Научная статья на тему 'БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИДА ДАВЛАТ МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТИ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ'

БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИДА ДАВЛАТ МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТИ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
761
164
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
бюджет ташкилоти / давлат молиявий назорати / ташқи аудит / ички аудит / молиявий аудит / самарадорлик аудити / мувофиқлик аудити. / Budget organization / state financial control / audit / internal audit / financial audit / performance audit / compliance audit.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Отажон Ахмедов

Ушбу мақолада бюджет ташкилотларида хозирдаги Давлат молиявий назорати тизими тахлил қилинган, ҳамда уни такомиллаштириш бўйича тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPROVING THE SYSTEM OF PUBLIC FINANCIAL CONTROL IN BUDGET ORGANIZATIONS

This article analyzes the current system of public financial control in budget organizations, as well as provides recommendations for its improvement.

Текст научной работы на тему «БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИДА ДАВЛАТ МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТИ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ»

БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИДА ДАВЛАТ МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТИ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Отажон Ахмедов

Узбекистан Республикаси Президенти Администрацияси етакчи мутахассиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада бюджет ташкилотларида хозирдаги Давлат молиявий назорати тизими тахлил килинган, хамда уни такомиллаштириш буйича тавсиялар берилган.

Калит сузлар: бюджет ташкилоти, давлат молиявий назорати, ташки аудит, ички аудит, молиявий аудит, самарадорлик аудити, мувофиклик аудити.

IMPROVING THE SYSTEM OF PUBLIC FINANCIAL CONTROL IN

BUDGET ORGANIZATIONS

ABSTRACT

This article analyzes the current system of public financial control in budget organizations, as well as provides recommendations for its improvement.

Key words: Budget organization, state financial control, audit, internal audit, financial audit, performance audit, compliance audit.

Кириш

Охирги йилларда мамлакатимиз давлат молиясини бошкариш тизимининг барча боскичларида, хусусан давлат молиявий назорати ва ички аудитини амалга оширишда кенг куламли ислохотлар амалга оширилаётган булсада, тизимда катор камчиликлар мавжуд. Бизга маълумки, хозирги кунга кадар Давлат молиявий назорати тизими хамда уни ишлаш принципи мустакиллик давридан аввалги йллардаги давлат молиявий назорат тизимидан кескин фарк клмасдан келмокда. Чунки, уша даврда бюджетдан ажратилган маблагларни сарфланишида факатгина конун ва конун ости хужжатлар талаблари тугри бажарилиши, бюджет маблагларини талон тарож ва узлаштиришларга йул куйилмаслиги текширишнинг асосий максади булган булса, хозирда хам молиявий назоратни амалга оширишда ушбу максадларга купрок ургу берилмокда, яъни, барча операциялар амалга оширилганидан сунг, конун хужжатларига зид булмаган холда бюджет маблагларидан окилона фойдаланилганлиги, узлаштириш, камомад, режадан ортикча харажатлар амалга оширилмаганлигига бахо бериш билан чекланиб колинмокда.

Адабиётлар шар^и

Давлат молиявий назорати ва аудит тушунчалари катор махаллий ва халкаро олимлар томонидан урганилган булиб, улар олиб борган назариялар , тадкикотлар акс этган нашрларни тахлил килиш оркали, молиявий назорат тушунчаси хакида билдирилган турли фикр-мулохазалар бир нечтаси урганиб чикилди.

