Научная статья на тему 'БЮДЖЕТ ХАРАЖАТЛАРИ ҲИСОБИДАН КАПИТАЛ ҚЎЙИЛМАЛАРНИ АМАЛГА ОШИРИШ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР'

БЮДЖЕТ ХАРАЖАТЛАРИ ҲИСОБИДАН КАПИТАЛ ҚЎЙИЛМАЛАРНИ АМАЛГА ОШИРИШ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
99
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
давлат бюджети / бюджет ҳаражатлари / капитал қўйилмалар / ўрта муддатли молиялаштириш / узоқ муддатли молиялаштириш / бюджет ҳисоби / харажатлар сметаси. / state budget / budget expenditures / capital investments / medium-term financing / long-term financing / budget accounting / estimate.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Жасурбек Саидкулович Бурибаев

Мазкур мақолада бюджет харажатларининг таркиби, капитал қўйилмалар ва уларнинг моҳияти, бюджет маблағлари ҳисобига капитал қўйилмаларни молиялаштириш амалиётида мавжуд муаммоли ва мунозарали ҳолатлар баён этилган. Шунингдек, мавжуд муаммоларни бартараф этиш йўллари бўйича назарий ва илмий хулосалар шакллантирилган ҳамда тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPLEMENTATION OF CAPITAL INVESTMENTS AT THE EXPENSE OF BUDGET EXPENSES: PROBLEMS AND SOLUTIONS

The article describes the structure of budget expenditures, capital investments and their nature, existing problems and contradictions in the practice of financing capital investments from the budget. Also, theoretical and scientific conclusions and recommendations for solving existing problems have been developed.

Текст научной работы на тему «БЮДЖЕТ ХАРАЖАТЛАРИ ҲИСОБИДАН КАПИТАЛ ҚЎЙИЛМАЛАРНИ АМАЛГА ОШИРИШ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 2 I 2021

ISSN: 2181-1601

БЮДЖЕТ ХАРАЖАТЛАРИ ХИСОБИДАН КАПИТАЛ ЦУЙИЛМАЛАРНИ АМАЛГА ОШИРИШ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР

Жасурбек Саидкулович Бурибаев

Тошкент Банк молия академияси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада бюджет харажатларининг таркиби, капитал куйилмалар ва уларнинг мохияти, бюджет маблаглари хисобига капитал куйилмаларни молиялаштириш амалиётида мавжуд муаммоли ва мунозарали холатлар баён этилган. Шунингдек, мавжуд муаммоларни бартараф этиш йуллари буйича назарий ва илмий хулосалар шакллантирилган хамда тавсиялар ишлаб чикилган.

Калит сузлар: давлат бюджети, бюджет харажатлари, капитал куйилмалар, урта муддатли молиялаштириш, узок муддатли молиялаштириш, бюджет хисоби, харажатлар сметаси.

IMPLEMENTATION OF CAPITAL INVESTMENTS AT THE EXPENSE OF BUDGET EXPENSES: PROBLEMS AND SOLUTIONS

Jasurbek Saidkulovich Buribaev

Tashkent Banking Finance Academy

ABSTRACT

The article describes the structure of budget expenditures, capital investments and their nature, existing problems and contradictions in the practice of financing capital investments from the budget. Also, theoretical and scientific conclusions and recommendations for solving existing problems have been developed.

Keywords: state budget, budget expenditures, capital investments, medium-term financing, long-term financing, budget accounting, estimate.

