,0 трлн сумга якин шар-тномалар бюджет ташкилотлари ва бюджет маблаFлари олувчиларига кайтарилган ва 1,0 трлн сумдан ортик максадсиз ва ортикча сарф-ланиши олди олинган. Бюджет ташкилотлари ва бюджет маблаFлари олувчиларининг тулов хужжатлари (топширикномалари) дастлабки ва жорий назорат утказилиши натижасида жами 4,5 трлн. сум маблаFларни максадсиз сарфланиши-нинг олди олинган.

Шу билан бирга давлат харидлари шартно-маларни режалаштириш, тузиш ва амалга оши-риш боскичларида дастлабки, жорий назорат ва мониторинг килиш ваколатлари тулик Fазначиликда булиши максадга мувофикдир. Бу давлат бюджети билан тасдикланган дав-

1 Мансуров М. Давлат молияси: Fазначилик ва уни ривожлантириш истикболлари. // Монография. - Латвия. Globe edit, 2022

лат харидлари, шунингдек, дастлабки нархлар-нинг мувофиклигига х,ам тааллуклидир. Бунинг учун Fазначилик ушбу жараённинг барча боскичларида - Давлат харидлари харажатларини режалаштиришдан тортиб шартнома шарт-ларини бажарилишигача булган боскичларида давлат харидлари самарадорлигини доимий назорат ва мониторинг к,илиб бориши ва тизимли аудитини амалга ошириши зарур. Fазначилик х,ар куни буюртмалар ва шартномалар, мижоз-лар ва етказиб берувчилар туFрисидаги маъ-лумотларни туплаши ва кайта ишлаши, уларни бюджет ижроси х,акидаги маълумотлар билан солиштириши лозим. Тупланган маълумотлар бошк,а назорат органларига х,ам такдим этилиши керак. Fазначилик мониторингни амалга ошириш имкониятига эга. Ушбу ваколатлар Fазначиликка берилса бу ишни ташкил этиш катта харажат-ларни х,ам талаб килмайди.

Шу уринда ички назорат ва аудит энди молиявий-хужалик фаолиятини назорат килиш билан чекланиб колмаслиги, у ташкилот фаоли-ятининг барча сох,аларини к,амраб олиши керак. Бундан ташкари, ички назорат ва аудит тизими-нинг х,олати, стандартлар ва меъёрлар ва улар-дан четга чикишнинг йуклиги ёки мавжудлиги туFрисида доимий маълумот беришни таъмин-лайдиган воситага айланиши керак. Ушбу восита барча даражалар учун уз вактида карор кабул килиш учун зарур булади.

Тадкикотлар натижаси амалиётдаги аудит ва назоратнинг мавжуд тизими асосан инспекция ишларига йуналтирилган деган хулосани беради. Ушбу йуналиш билан кенг таркалган назорат булиб, объектнинг жойлашган жойида амалга ошириладиган текширувдир. Шунингдек, ушбу назорат шакли билан иш жараёнида юзага келадиган коидабузарликларни аниклаш ва уларни бартараф этиш имконини берувчи, лекин коидабузарликларни олдини олиш имконини бермайдиган кейинги назорат усули кулланилади. Бундай тадбирларнинг муддати х,ар йил ёки икки-уч йилда бир марта амалга оширилади. Бизнингча, бундай назоратнинг самара-дорлиги жуда паст х,исобланади. Ички назорат тизими эпизодик булмаслиги керак, у х,ар куни амалга оширилиши керак. Айнан уша пайтда ишнинг натижаси булади.

Бугунги жорий ички назорат олдига куйилган максадларни х,исобга олган х,олда, ички назо-ратни барча режаларда, шу жумладан кимматга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

тушадиган режаларда самарали буладиган янги шакл ва усулларини шакллантириш зарур. Шунинг учун текширувларни ёппасига электрон масофавий даражага утказиш максадга мувофик. Бу назорат тадбирлари харажатларини камай-тиради. Шунингдек, ушбу турдаги назоратдан керакли самарани олиш учун назорат чорала-рини расмийлаштириш, ички аудит ва назоратни утказишнинг яхлит стандартлари ва усулларини ишлаб чикиш керак.