Юкори турувчи назорат органлари халкаро ташкилоти(INТОSАI)нинг IX Конгрессида 1977 йилда кабул килинган "Халкаро Лим декларацияси" [1] (Испанча: Declaración de Lima - жамоат назорати ва давлат аудити сохасида асосий йуналтирувчи хужжат)нинг 1- моддаси шундай изох берилган: Назорат давлат молиявий ресурсларини бошкаришнинг мажбурий элементи хисобланади, натижаси эса жамият олдидаги жавобгарликни юзага келтиради. Назорат- бу алохида бир максад эмас, балки тартибга солиш тизимининг ажралмас кисмидир. Унинг максади кабул килинган тартиб-коидалардан четга чикилиши ва моддий ресурсларни сарфлаш тамойиллари, конунийлиги, самарадорлиги ва тежамкорлиги бузилишини имкон кадар дастлабки боскичда аниклаш, шу билан бир каторда бартараф этиш чораларини куриш, айрим холларда айбдорларни жавобгарликка тортиш, етказилган зарарни урнини коплаш, шунингдек келажакда бундай хукукбузарликларни олдини олиш ёки камайтириш чораларини куришдан иборат.

Россиялик олимлардан эса, молиявий назоратнинг мохиятини туларок англаш учун, куйидагича таъриф беришади: Н.С.Малеин бу борада: "Молиявий назорат - текширувда конунийлик, асослилик ва пул харажатларининг тугри содир этилганлигини аниклашдан иборат булган хамда режаларнинг бажарилиш жараёнида молиявий, бюджет, кредит, хисоб-китоб ва касса интизомини таъминлашга каратилган, молиявий, кредит ва хужалик органлари (ташкилотлари)нинг хукукий меъёрлар билан тартибга солинадиган фаолиятидир"[2], деб таъкидлайди.

Т.В.Конюхова: "Молиявий назорат - мамлакат ва унинг алохида худудларини самарали ижтимоий-иктисодий ривожлантириш максадида давлат ва махаллий узини-узи бошкариш субъектлари пул фондларини шаклланиш, таксимлаш ва фойдаланиш сохасидаги харакатнинг конунийлиги ва максадга мувофиклиги устидан назорат"[3], деб изохлайди.

А.Н.Козырин эса: "Молиявий назорат - давлат органларининг махсус ташкилий шакл ва усуллар ёрдамида, айрим холларда нодавлат органларининг конунда келтирилган ваколатлари доирасида молиявий операцияларнинг конунийлиги ва хакконийлигини аниклаш, молия-хужалик фаолиятининг иктисодий самарадорлигини объектив бахолаш, резервларни аниклаш ва ошириш,

бюджет даромад тушумларини купайтириш ва давлат мулкини сакдаш максадида амалга ошириладиган фаолиятидир"[4], дея таъкидлайди.

Шунингдек, С.О.Шохин, уни: "Молиявий назорат - давлат ва жамоат органларининг давлат бюджети даромадлари резервларини излаш, хужалик ва молиявий операцияларнинг максадга мувофиклиги хамда конунийлигини урнатиш, ушбу фаолиятнинг иктисодий самарадорлигини объектив бахолаш максадида, корхона, муассаса ва ташкилотлар молия-хужалик фаолияти устидан белгиланган назорат функцияларини кузатишнинг куп киррали, тармоклараро тизимидир"[5], дея ифодалайди.

Башкатова Т.А. хам бу борада, унга: "Молиявий назорат: 1) барча иктисодий субъектлар молиявий интизоми ва молиявий конунчилигига риоя этилиши устидан махсус яратилган назорат органларининг катъий регламент(чегара)ланган фаолиятидир; 2) молиявий операцияларнинг максадга мувофиклиги ва самарадорлигини таъминлаш максадида, макро ва микро даражадаги пул окимлари ва молияни бошкаришнинг ажралмас элементидир"[6], деб уз фикрларини билдиради.

Махаллий олим Ибрагимов А.К., Сугирбаев Б.Б.лар эса, унга куйидагича изох беради: "Молиявий назорат - молиявий ресурслар харакатининг хамма жараёнларини яъни, маблагларни ташкил топиш жараёнидан бошлаб, хар кандай фаолиятни бошлашдан, то унинг молиявий натижаларини аниклашгача булган даврни уз ичига олади"[7].

