Научная статья на тему 'ДАВЛАТ МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТИ ТИЗИМИДА САМАРАДОРЛИК АУДИТИ: АМАЛИЁТГА ЖОРИЙ ЭТИЛИШИНИНГ МУҲИМЛИГИ ВА ИСТИҚБОЛЛАРИ'

ДАВЛАТ МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТИ ТИЗИМИДА САМАРАДОРЛИК АУДИТИ: АМАЛИЁТГА ЖОРИЙ ЭТИЛИШИНИНГ МУҲИМЛИГИ ВА ИСТИҚБОЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
437
113
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
бюджет ташкилоти / давлат молиявий назорати / ташқи аудит / ички аудит / молиявий аудит / самарадорлик аудити / мувофиқлик аудити. / Budget organization / state financial control / audit / internal audit / financial audit / performance audit / compliance audit.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Беҳзод Мирзоев

Мақолада самарадорлик аудити тушунчаси, амалиётга жорий этилишининг муҳимлиги ва зарурияти ҳамда уни амалиётга тўлақонли равишда қўллашда юзага келаётган муаммолар таҳлил қилиниб, уларнинг ечимлари келтирилган. Мақолани ёзишдан қўйилган мақсадга эришиш учун бир қатор юридик ва илмий-назарий манбаалар ўрганиб чиқилди. Хусусан, кўпгина хорижий мамлакатларнинг тажрибалари таққосланиб, таҳлил қилинди, натижада самарадорлик аудитининг асосий принципларига таянган ҳолда унинг афзалликлари аниқланди. Шунингдек, мақолада самарадорлик аудитини одатий молиявий аудитдан фарқлари ҳамда уларнинг иқтисодий жиҳатдан маънолари ёритилган, шу билан биргаликда самарадорлик аудитини амалиётда қўллаш йўналишлари ва афзаллик томонлари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PERFORMANCE AUDIT IN THE SYSTEM OF PUBLIC FINANCIAL CONTROL: THE IMPORTANCE OF IMPLEMENTATION IN PRACTICE AND PROSPECTS

The article analyzes the concept of performance audit, the importance and necessity of its implementation in practice, as well as the problems that arise in its full implementation in practice, and provides solutions.

Текст научной работы на тему «ДАВЛАТ МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТИ ТИЗИМИДА САМАРАДОРЛИК АУДИТИ: АМАЛИЁТГА ЖОРИЙ ЭТИЛИШИНИНГ МУҲИМЛИГИ ВА ИСТИҚБОЛЛАРИ»

ДАВЛАТ МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТИ ТИЗИМИДА САМАРАДОРЛИК АУДИТИ: АМАЛИЁТГА ЖОРИЙ ЭТИЛИШИНИНГ МУ^ИМЛИГИ ВА

ИСТЩБОЛЛАРИ

Бе^зод Мирзоев

Узбекистан Республикаси Президенти Администрацияси, етакчи мутахассиси

АННОТАЦИЯ

Маколада самарадорлик аудити тушунчаси, амалиётга жорий этилишининг мухимлиги ва зарурияти хамда уни амалиётга тулаконли равишда куллашда юзага келаётган муаммолар тахлил килиниб, уларнинг ечимлари келтирилган.

Маколани ёзишдан куйилган максадга эришиш учун бир катор юридик ва илмий-назарий манбаалар урганиб чикилди. Хусусан, купгина хорижий мамлакатларнинг тажрибалари таккосланиб, тахлил килинди, натижада самарадорлик аудитининг асосий принципларига таянган холда унинг афзалликлари аникданди. Шунингдек, маколада самарадорлик аудитини одатий молиявий аудитдан фарклари хамда уларнинг иктисодий жихатдан маънолари ёритилган, шу билан биргаликда самарадорлик аудитини амалиётда куллаш йуналишлари ва афзаллик томонлари келтирилган.

Калит сузлар: бюджет ташкилоти, давлат молиявий назорати, ташки аудит, ички аудит, молиявий аудит, самарадорлик аудити, мувофиклик аудити.