Fазначиликда идоралараро аудит ва назорат тизимини ривожлантириш учта асосий йуналишда амалга оширилиши керак: ички назорат; ички аудит ва Fазначилик рискларини бошкариш.

Давлат назорат тизимида идоралараро аудит масаласи мухим хисобланади. Жахон амалиёти ички молиявий назоратнинг энг самарали сохаси, идоралараро аудит эканлигини курсатади. Иктисодий ривожланган мамлакатларда ташки аудитдан фаркли уларок, идоралараро аудитга катта эътибор берилади. Шу билан бирга, мам-лакатимизда идоралараро аудит ривожланиши хам профессионал хам конунчилик нуктаи наза-ридан дастлабки боскичда. Бюджет сохасида ички аудит буйича илмий ва амалий ишлан-малар етарли даражада ишлаб чикилмаган. Бизнинча бугунги куннинг зарурияти эски, ута киммат назорат механизмларидан замона-вий механизмларга утиш хисобланади. Улар-дан бири идоралараро аудитдир. Бунинг учун, Fазначиликда идоралараро аудитни жорий этиш меъёрий хужжатларини, шунингдек, мос ички аудит стандартлари лойихаларини ишлаб чикиш такозо этилади.

Бугунги кунда Fазначиликда аудит ва ички назорат тизими етарли даражада фаолият олиб бормаяпти ва тартиб тамойили, шунингдек, назорат стандартлари ишлаб чикилмаган.

Fазначиликни ривожлантириш ва такомил-лаштиришнинг асосий йуналишларидан келиб чикиб, Fазначилик органларида ички аудит ва назоратни ривожлантиришга оид концепция ишлаб чикилиши ва унда аник стандарт ва мезонлар белгиланиши максадга муфовикдир.

Фикримизча Fазначилик ва унинг фаолиятида аудит ва ички назорат тизимини ривожлантириш, куйидаги асосий йуналишлар буйича чора-тадбирларни амалга ошириш максадга мувофик хисобланади.

Жумладан, натижага йуналтирилган бошкарув механизмларини жорий этиш куйидагиларга ёрдам беради: аник режалаштирилган нати-жаларга эришиш; Fазначилик ва унинг худудий органлари ва таркибий булинмалари фаолия-тини янада самарали назорат килиш ва молиявий ва номолиявий ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини оширишга олиб келади.

Ахборот, тахлилий ва техник жихозлаш сохасида идоралараро аудит ва назорат тизимини такомиллаштириш, аудит ва ички назорат тизимини ривожлантиришнинг фундамен-тал йуналишларида зарур дастурий-техник воси-таларни ишлаб чикиш ва жорий этишни назарда тутади. Ички назорат бу меъёрий-хукукий хужжатларга риоя этилишига, амалга оширила-ётган фаолият натижадорлиги ва самарадорлигини хамда консолидацияланган хисобот сифа-тини оширишга каратилган жараёндир. Ички назоратнинг максади Fазначилик органларида функционал ва маъмурий жараёнларнинг бажа-рилиши устидан тезкор назорат тизимини яра-тишдан иборат. Ички назоратнинг асосий вази-фаси Fазначилик марказий аппарати ва унинг худудий булинмаларининг ташкилий-таркибий тузилмаларида меъёрий-хукукий хужжатлар, шунингдек, бошка характердаги хужжатлар тала-блари бажарилиши устидан доимий назоратни таъминлашдан иборат булиб Fазначилик томо-нидан узига юкланган ваколатларнинг бажари-лишини белгилайди.