Узбекистон Республикаси Бюджет кодексида давлат молиявий назорати ва уни амалга оширишга куйидагича таъриф берилган: "Давлат молиявий назорати -бюджет тугрисидаги конун хужжатларининг ижроси устидан назоратни амалга ошириш максадида молиявий назорат объектларининг бухгалтерия, молия, статистика, банк хужжатлари ва бошка хужжатларини урганиш хамда таккослаш"[8]. Юкоридаги фикрлар ва карашларни чексиз давом эттириш мумкин, лекин бир нарсани таъкидлаш жоизки назария доимо амалиётдан олдинда юриши лозим.

Тадкикот методологияси

Маколани тайёрлаш жарёнида кузатиш, тахлил, гурухлаш, таккослаш, усулларидан фойдаланилган.

Тахлил ва натижалар

Мамлакатда охирги йилларда иктисодий усишни таъминлаш, халк фаровонлигини ошириш, халкни рози килиш борасида амалга оширилаётган саъй-харакатлар натижасида бюджетдан ажратилаётган хамда давлат кафиллиги асосида жалб килинаётган ташки карзлар йилдан йилга ортиб бормокда. Шу билан бирга, ажратилаётган маблаглардан максадсиз ва ноконуний фойдаланиш холатлари хам ортиб бормокда. Амалиёт шуни курсатмокдаки, бюджет

ташкилотларида утказилган текширишларда аникланган хато камчиликлар йилдан йилга ортиб бормокда. (1-расм)

млрд.сум

300,0 200,0 100,0

1,7 марта 2/

2017 йил U2018 йил "2019 йил Н2020 йил

1-расм. Узбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Давлат молиявий назорати департаменти ва унинг худудий бошкармалари томонидан 2017-2020 йилларда бюджет маблаFларини максадли сарфланиши юзасидан амалга оширилган назорат ишлари натижалари.1

Ракамларга эътибор берадиган булсак, Давлат молиявий назорати департаменти ва унинг худудий бошкармалари томонидан 2017 йилда бюджет интизомига риоя этилиши ва бюджет маблагларнинг максадли фойдаланиши юзасидан утказиган назорат тадбирларида 91.1 млрд. сум микдорида бюджет интизоми бузиш, пул ва товар-моддий бойликлар камомади ва асоссиз харажатлар аникланган булса, 2020 йилда ушбу ракам 246 млрд.сум, яъни курсаткичлар 2017 йилга нисбатан 2.7 баробар, 2019 йилга нисбатан эса 1.7 баробарга ошган.

Тахлил натижаларидан куриш мумкинки, бюджет конунчилигини бузилиши холатлари йилдан йилга ортиб бормокда. Ортиб боришига эса бир нечта омиллар таъсир килиши мумкин: текширишлар сони купайганлиги, бюджет харажатлари ошганлиги, давлат молиявий назорати ходимлар сони купайганлиги, уларни малака куникмалари ошганлиги ва бошкалар. Аммо бизнинг назаримизда бу омиллар юкоридаги курсатгичларни ортишига бу даражада таъсир килмайди. Бизнинг фикримизча бунга асосий сабаблардан бири молиявий операцияларда 1Т технологияларни етарли тадбик килинмаганлиги, кадрларни малакасини ошириш юзасидан махсус укув семинарлар ташкил килинмаганлиги, хар бир назоратчи назорат объектида узи малакаси етганича молиявий назорат тадбирини амалга ошираётганлиги, молиявий назорат тадбири даврида даромадлар ва харажатлар назорати тулик камраб олинмаслиги, худудий давлат молиявий назорати бошкармаларида мутахассисларни ойлик маоши камлиги, улар фаолияти

1 Молия вазирлиги Давлат молиявий назорати Департаменти маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.

Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 851

махаллий хокимият органлари назоратидалиги, тулик мустакил эмасликлари ва бошкалар.