PERFORMANCE AUDIT IN THE SYSTEM OF PUBLIC FINANCIAL CONTROL: THE IMPORTANCE OF IMPLEMENTATION IN PRACTICE

AND PROSPECTS

ABSTRACT

The article analyzes the concept of performance audit, the importance and necessity of its implementation in practice, as well as the problems that arise in its full implementation in practice, and provides solutions.

Keywords: Budget organization, state financial control, audit, internal audit, financial audit, performance audit, compliance audit.

Кириш

Охирги йилларда юзага келаётган глобал иктисодий инкироз хамда табиий ресурслар чекланган бир даврда Янги Узбекистонни барпо этиш жараёнида олиб борилаётган ижтимоий-иктисодий сиёсат мавжуд ресурслардан окилона, тежамкорлик ва самарадорлик тамойиларига асосан фойдаланишни такозо этмокда.

Шундай бир даврда Узбекистан Республикаси Президентининг навбатдаги 2021 йил 27 августдаги "Давлат молиявий назорати тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги 6300-сонли Фармони кабул килинди. Фармонга кура давлат молиявий ресурсларини самарали бошкариш хамда бюджет маблагларидан максадли ва окилона фойдаланиш устидан давлат молиявий назорати тизимини такомиллаштириш максадида 2022 йил 1 январдан бошлаб «Узбекистон Республикасининг Х,исоб палатаси тугрисида»ги Узбекистон Республикаси Конунига мувофик Х,исоб палатаси томонидан амалга ошириладиган назорат шакллари ва турларига кушимча килиб молиявий аудит, самарадорлик аудити ва мувофиклик аудити амалиётга жорий этилди.

Тадкикот методологияси

Маколани тайёрлаш жарёнида кузатиш, тахлил, гурухлаш, таккослаш, усулларидан фойдаланилган.

Тахлил ва натижалар

Маълумки, молиявий назорат давлат тузилмасининг ажралмас функцияларидан биридир. Давлат аудити хакида биринчи маълумотлар, тугрироги, унинг прототиплари Франциянинг Х,исоблар судининг 1318 йилдаги, Буюк Британиянинг Миллий аудит идорасининг 1314 йилдаги хамда Нидерландия Кироллигининг Х,исоблар судининг 1386 йилдаги архивларида учрайди.

Ривожланишнинг дастлабки боскичларида давлат молиявий назорати органларининг асосий функциялари, коида тарикасида, давлат органларига бюджет маблагларини ажратиш буйича буюртмаларга рухсат бериш, давлат харажатларининг конунийлигини хамда бюджет харажатларининг сарфланиши тугрисидаги хисоботларнинг тайёрланишини назорат килишдан иборат булган.

Жамият эволюцияси жадал ривожланиб бораётган бир даврда давлат бошкаруви фаолиятининг сиёсий ва ижтимоий-иктисодий сохалари хам мукаррар равишда ривожланиб, мураккаблашиб бормокда. Шу билан биргаликда ресурсларнинг чекланганлик муаммоси йилдан-йилга кескинлашиб бормокда ва натижада улардан энг самарали ва окилона фойдаланиш механизмини ташкил этиш зарурияти пайдо булмокда. Хусусан, замонавий жамият давлат органлари, шунингдек, бюджетдан маблаг олувчи ташкилотлар фаолиятининг очиклилигига, шаффофлилигига ва хисобдорлигига юкори талаблар куймокда, бу эса уз навбатида уларга, фукароларга давлат маблагларининг сарфланиши буйича тулик маълумот билан таъминлаш мажбуриятини юклайди.

Ушбу конуниятлар кетма-кетлиги вакт утиши билан давлат молиявий назоратининг олдига бюджет маблагларининг сарфланишини конунийлигини текшириш билан бирга унинг олдига янги вазифаларни куйди, уларни хал этиш учун эса факат молиявий аудит утказиш етарли булмай колди. Шу сабабли, ХХ аср урталарига келиб хорижий давлатларнинг олий назорат органлари уша даврда

мавжуд булган назорат тизими давлат маблагларини бошкариш билан боглик барча муаммоларни хал кила олмаслигини тушуниб етишди.