Сунгги йилларда бюджет жараёнини "либе-раллаштириш" жумладан махаллий хокимият органлари (махаллий бюджетлар)га купрок эркинлик бериш шароитида бюджетдан максадсиз ёки самарасиз харажатлар хажмининг купайиши хавфи мавжуд булиб, бу Fазначилик назорати тизимини янада такомиллаштириш вазифасини куяётганлигини англатади ва давлат молиявий назоратининг бошка турлари билан солиштирганда бюджет маблатларидан фойдаланиш самарадорлигини таъминлаш салохиятининг ортиши билан тавсифланади.

Бундан ташкари, назорат функцияларини амалга ошириш жараёнида маълум операция-ларни амалга оширишга рухсат беришда Fазнага тушадиган маълумотларнинг ахборот мазмуни муаммосига хам эътибор каратиш максадга мувофикдир. Сифат нуктаи назаридан, расмий маълумотлар расмий хусусиятга эга булган маълумотларнинг йиFиндиси сифатида бахоланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

Бу унинг маълум бир мулкка булган эхтиёжларини Fазначилик назорати максадига мувофик булади, бу хол максадларга мувофик кондириш кобилиятини белгилайди. Шу билан бирга, маъ-лумотларнинг ташки ва ички хусусиятларини хам хисобга олиш уни сифатини оширади.

Хизмат курсатиш характеридаги маълумот-ларнинг сифати куп жихатдан бошкарув тизи-мининг таркибий хусусиятларига боFлик булиб, улар асосан назоратни ташкил этиш коидалари билан белгиланади (масалан, хатоларни тузат-гандан кейин иккиламчи маълумотларни кайта ишлашнинг мавжудлиги ёки йуклиги, турли хил-лик назорат килиш, иккиламчи назорат килиш ва маълумотларнинг умумий хажмини ёки унинг хатолар аникланган кисмларини кайта ишлаш ва бошкалар). Расмий маълумотларнинг сифатини таъминлайдиган вазифалар орасида, биринчи навбатда, мураккаб максадли назорат, ушбу тур-даги назоратни амалга оширишда, олдинги барча боскичларда маълумотларга киритилган хатоларни аниклаш мумкин, иккинчидан, махаллий характердаги назорат, бу турдаги назорат билан максад факат махаллий операцияларда ёки операциялар мажмуасида киритилган хатолар аникланади.

Тасодифий маълумотлар хатолари маълумот-лар мазмунини касддан бузиш, техник восита-ларнинг носозликлари ва дастурлашдаги хатолар туфайли юзага келади. Маълумотларнинг хакикатлигини тахлил килишда ва маълумотларни касддан бузишда - маълумот манбаи хисобга олинади.

Бугунги кунда хукукбузарликларнинг олдини олишга, норматив-хукукий хужжатларга, ички меъёрлар ва коидаларга катъий риоя килишга, шунингдек, мавжуд камчилик ва йукотишлар туFрисида уз вактида хабардор килишга каратилган яхши ишлайдиган ички назорат меха-низмини шакллантириш зарур. Автоматлашти-рилган Fазначилик тизимининг бугунги дасту-рий махсулотлари ва амалий дастурлари ички назорат имкониятларини сезиларли даражада кенгайтиради.

Fазначиликни худудий булинмалари дара-жасида аникланмаган мижозлар хатоликларини минималлаштириш учун тазначилик фаолиятида жорий ва кейинги назоратни киритиш лозим. Шунда иш куни давомида харажатлар худудий булинмаларнинг тегишли ишлари назоратга оли-

ниб, хатоликлар киска вакт ичида бартараф эти-лади.

Бу ишларни амалга ошириш учун ички жорий назоратни ташкил этиш зарур, бунда касса хара-жатлари буйича рухсатномаларни маълум даражада тасдиклашда назоратни амалга ошириш мумкин булади. Бундай назорат Марказий банк муассасасида очилган хисобваракларидан накд туловлар буйича тулов операциялари амалга оширилгунга кадар амалга оширилади.

Хулоса ва таклифлар.