КИРИШ

2017-2021 йилларда Узбекистон республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегиясининг кабул килиниши республикамизни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг янги боскичи бошланишининг асоси булди. Хдракатлар стратегиясининг учинчи устувор йуналиши "иктисодиётни ривожлантириш ва либераллаштиришнинг устувор йуналишлари" деб номланади. Мазкур йуналишнинг 3.5-банди "вилоятлар, туманлар ва шахарларни комплекс ва мувозанатли ижтимоий-иктисодий ривожлантириш, уларнинг салохиятидан самарали ва оптимал фойдаланиш"га

мулжалланган чора-тадбирларни амалга оширишни кузда тутади. Жумладан, мамлакат барча худудларини жадал ривожлантириш, бунда алохида эътибор ривожланиш даражаси нисбатан паст булган туман ва шахарларни, энг аввало, саноат ва экспорт салохиятини ошириш йули билан жадал ривожлантириш хисобига минтакалар ижтимоий-иктисодий ривожланиш даражасидаги фаркларни кискартириш, субвенцияга карам туман ва шахарларни камайтириш ва махаллий бюджетларнинг даромад базасини кенгайтиришга каратилади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Давлат бюджети билан богланган хар кандай ислохотлар тизими пухта, кенг уйланган ва аник хисоб-китобларга асосланган холда булиши керак. Мазкур давлат бюджети ислохотларининг марказий урнида бюджет лойихасини режалаштириш энг асосий, керак булса, бутун мамалакат такдирини хал килувчи (айникса, утиш даврига хос мамлакатлар учун) куч сифатида караш максадга мувофик булади. Бюджетни режалаштиришнинг асосий объектига йуналтиришнинг энг мухим ричаг бу унга сарфланаётган харажат хисобланади. шу боисдан, амалга оширилаётган харажатларни маълум мажбуриятларини мустахкамлаш (ёки юклатиш) эвазига хам таяниш мумкин.

МУХ,ОКАМА

Бюджет харажатларининг бугунги кунда микдор курсаткичлари эътибор марказида асосий урин олиб келмокда, аммо сифат жихатдан эса бироз оксокланишлар мавжуд. Бюджет харажатларининг сифат жихатлари макроиктисодий микёсда сезиларли ижтимоий-иктисодий ривожланишга сабаб буладиган жихат хисобланади. Жахон амалиётида бюджет харажатларининг сифат жихатига "харажатларга оид мажбуриятлар" атамаси билан талкин этилмокда.

НАТИЖА

Айнан, харажатларга оид мажбуриятлар бюджет харажатларининг сифат жихатига айланиши, бунда амалга оширилаётган хар бир харажатлар маълум бир мажбуриятлар асосида (аник максад ва кутилаётган натижа) амалга оширилади. Мазкур холат бюджет харажатлари учун хукукий механизм вазифасини бажаради. Бюджет маблагларидан фойдаланиш тугрисидаги карорларни харажатларга оид мажбуриятларни кабул килиш йули билан расмийлаштириш олиб борилаётган бюджет сиёсатининг баркарорлиги ва изчиллигини таъминлайди. Харажатларга оид мажбуриятларни кабул килиш давлат хокимияти ва махаллий узини-узи бошкариш органларига бириктирилган ваколатлар ва функцияларга мувофик амалга оширилади. Албатта, хар бир ислохот бир молия йилида уз натижасини

курсатиши мушкул, айникса, бюджет хизмати сохасида. шу боис, харажатни таксимлашдан бюджет ташкилотлари ва бюджетдан маблаг олувчилар учун мажбуриятларни юклаш хам улардан натижа кутиш бир молия йили доирасидан урта муддатга (коида тарикасида 3-5 йил) мулжалланган бюджет амалиётига утиш сари етаклайди. Бюджет маблагларидан самарали фойдаланиш имкониятларини чекловчи бир катор камчиликлар мавжуд булиб, уларга:

1) Жорий сметали режалаштириш бюджетдан молиялаштирилган хизмат (иш, товар)ларнинг натижаларини аниклаш имконияти жуда хам мураккаб кечмокда. Жорий тизимда амалда сарфланган харажатларнинг узи ва тежалган маблаггина натижалар сифатида кабул килинмокда. Мазкур ёндашув бюджетдан молиялаштиришнинг самарадорлигини аниклаш имкониятини бермайди. У факат маблаглар максадли сарфланишини таъминлаш, молиялаштиришнинг режалаштирилган ва амалдаги суммасини таккослаш имкониятини беради халос.