Пировард натижада, молиявий назоратнинг янги турини яратиш ва амалиётга жорий этиш жараёни боскичма-боскич бошланди, бу эса уз навбатида давлатга молиявий аудит билан бир пайтда конун устуворлиги билан давлат ресурсларидан самарали фойдаланиш имконини берарди. Бошкача килиб айтганда, бюджет маблагларидан фойдаланишда самарадорлигини оширишга таъсир курсатадиган восита сифатида самарадорлик аудитини утказиш зарурияти пайдо булди. Вакт утиши билан самарадорлик аудити бюджет маблагларининг самарасиз сарфланиш холатларини аниклаш усулидан мустакил молиявий назорат йуналишига айланиб борди, уз навбатида бу бошка вазифалар билан бир каторда самарадорлик аудитининг олдига давлат маблагларидан самаралирок фойдаланишга эришиш буйича тавсияларни ишлаб чикиш вазифасини куйиди.

Самарадорлик аудити молиявий назоратнинг тулаконли йуналиши сифатида Гарбий Европа ва Шимолий Америка мамлакатларида олиб борилаётган давлат бошкаруви ислохотлари даврида, асосан, давлат бошкарувини марказлаштиришдан чикариш ва самарали бошкарув тизимини ислох этиш жараёнида шакллана бошлади. Самарадорлик аудити пайдо булишининг асосий сабабларидан бири давлатларнинг натижадорликка йуналтирилган бюджет тамойилларини куллашга утиши билан булган, деган фикр мавжуд. Хорижий мамлакатлар тажрибасини урганиш билан боглик баъзи тадкикотларда олимлар куйидаги конуниятни келтириб утадилар: харажатларни харажатлар сметасига асосан молиялаштириш йулидан эмас, харажатларни маълум бир натижага эришиш максадида молиялаштириш, яъни дастурий бюджетлаштириш тизими йулга куйилган давлатларда бюджет маблаглари сарфланишини самарадорлик аудитидан утказиш усулидан кенг фойдаланилади.

Хусусан, ушбу конуниятни тасдиги сифатида, 1965 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Дастурий ва натижадорликка асосланган бюджетлаштириш кулланмаси нашр этилди. Мазкур хужжатда мустахкамлаб куйилдики, давлат дастурлари доирасида натижага йуналтирилган бюджетлаштиришда, бюджетдан ажратилаётган маблагларнинг иктисодий жихатдан асосланганлигини инобатга олган холда, максад ва вазифалар белгилаб олинди хамда куйилган максад ва вазифаларга эришишни назорат килишнинг микдорий ва сифат мезонлари белгилаб куйилди.

Мазкур хужжат хорижий мамлакатларда хам кенг кулланилиб, бюджет жараёнининг янги тамойилларини ишлаб чикиш ва амалга оширишга туртки булди.

Самарадорлик аудити концепцияси ривожланган мамлакатларда давлат бошкаруви, шу жумладан давлатнинг бюджет маблагларини жамгариш,

таксимлаш ва улардан фойдаланиш буйича фаолияти самарадорлик талабларига жавоб бериши кераклигини англаб етган даврда пайдо булган. Бу даврда самарали давлат бошкаруви мохиятига муносабат узгарди. Самарадорлик деганда давлат аппаратининг бюджет маблагларини энг кам сарфлаган холда давлатнинг ижтимоий-иктисодий ва молиявий сохаси ривожланишининг баркарорлигини таъминлаш кобилияти тушунила бошланди.

Самарадорлик аудитини пайдо булишини батафсилрок куриб чикиш учун алохида давлатлар тажрибасига мурожаат килиш керак. Масалан, Америка Кушма Штатларининг (кейинги уринларда-АКШ) давлат молиявий назорати тизимида самарадорлик аудити элементлари ХХ аср бошларидаёк меъёрий-хукукий хужжатларида мавжуд эди. АКШ Х,исоб палатаси АКШнинг 1921 йилдаги "Давлат бюджети ва хисоботи" тугрисидаги конуни билан ташкил этилган. Ушбу конуннинг 312-моддасига мувофик, АКШ Х,исоб палатаси давлат маблагларини жамгариш, таксимлаш ва улардан фойдаланиш билан боглик жараёнларни текшириш ваколатидан ташкари давлат харажатларининг тежамкорлигини ва самарадорлигини оширишга каратилган тавсияларни шакллантириш ваколатига хам эга эди.