Шунга эътибор каратиш лозимки, юкорида келтирилган маълумотлар Давлат молиявий назорати Департаменти ва унинг худудий бошкармалари томонидан амалга оширилган назорат тадбирлари натижалари хисобланиб, фойдаланувчиларга тугри ва аник; маълумотни ифода эттира олмайди. Сабаби, Бюджет кодексида давлат молиявий назорати органлари Узбекистон Республикаси Х,исоб палатаси, Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва унинг тасарруфидаги ваколатли органлар давлат молиявий назорат органлари этиб белгиланган. Шунингдек, вазирликлар ва идораларнинг ички аудит хизматлари булимлари хам ушбу функцияни амалга оширади. Шуни таъкидлаш жоизки, юкоридаги маълумотларни жамлаб, тахлил килиб, фойдаланувчиларга ягона маълумотни такдим этадиган маъсул орган белгиланмаган. Шунингдек, Бюджет кодексида ички аудит вазифалари, функциялари, буйсуниш даражаси, хисобдорлиги ва бошка хукукий ахамиятлари белгилаб берилмаган. Бир суз билан айтганда, шу кунга кадар Давлат молиявий назорати ва ички аудитида ягона сиёсат юритиш, молиявий назорат органларини услубий таъминлаш, фаолиятини мувофиклаштириш учун масъул орган белгиланмаган. Хрзирги вактда амалда булган давлат молиявий назорати тизими тулик салохиятда натижасини бергани йук. (2-расм)

2-расм. Узбекистон Республикасида Давлат молиявий назорати тизими. Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 852

Юкоридагилардан келиб чиккиб, хозирда давлат молиявий назорати тизимидаги аник муаммолар мавжудлиги хамда уларни замон талабига мос равишда боскичма босккич такомиллаштириш талаб этилмокда. Ушбу муаммолар эса куйидагилар:

- Х,исоб палатаси, давлат молиявий назорати департаменти ва ички аудит ва молиявий назорат хизматлари вазифалари ва жавобгарлик чегаралари, узаро маълумотлар алмашиниши, хукук тартибот идоралари билан хамкорликлари, хукуклари, молиявий назорат тадбирларини утказишда бир бирларини такрорланмаслик чегарали конун хужжати билан тулик белгиланмаган;

- Ички аудит тизими хукукий мавкеи,вазифалари, фунциялари Бюджет кодексида уз аксини топмаган;

- ягона сиёсат юритиш, молиявий назорат органларини услубий таъминлаш, фаолиятини мувофиклаштириш учун масъул орган белгиланмаган;

- Х,исоб палатаси ходимларининг мехнат фаолиятини мустакиллиги конун билан таъминланмаган;

- Тизимли кадрларни малакасини ошириш ва кайта тайёрлаш институти мавжуд эмас;

- Олий таълим муассасаларида, тизимда иш фаолиятини бошлаган ходимларга узбек тилида нашр этилган давлат молиявий назоратидан назарий ва амалий билим олишлари учун укув кулланмалар етарли эмас;

- Молия вазирлигининг Давлат молиявий назорати департаменти хукукий макоми тенг булган иккинчи бир вазирликда молиявий назорат тадбирини амалга ошириш амалиёти замонавий молиявий назорат амалиётида мавжуд эмас.

Бюджет тизимида давлат молиявий назоратини шундай ташкил этиш лозимки бюджет маблаглари хисобидан амалга оширилаётган ноконуний харакатларга техник жихатдан йул куймаслик ёки бундай харажатлар амалга оширилганда хавф тахлили оркали реал вакт режимда ошкор булиши лозим. Ва албатта, айбдорларга нисбатан доимо конуний чора курилиши лозим.

Мамлакатимизда иктисодиётни ракамлаштириш жараёни кенг куламда олиб борилаётганлиги билан биргаликда, бюджет хисобини юритишни хам республика буйича ягона дастурий мажмуада юритилиши жорий этилган. Бундан ташкари, Молия, Газначилик тизими иш фаолиятлари хам алохида ягона дастурий мажмуада юритилиб келинмокда. Бир карашда, шу билан иш жараёнида инсон омили натижасида юзага келиши мумкин булган хато камчиликларга бархам берилди деб уйлаш мумкин. Лекин, барча бюджет хисоби операциялари дастурий мажмуаларда юритилишига карамасдан, бюджет конунчилигини бузиш холатлари сезиларли даражада камайгани йук, аксинча усиб бормокда.