Кайд этиш лозимки, сунгги йилларда дав-лат молияси тизимида олиб борилаётган кенг камровли ислохотлар давлат молиявий назо-ратини хам четлаб утмади. Узбекистон Респу-бликаси давлат молиясини бошкариш тизимини такомиллаштириш стратегияси доирасида Давлат молиявий назорати инспекцияси, шунингдек, Fазначилик институти ривожлантирилиб Fазначилик хизмати кумитаси ташкил этилди. Давлат молиявий назорати тизимида бюджет назоратини шакллантиришда биринчи даражали бюджет маблаFларини таксимловчилар томони-дан утказиладиган идоравий назорат институт-лари (ички аудит тизими), ташкил этилди ва бюджет конунчилиги бузилишларининг бир мунча олдини олиш муваффакиятига эришилди.

Бюджет тизими бюджетларида жахон ама-лиётида кенг кулланилаётган Fазначилик назорати институтини замонавий усулларидан фой-даланиш уни янада такомиллаштириш давлат бюджет назорати самарасини янада орттиради. Fазначилик органларида ички аудит ва назоратни ривожлантиришга оид концепция ишлаб чикиш ва унда аник стандарт хамда мезон-лар белгилаш, шунингдек, давлат Fазначилик назорати тушунчаси ва уни хукукий макомини хам аниклаштириш бугунги куннинг талаби хисобланади.

Шунингдек, Fазначилик назоратининг сама-рали тизимини яратиш бюджет тизими бюд-жетларининг ижро этиш жараёнида молиявий окимларни мослашувчан бошкаришга эришиш, давлат дастурларини молиялаштириш сама-радорлигини ошириш, давлат маблаFларини нотуFри ишлатиш билан боFлик салбий жихатларни камайтириш, шунингдек, давлат ресурсларидан тежамкор фойдаланиш имкони-ятини беради. Бу эса уз навбатида Fазначилик назоратини хукукий ва меъёрий асосларни таъ-минланишини ва ривожлантиришини талаб этади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан Республикаси Бюджет кодекси.

2. Узбекистан Республикаси Президентининг 2022-йил 25- январдаги "Республика ижро этувчи х,окимият органлари фаолиятини самарали йулга куйишга доир биринчи навбатдаги ташкилий чора-тадбирлар туFрисида"ги ПФ-14-сонли Фармони. -https://lex.uz/pdfs/6369997.

3. Узбекистан Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2020-йил 24-августдаги "2020-2024 йилларда Узбекистон Республикаси давлат молиясини бошкариш тизимини такомиллаш-тириш Стратегиясини тасдиклаш туFрисида"ги 506-сон карори. https://lex.uz/docs/4966572.

4. Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2007-йил 20-мартдаги "Узбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Fазначилиги туFрисидаги низомни тасдиклаш х,ак,ида"ги 53-сон карори. - https://lex.uz/docs/1145689.

5. Федорова А.Ю., Степичева О.А. Казначейский контроль: проблемы и перспективы развития. // Ж: Социально-экономические явления и процессы. № 10 (032), 2011.

6. Мансуров М. Давлат молияси: Fазначилик ва уни ривожлантириш истикболлари. // Монография. - Латвия. Globe edit, 2022.

7. Даниленко Н.И. Государственный казначейский контроль: теоретико-методологический аспект развития. // Ж: Международный бухгалтерский учет. № 33, 2014 г.

8. Ибрагимов А.К., Сугирбаев Б.Б. Бюджет назорати ва аудити. / Укув кулланма. - Т.: infoCOM.uz МЧЖ нашриёти, 2009.

9. Мирзоев Б. Давлат молиявий назорати тизимида самарадорлик аудити: амалиётга жорий этилишининг мух,имлиги ва Истикболлари. http://www.scientificprogress.uz, 2022.

10. Эшназаров С.Т. Давлат бюджети назорати: муаммо ва ечимлар. // Ж: Иктисод ва молия. № 3, 2023 й.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.