Конунга кура АКШ Х,исоб палатаси Конгрессга ва Президентга хисобдор. Х,исоб палата хисоботларида давлат маблагларини жамгариш, таксимлаш ва улардан фойдаланиш жараёнлари юзасидан хулосалардан, шунингдек давлат харажатларининг тежамкорлиги ва самарадорлигини оширишга каратилган тавсиялардан иборат булиши керак.

1945 йил охиригача АКШ Х,исоб палатаси факат молиявий аудит текширувларини амалга оширган, иккинчи жахон урушидан кейин АКШ иктисодиётининг сезиларли даражада усиши эса молиявий аудитнинг салмогини сезиларли даражада ошишига олиб келди. Ходимлар сонининг усишига карамай, АКШ Х,исоб палатаси режалаштирилган барча тадбирларни амалга ошира олмади. Факат молиявий аудитни амалга ошириш билан АКШ Хисоб палатасига усиб бораётган иктисодиёт эхтиёжларига тулик ва тугри хизмат курсатишга хамда давлат бошкаруви муаммоларини хал килишга имкон бермади.

1947 йилда АКШ Конгресси АКШ ижроия хокимиятининг тузилиши ва фаолиятини урганиш, шунингдек уни такомиллаштириш буйича тавсиялар тайёрлаш максадида АКШ собик президенти Г.Гувер бошчилигида Ижроия хокимиятини кайта ташкил этиш буйича комиссияни тузди. Ушбу комиссия федерал бюджетни шакллантиришнинг янги "самарали бюджет" деб номланган усулини ишлаб чикди, бу харажатлар сметасига асосан молиялаштиришдан дастурий-максадли молиялаштириш боскичига утиш эди. "Самарали бюджет" ва "самарадорлик аудити" атамаларининг ухшашлиги олимларга самарадорлик аудитининг келиб чикиши билан АКШда бюджет жараёни сохасидаги олиб

борилган хукумат ислохотлари уртасида богликдик бор деган хулосага келиш имконини беради.

Давлат бюджетини шакллантиришнинг анъанавий усули доирасида бюджетдан маблаг олувчилар давлат бюджетини ижро этиш жараёнида асосий максади келгуси йилда молиялаштириш хажмининг кискартирилишига йул куймаслик учун молия йили давомида ажратилган маблагларни тулик узлаштиришдан иборат булган. Молия йилида бюджетни янги усулда шакллантиришда тегишли давлат дастурини амалга ошириш учун асосий микдорий курсаткичлар белгилаб олинди, ушбу микдорий курсаткичларни бажариш учун эса энг макбул молиялаштириш хажмини хисоблаб чикиш таклиф этилди. Албатта, курсаткичларга узгартиришлар киритиш имконияти назарда тутилган эди, чунки камрок микдорда давлат маблаглари хисобидан тегишли давлат дастурини амалга ошириш буйича янада илгор чора-тадбирлар ишлаб чикиш назарда тутилган эди.

Ижроия хокимиятини кайта ташкил этиш комиссияси фаолияти якунлари буйича катор тавсияларни уз ичига олган хисобот тузилди. Бюджетни шакллантириш буйича асосий тавсиялардан бири бюджетда бюджет маблагларидан фойдаланишнинг максадлари, хажми ва натижалари аник белгиланган булиши лозим эди. Бундан ташкари, давлат бюджети ижроси тугрисидаги хисоботда фукароларга маблаглардан фойдаланишнинг хакикий натижалари тугрисидаги маълумотларни такдим этиш зарур эди. Бошкача килиб айтганда, янги усулда бюджетлаштиришнинг асосий максади максадларга эришишни таъминлаш, шунингдек, уларга эришиш учун зарур булган харажатларни аник бахолашдир. Бюджетлаштиришнинг ушбу усули туфайли ижроия органларининг фаолияти А^Ш Конгресси ва солик туловчилар учун янада масъулиятли ва шаффоф булиб борди.