Шу муносабат билан, 2021 йил 27 августда "Давлат молиявий назорати тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"[9] Узбекистон

Республикаси Президентининг ПФ-6300-сон Фармони кабул килинди. Давлат молиявий ресурсларини самарали бошкариш хамда бюджет маблагларидан максадли ва окилона фойдаланиш устидан давлат молиявий назорати тизимини такомиллаштириш максадида Узбекистон Республикасининг Х,исоб палатаси томонидан амалга ошириладиган назорат шакллари ва турларига кушимча куйидагилар амалиётга жорий этилди:

-бухгалтерия (бюджет) хисоби юритилишини, молиявий хисоботларнинг хакконийлигини, молиявий ресурслардан максадли ва конуний фойдаланилганлигини хамда даромадларнинг туликлигини, шунингдек, молиявий операцияларнинг конунийлигини бахолашни назарда тутувчи молиявий аудит;

-консолидациялашган ва жалб килинган бюджет маблагларидан фойдаланишда, давлат харидларини амалга оширишда, шунингдек, даромадларнинг туликлигини таъминлаш ва бизнес жараёнларида норматив-хукукий хужжатлар талабларига риоя килинганлигини ва уларнинг давлат дастурларига мувофиклигини текшириш ва бахолашни назарда тутувчи мувофиклик аудити;

-назорат объектида харажатлар, субсидиялар, имтиёзлар ва преференцияларнинг самарадорлиги ва натижадорлигини, ажратилган маблаглардан фойдаланишнинг тежамкорлигини, белгиланган максадли курсаткичларнинг бажарилишини, консолидациялашган бюджет ва жалб килинган маблаглар хисобидан амалга оширилаётган лойихаларнинг максадга мувофиклиги ва натижадорлигини, шунингдек, давлат ва худудий дастурларнинг молиялаштириш манбалари билан таъминланганлигини бахолаш ва тахлил килишни назарда тутувчи самарадорлик аудити.

Хулоса ва таклифлар

Шу билан бирга, юкоридагилардан келиб чикиб, Давлат молиявий назорратини самарали ва кенг камровли ташкил этиш, молиявий операцияларда инсон факторини камайтириш, тизимли йул куйилаётган молиявий хато-камчиликларни олдини олиш максадида куйидагиларни жорий этиш максадга мувофик деб уйлаймиз.

1. "Давлат молиявий назорати ва аудити тугрисида" Конун кабул килиш, Конунда давлат назорат органлари ва ички аудит хизматларининг вазифаларини аник белгилаш;

2. Молия вазирлиги Давлат молиявий назорати департаменти тугатилиб, буйсунувини Вазирлар Махкамасига утказиш;

3. Х,исоб палатаси тизимида Давлат молиявий назорати тизимидаги ходимларни малакасини ошириш ва кайта тайёрлаш институтини ташкил этиш;

4. Олий таълим муассалари хамда тизимда иш фаолиятини бошлаган ходимларга назарий ва амалий укув кулланмаларни ишлаб чикиш;

5. Х,исоб палатаси ходимлари мехнат фаолиятини мустакиллигини конуний таъминлаш;

6. Барча бюджет хисоби молиявий операциялари информацион технологиялар, махсус автоматлаштирилган дастурлар оркали электрон тарзда амалга оширилишини инобатга олган холда, давлат бюджети маблагларини хисоб китоби билан боглик дастурий мажмуаларни назорат килиш аудити шуъбасини ташкил этиш. Ушбу шуъба ходимларига юклатиладиган аник вазифалар куйидагилардан иборат булиши лозим:

- Давлат молиявий назорати якуни билан мавжуд автоматлаштирилган дастурий мажмуаларда тизимли аникланаётган хато ва камчиликларни аниклаш ва бартараф этиш;

- Инсон фактори билан йул куйилаётган молиявий хато камчиликларни тизимли аниклаш хамда автоматлаштирилган дастурлар билан тулик камраб олишни ташкиллаштириш;

- Вазирликлар, идоралар ва бошка юридик шахслар назоратида мавжуд булган автоматлаштирилган дастурларнинг электрон базаларидан фойдаланган холда, бюджет маблаглари сарфланиши жараёнида молиявий хавфларни бахоловчи хамда хабар бериб борадиган тизимни яратиш, доимий назорат килиб бориш ва бошкалар.