2) Жорий бюджетни режалаштириш бир йил билан чегараланиб, амалда бюджет сиёсатини ижтимоий-иктисодий ривожланишнинг жорий йил доирасидан четга чикувчи устувор вазифалари ва максадларига эришишга йуналтириш имкониятини чеклаб куймокда. Натижада урта ва узок муддатли истикболга мулжалланган миллий ва худудий дастурлар аксарият холларда бюджет имкониятлари билан богланмай колмокда. Бу эса, уларни бажариш муддатларини куп карра кайта курилишига ва дастур тадбирларига узгартиришлар киритилишига олиб келмокда.

3) Амалдаги бюджет узок муддатли инвестиция дастурлари (капитал куйилмалар) билан узвий даражада богланиш имкониятининг чегараланиб колганлиги. инвестиция дастури доирасида амалга оширилаётган лойихалар (янги кувватларни яратиш, амалдаги объектларни асбоб-ускуналар билан жихозлаш) ишга туширилганидан сунг уларни жорий таъминлашга харажатлар талаб килади. Аммо, янги объектларнинг ишга туширилиши бюджет прогнози билан богланмаган, яъни унда мазкур объектларни жорий таъмирлаш харажатлар хисобга олинмаган холлар учрамокда. Натижада молия йили мобайнида мазкур объектларни молиявий таъминлашга кушимча маблагларни топиш (шу жумладан режага мувофик ажратилган маблагларни кайта таксимлаш йули билан) тугрисида карорлар кабул килинади. Давлат харажатлари ва кабул килинаётган (амалга оширилаётган) дастурларнинг узаро номувофиклиги муаммолари бюджетни режалаштириш асосан жорий вазифаларни хал килишга каратилганлигини курсатади. Бунда киска, урта ва узок муддатли даврларда режалаштирилган бюджет харажатлари билан эришилиши лозим булган ижтимоий-иктисодий натижалар тула хисобга олинмайди.

4) Конунчиликда мавжуд камчиликлар, бюджет ва турли дастурлар уртасидаги алокани белгиловчи хукукий нормалар ва механизмлар мукаммал

эмаслиги, шунингдек, бюджет маблагларидан фойдаланишнинг самарадорлик даражасига бахо беришда маълум методик курсатмалар ишлаб чикилмаганлиги сабабли куп холларда самарадорлик ва бюджет маблагларидан максадли фойдаланиш принципи билан узаро алмаштириш юз бермокда.

5) Давлат бюджети самарадорлигининг турли макроиктисодий курсаткичларига (бандлик, инфляция, фоиз ставкаси, нархлар даражаси ва бошкалар) караб унинг иктисодиёт ва ижтимоий сохани давлат томонидан тартибга солиш воситаси сифатидаги роли хакида гапириш уринли. Макродаражадаги курсаткичларнинг турли тавсифга эга эканлиги хам бюджет харажатларининг самарадорлик даражасини улчашда муайян ноаниклик юзага келишини англатади. Бунинг устига умумий макрокурсаткичлар асосан информатив ва тахлилий хусусият касб этади, уларни муайян шахсларнинг харакатлари, кимнингдир шахсий жавобгарлиги билан боглаш мумкин эмас, маълум бир давлат муассасаси фаолияти билан боглаш хам мушкул хисобланади. Айни вактда давлат бюджети давлат маблагларидан аник ва максадли фойдаланиш учун асосий молиявий режа сифатида хизмат килади. Мазкур режани амалга оширишда бюджет харажатларининг самарадорлик даражасини аниклаш зарурияти юзага чикади ва куйидаги холатларга дуч келиши мукаррар булиб колади: давлат маблаглари пировард натижада нимага сарфланган, бу харажатлар кандай натижа бермокда, пировард натижалар ва амалга оширилган харажатларнинг узаро нисбати кандай кечмокда? Бу ерда асосий ургу бюджет маблагларини сарфлаш учун шахсий ва институтционал жавобгарлик муаммоларини ечиш мухим ахамият касб этади. Хрзиргача мавжуд булган, утган молия йил учун бюджетнинг харажатлар моддаларига доир хисобот маълумотларига асосланадиган бюджет харажатларини "сметали режалаштириш" усули молиялаштириш натижаларини аниклаш муаммосини амалда четлаб утади.