Комиссия фаолияти натижасида А^Шнинг 1950 ва 1951 молия йиллари учун федерал бюджети самарали бюджетлаштириш тамойилига мувофик шакллантирилди, унда самарадорликка йуналтирилган бюджетлаштириш концепциясининг айрим элементлари кулланилди. Хусусан, харажатларнинг айрим моддалари буйича тегишли самарадорлик курсаткичлари белгиланди. 1960 йилларда А^Шда дастурий бюджетлаштиришни ривожлантириш доирасида янги кулланма кулланила бошланди, унда давлат бюджетини режалаштириш, давлат дастурларининг максадлари, вазифалари ва асосий параметрлари, шунингдек ажратиладиган бюджет маблагларининг микдорини аниклаш тартиблари белгиланди. Ушбу кулланма тез орада куплаб ривожланган хорижий мамлакатларда жорий этила бошланди. АКЩда самарадорлик аудитини жорий этиш йулидаги якуний кадамни 1976 йил апрел ойида IX йиллик хукумат семинарида такдим этилган хисобот деб хисоблаш мумкин, унда А^Ш Бош

назоратчиси уринбосари давлат аудиторлари хукумат фаолиятини кенг камровли молиявий назоратини амалга ошириш доирасида аудиторларнинг ваколатлари куйидаги уч жихатни уз ичига олиши лозим деб курсатди: булар давлат маблагларидан фойдаланишда тежамкорлигини, самарадорлигини ва натижадорлигини текшириш.

Шундай килиб, XX аср урталарида (1950 йилларнинг охири - 1960 йилларнинг бошларида) Америка Кушма Штатлари, Швеция, Финляндия, Нидерландия, Буюк Британия ва Канаданинг давлат молиявий назорати тизимида нафакат бюджет маблагларидан фойдаланишнинг конунийлигини назорат килиш амалиёти шаклланди балки бюджет маблагларидан фойдаланишнинг натижадорлигини бахолаш амалиёти хам шаклланди. Бошкача килиб айтганда, молиявий назоратнинг янги тури пайдо булиб, ривожлана бошлади бу самарадорлик аудити эди.

1970 йилларнинг охирига келиб, самарадорлик аудити узининг махсус предмети, методологиясига, максад ва вазифаларга эга булган молиявий назоратнинг мустакил тури сифатида шаклланди ва Олий аудиторлик органлари фаолиятида кенг таркалди, бу нарса 1977 йилда Олий назорат органлари халкаро ташкилотининг IX Конгрессида кабул килинган Лима декларациясида уз аксини топди. Лима декларациясининг 4-моддаси 2-бандида халкаро микёсда биринчи марта самарадорлик аудити концепцияси молиявий аудитга тенг ахамиятга эга булган молиявий назорат тури сифатида мустахкамланган булиб, унинг максади давлат ижроия хукумати фаолиятининг тежамкорлигини, самарадорлигини ва натижадордигини аниклашдан иборат эди. Молиявий аудит ва самарадорлик аудити молиявий назоратнинг мустакил турлари булиб, мазмунан сезиларли даражада фаркланади.

Биринчидан, молиявий аудит ва самарадорлик аудитлари хар хил максадларга эришишга йуналтирилган. Молиявий аудитни утказишдан максад бюджет маблаглари сарфланишининг конунийлигини ва максадилилигини, бухгалтерия хисоби ва хисоботларининг тугрилигини текширишдан иборат. Уз навбатида самарадорлик аудити давлат бюджети харажатлари сарфланишининг тежамкорлигини, самарадорлигини ва натижадорлигини текширишдан иборат.

Иккичидан, молиявий аудит бухгалтерия хужжатларини, хисоботларини хамда бирламчи хужжатларни тахлил ва урганиш асосида амалга оширилади. Самарадорлик аудити эса объектга куйилган максад ва вазифаларни амалга ошириш оркали маълум бир натижага эришиш йулидаги фаолиятига таалукли норматив ва хукукий хужжатларини тахлил ва тадкикот этиш асосида амалга оширилади.