Уйлаймизки, тизимни такомиллаштириш учун берилаётган таклифлар амалга ошган такдирда, куйидаги ижобий натижаларга эришилиши мумкин булади.

1. "Давлат молиявий назорати ва аудити тугрисида" ^онун кабул килиниши оркали давлат молиявий назорат органлари ва ички аудит хизматларининг вазифалари аник белгиланади;

2. Барча молиявий назорат органлари учун ягона маълумотлар базаси яратилиб, камерал назорат, риск-тахлил асосида кенг камровли назорат тизими ташкиллаштирилади;

3. Давлат молиявий назорати ходимларини малака ошириш ва кайта тайёрлаш тизими яратилиб, ходимларнинг савияси ва амалий куникмалари оширилади, тизим учун яратилган укув кулланмалар иш фаолиятини самарасини оширади.

4. Текширишларни такрорланиши олди олинади, коррупция холатлари камаяди, бюджет ташкилотларининг бюджет интизомига катъий риоя этилиши таъминланади.

Хулоса килиб айтиш жоизки, охирги йиллларда барча сохаларда олиб борилаётган ижобий узгаришлар, жахон хамжамиятига интеграциялашув жараёни шиддат билан ривожланаётган бир даврда давлат молиявий назорати тизимини хам жахон стандартларига мос равишда шакллантириш, сифат жихатдан янги

боскичга олиб чикиш Республикамизни иктисодий ривожланишига уз хиссасини кушади.

REFERENCES

1. Лимская декларация руководящих принципов контроля принятая IX Конгрессом Международной организацией высших органов финансового контроля (ИНТОСАИ) в г. Лиме (Республика Перу) в 1977 г.

2. Малеин Н.С. Кредитно-расчетные правоотношения и финансовый контроль. -М.: Наука, 1964. С.103.

3. Конюхова Т.В. Правовые акты об органах, осуществляющих финансовый контроль. // Законодательство и экономика. 1997. №19/20. С.25.

4. Козырин А.Н. Финансовый контроль. // Финансовое право: учебник. / Под ред. проф. О.Н. Горбуновой. - М.: Юристъ, 1996. С.48.

5. Шохин С.О. Проблемы и перспективы развития финансового контроля в Российской Федерации. 1999. С.6.

6. Башкатова Т.А. Сущность и функции финансового контроля. Учебник Финансы. /Под ред. проф. Л.А. Дробозиной. 2001. С. 385.

7. Ибрагимов А.К., Сугирбаев Б.Б. Бюджет назорати ва аудити. / Укув кулланма.-Т.: infoCOM.uz МЧЖ нашриёти, 2009, -192 б(7 б.).

8. Узбекистон Республикаси Бюджет Кодекси, 2013 йил 26 декабр, 360- сонли УРК. 3-модда, 170-модда;

9. Узбекистон Республикаси Президентининг "Давлат молиявий назорати тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-6300-сон Фармони, 27.08.2021 https://lex.uz/docs/5607471

10. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 24.01.2020; https://president.uz/oz/lists/view/3324

11. Узбекистон Республикаси "Х,исоб Палатаси тугрисида" ги конуни, 2019 йил 1 июлдаги УРК 546-сонли http:// www.lex.uz;

12. Маслова Т.С. Контроль и ревизия в бюджетных учреждениях. Учебное пособие. 2-е издание. 2017 г.с.9

13. https://mf.uz/uz/ministry/open-data-portal/portal-otkrytykh-dannykh.html

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.