ХУЛОСА

Аникрок айтганда, харажатларнинг узи натижа сифатида амал килади ва бундай шароитда бюджет харажатларини молиялаштиришнинг самарадорлигини аниклаш имконияти чекланади. Бюджет харажатларини режалаштиришнинг сметали тартиби маблаглар максадли сарфланишини таъминлаш ва молиялаштиришнинг режада белгиланган ва амалдаги суммаларини таккослаш имкониятини беради. Бу фактлар режалаштириш ва молиялаштиришнинг хозирги тизими доирасида, албатта, фойдали, леки бюджет харажатларининг самарадорлик даражасини аниклаш имкониятини амалда хал килиб бермайди. Бундай ёндашувда хисобот сметаси уз-узидан режали сметани вужудга келтиради ва бундай урин алмашиш чексиз давом этиши мумкин. Шундай килиб, йиллик бюджет доирасида бюджет харажатларининг самарадорлик даражасини аниклаш

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 2 I 2021

ISSN: 2181-1601

амалда мумки эмас, чунки мухим иктисодий ва ижтимоий жараёнларнинг куп кисми барчаси узокрок муддатда амалга оширилади.

REFERENCES

1. Алликулиев А.Б. Урта муддатли бюджетлаштириш амалиётини назарий урганиш ва методологик асосларини такомиллаштириш. Магистр академик даражасини олиш учун ёзилган дисс. Т.-2015 й.

2. Вахобов А.В., Маликов Т.С. "Молия" Дарслик. - Т.: "Шарк" нашриёти, 2010. -804 бет.

3. Вахобов А., Срожиддинова З. Узбекистон Республикасининг Давлат Бюжети. Т.: "Иктисод-молия", 2002 й., 264 б.

4. Маликов Т.С., Олимжонов О.О. Молия. Дарслик / Тошкент молия институти, -Тошкент, 2019. 882 бет.

5. Khudoykulov H.A., Sherov A.B. Digital economy development in corporate governance of joint stock company //Экономика и бизнес: теория и практика. - 2021. - №. 3-2. - С. 217-219.

6. Маликов Т.С., Шеров А.Б. "Молия". Электрон кулланма. Тошкент, 2019.

7. Маликов Т.С., Хайдаров Н.Х. "Давлат бюжети". Укув кулланма. "ИКТИСОД-МОЛИЯ" - Тошкент. ТМИ. 2007 й.

8. Маликов.Т.С. Бюджет солик сиёсати. Укув кулланма. Т.: Иктисодиёт-Молия. 2019.-652 б.

9. Sherov, A. (2015). Foreign experience in financing of higher educational system. Scientific enquiry in the contemporary world: theoretical bas^s and innovative approach [L 26], 1, 92-95.

10. Маликов Т.С., Олимжонов О.О. Молия. Дарслик. Т.:Иктисодиёт-Молия. 2019.-969 б.

11. Маликов.Т.С. Молия. Укув кулланма. Т.:Иктисодиёт-Молия. 2018. - 268 б.

12. Sherov, A. (2019). Reforms in the system of higher education and their impact on financial stability. International Finance and Accounting, 2019(3), 21.

13. Зайнолов Ж.Р., Алиева С.С., Ахроров З.О. Молия: Корхоналар молияси. Дарслик. Т.: Иктисодиёт-Молия. 2018.-268 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.