Учинчидан, катъий норматив ва хукукий хужжатлар асосида тартибга солинган ва утказиладиган молиявий аудит давлат ресурсларидан фойдаланишда

тегишли конунчилик ва махаллий нормаларга мувофиклилиги асосида амалга оширилишини таъкидлаш лозим. Молиявий аудит максадларига эришиш учун, коида тарикасида, давлат маблаглари сарфланишини хужжатли текшириш усуллари оркали эришилади. Молиявий аудит хар доим аник стандартлаштирилган, тартибга солинган, молиявий аудитдан фаркли уларок, самарадорлик аудитини аник алгоритмлаштириш мумкин эмас. Самарадорлик аудитини утказишда фаннинг турли сохаларидаги билимларидан фойдаланилади, кенг куламли тадкикот ва бахолаш усуллари кулланилади, шу жумладан бошкарув тизимини ташкил этишни тахлил килиш ва синтез килиш оркали амалга оширилади.

Х,алкаро олий назорат органлари ташкилотининг халкаро аудит стандартларида кайд этилганидек, самарадорлик аудити аник тартибга солиниши мумкин эмас. Самарадорлик аудити соф шаклда мослашувчанлик, ижодкорлик ва тахлилий куникмаларни талаб киладиган мураккаб тадкикот жараёнидир. Бундан ташкари, самарадорлик аудитини амалга оширишда стандартларда ортикча курсатмалар ва аник белгиланган коидалар белгиланиши уни амалга оширишга тускинлик килиши мумкинлигини таъкидлайди.

Пировард натижада, самарадорлик аудитининг дунёда энг кенг таркалган даври 1970 ва 1980 йилларда булган. Ривожланган гарб мамлакатларида ушбу ходисани руй беришини бир вактнинг узида куйидаги омиллар комбинацияси билан изохлаш мумкин, масалан:

1) давлат бошкаруви ва бюджет жараёнида маъмурий ислохотларни утказилиши;

2) натижадорликка йуналтирилган бюджетлаштириш тамойилини куллашга утилиши;

3) давлат органлари ваколатларига янги сохаларни бошкаришни киритилиши билан давлат харажатларининг купайиши;

4) табиий ресурсларнинг чекланганлиги сабабли улардан янада окилона фойдаланишни таъминлаш зарурлиги;

5) сарфланган харажатлар, олинадиган натижа ва ижтимоий-иктисодий самарадорлиги узаро нисбати концепцияси ишлаб чикилиши;

6) демократик институтларнинг ривожланиши ва жамиятнинг хукукий онгининг усиши хисобига бюджет маблагларини жамгариш, таксимлаш ва улардан фойдаланиш жараёнларининг шаффофлиги хамда давлат маблагларини бошкарувчи органларнинг жавобгарлиги даражасини оширилиши;

7) давлат бошкаруви тизимини такомиллаштириш оркали давлат маблагларидан фойдаланиш самарадорлигини оширишга интилиш.

Хулоса ва таклифлар

Бундан хулоса килиш мумкинки, самарадорлик аудитини давлат молиявий назоратининг бир тури сифатида шаклланиши самарали давлат бошкарувига утиш жараёнининг зарур бугинига айланди. Бундан ташкари, самарадорлик аудитидан фойдаланиш жамиятнинг сиёсий, молиявий, иктисодий ва ижтимоий сохаларига самарали таъсир курсата бошлади.

Янги Узбекистонни куришда олиб борилаётган ижтимоий-иктисодий сиёсатда самарали давлат бошкаруви тизимини ислох килишда бир катор харакатлар амалга оширилмокда. Бу харакатлар куйидаги хужжатларда уз аксини топмокда.

Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича 2017-2021 йилларга мулжалланган Хдракатлар стратегиясида давлат бошкаруви тизимини ислох килишда давлат бошкарувини марказлаштиришдан чикариш вазифаси белгиланган.

2021 йилда утказилган ташаббусли бюджетлаштириш жараёнида фукаролардан келиб тушган мурожаатларда баён этилган уринли ва долзарб муаммоларни киска муддатларда бартараф этиш, давлат бюджетини шакллантириш ва худудларни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш лойихаларини ишлаб чикиш жараёнига ахолини фаол жалб этиш хамда фукароларни бюджет жараёнига жалб килиш механизмининг ишга туширилиши жойларда ахолини кийнаб келаётган муаммоларнинг ечимини топиш ва жамоатчиликни бюджет жараёнининг иштирокчисига айлантириш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 22 сентябрдаги ««Очик бюджет» ахборот портали оркали жамоатчилик фикри асосида шаклланган тадбирларни молиялаштиришни янада кенгайтириш чора-тадбирлари тугрисида»ги 5250-сонли Карори кабул килинди.

Табиийки бундай шароитда самарали давлат бошкаруви фаолиятида давлат молиявий назорати тизимида самарадорлик аудити юзага келади. Бунинг исботи сифатида юкоридаги Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 27 августдаги "Давлат молиявий назорати тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги

6300-сонли Фармони булади.

Узбекистон Республикаси Президенти фармони ижросини таъминлаш максадида Узбекистон Республикаси Х,исоб палатаси Олий аудит органларининг халкаро ташкилоти (ENTOSAI)ra аъзо булди. Давлат молиявий назорати тизимига янги самарадорлик аудити жорий этилди.

Юкорида келтирилган маълумотларни инобатга олиб айтиш мумкинки, бугунги кунда самарадорлик аудитини амалга оширишда бир канча муаммоларга дуч келмокда. Булар:

- gaBgaT Grognera xapa^araapuHu aMagra omupumga caMapagopguKHuHr cu^aT Me3oHgapu TyguFuna GegrugaHMaraH;

- gaBgaT Grognera xapa^araapuHu aMagra omupumga caMapagopguKHuHr MHKg,op Me30Hnapu TynuruHa GegrugaHMaraH;

- gaBgaT Gorn^apyBHHHHr xap Gup coxacuga aMagra omupugraH gaBgaT Grognera xapa^araapu caMapagopguruHuHr MuKgop Ba cu^aT Me3oHgapuHu Gaxogam MeToguKacu umgaG nuKugMaraH;

- caMapagopguK ayguTuHu aMagra omupumga TygaKoHgu paBumga maKggaHraH, ннтeгpaцнagamгaн MatgyMoTgap Ga3acu MaB^yg эмacgнгн;

- gaBgaT Grog^eraHu maKggaHTupumga Harn^agopguKKa fiyHagTupugraH Grog^eTgamTupum тнзнмн fiygra KyfiugMaraHguru.

MaMgaKaraMroga gaBgaT MoguaBufi Ha3opara тнзнмнga caMapagopguK ayguTugaH ^ofigagaHumga roKopu KypcaTKu^napra Ba Harn^agapra эpнmнm MaKcaguga Kyfiugaru fiyHagumgapga umgap oguG Gopum go3uM:

1) X,agKapo Ta^puGagaH MatgyMKu Hara^agopguKKa fiyHagTupugraH Grog^eTgamTupum тнзнмннн ^opufi этнm, caMapagu gaBgaT GomKapyBuHu aMagra omupumga ^yga Kyn u^oGufi Harn^agapra эpнmнmгa oguG KegraH. Eu3HuHr MaMnaKaTga xaM ymGy aMaguëT TygaKoHgu paBumga ^opufi этнgнmн MaKcagra MyBo^uK Gygapgu. EyHra Mucog cu^arnga AK^, BeguKoGpuTaHua, HugepgaHgua Ba GomKa puBo^naHraH MaMgaKaraapHu Ta^puGagapuHu KegTupum MyMKuH.

2) MatgyMKu xap KaHgafi TagKuKoTHu, TeKmupumHu ëKu TaxgugHu cu^arau aMagra omupum ynyH TyguK maKggaHraH xaKKoHufi MatgyMoTgap Ga3acura эгa Gygum go3uM. TaGuufiKu caMapagopguK ayguTuHu aMagra omupumga xaM TygaKoHgu paBumga maKggaHraH, ннтeгpaцнagamгaн MatgyMoTgap Ga3acuHu maKggaHTupum MaKcagra MyBo^uK Gygap эgн.

3) gaBgaT GomKapyBuHuHr xap Gup coxacuga, xagK TatguMu, cofhukhu caKgam, KumgoK xy^aguru Ba GomKa coxagapga aMagra omupugraH gaBgaT Grognera xapa^araapu caMapagopguruHuHr GegrugaHraH MuKgop Ba cu^aT Me3oHgapuHu Gaxogam MeToguKacu xap Gup coxa Gyfiuna umgaG nuKum MaKcagra MyBo^uK.

4) gaBgaT Grognera xapa^araapuHu aMagra omupumga caMapagopguKHuHr MuKgop Ba cu^aT Me3oHgapuHu aHaga aHuKgamTupuG, Gegrugam MaKcagra MyBo^uK.

Xygoca KuguG afiTum ^oroKu, oxupru fiuggapga Gapna coxagapga oguG GopugaëTraH u^oGufi y3rapumgap, ^axoH xaM^aMuaTura ннтeгpaцнagamyв ^apaëHu muggaT GugaH puBo^gaHaëTraH Gup gaBpga gaBgaT MoguaBufi Ha3opara тнзнмнga caMapagopguK ayguTuHu ^axoH cTaHgapTgapura moc paBumga maKggaHTupum, cu^aT ^uxaTgaH aHru GocKu^ra oguG nuKum PecnyGguKaMu3Hu uKTucogufi puBo^gaHumura y3 xuccacuHu Kymagu.

REFERENCES

1. Лимская декларация руководящих принципов контроля принятая IX Конгрессом Международной организацией высших органов финансового контроля (ИНТОСАИ) в г. Лиме (Республика Перу) в 1977 г.

2. Самаруха В. И., Деревцова И. В. Государственный финансовый контроль в Российской Федерации. Иркутск: Изд-во БГУ; 2018. 160 с. URL: http://sgal.bgu.ru/pub.aspx?id=23254 (дата обращения: 31.01.2020).

3. Хабибуллин Т. Р. Аудит эффективности в системе государственного финансового контроля. Молодой ученый. 2016;(11): 1367—1371.

4. Саунин А. Н. Аудит эффективности использования государственных средств. М.: Изд-во Московского ун-та; 2015. 336 с.

5. Sutopo B., Wulandari T. R., Adiati A. K., Saputra D. A. E-government, audit opinion, and performance of local government administration in Indonesia. Australasian Accounting, Business and Finance Journal. 2017;11(4):6-22. DOI: 10.14453/aabfj.v11i4.2

6. Голикова Т. А. Переход от финансового аудита к государственному аудиту — качественно новый этап развития государственного финансового контроля в России. Вестник АКСОР. 2014;(4):4-6.

7. Терещенко Д. С. Аудит эффективности как особая форма государственного аудита. Публично-правовые исследования. 2017;(3):34-63.

8. Карепина О. И. Развитие аудита эффективности государственных расходов. Международный бухгалтерский учет. 2014;(30):42-51.

9. Малеин Н.С. Кредитно-расчетные правоотношения и финансовый контроль. -М.: Наука, 1964. С.103.

10. Конюхова Т.В. Правовые акты об органах, осуществляющих финансовый контроль. // Законодательство и экономика. 1997. №19/20. С.25.

11. Козырин А.Н. Финансовый контроль. // Финансовое право: учебник. / Под ред. проф. О.Н. Горбуновой. - М.: Юристъ, 1996. С.48.

12. Ибрагимов А.К., Сугирбаев Б.Б. Бюджет назорати ва аудити. / Укув Кулланма.-Т.: infoCOM.uz МЧЖ нашриёти, 2009, -192 б(7 б.).

13. Узбекистон Республикаси Бюджет Кодекси, 2013 йил 26 декабр, 360- сонли УРК. 3-модда, 170-модда;

14. Узбекистон Республикаси Президентининг "Давлат молиявий назорати тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-6300-сон Фармони, 27.08.2021 https://lex.uz/docs/5607471

15. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 24.01.2020; https://president.uz/oz/lists/view/3324

16. Узбекистон Республикаси "Х,исоб Палатаси тугрисида" ги конуни, 2019 йил 1 июлдаги УРК 546-сонли http:// www.lex.uz;

17. Y36eKHCTOH PecnyônHKacn npe3HgeHTHHHHr "2017-2021 nnnnapga y36eKHCTOH pecnyônHKacHHH pHBO^naHTHpnmHHHr 6emTa ycTyBop HyHannmH 6yHHna xapaKaraap cTpaTernacHHH aManra ornnpHrnra gonp TamKHnnfi nopa-Tagônpnap TyrpHCHga"rH nO-4849-coH OapMOHHmn, 14.02.2017 https://lex.uz/docs/3114480

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.