Научная статья на тему 'БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИДА МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТ ВА ИЧКИ АУДИТ ХИЗМАТИ ФАОЛИЯТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ'

БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИДА МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТ ВА ИЧКИ АУДИТ ХИЗМАТИ ФАОЛИЯТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
814
164
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бюджет ташкилоти / ички назорат / ички аудит / такомиллаштириш / хатарлар / ички аудитор / сифат / баҳолаш / харажат / даромад / натижавийлик. / бюджетная организация / внутренний контроль / внутренний аудит / улучшение / риски / внутренний аудитор / качество / оценка / стоимость / выручка / эффективность.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хамидова Зарифа Урол Қизи

Мақолада бюджет ташкилотида ички назорат ва ички аудит хизматини самарали ташкил этиш йўллари, ички аудитни ташкил этишнинг алоҳида жиҳатлари, ички аудитни такомиллаштириш босқичлари, ташкилотда ички назорат ва ички аудитнинг ўзаро алоқаси, бюджет ташкилотларидаги ички аудит хизматини тўғри ташкил этилиши бўйича ёндашувлар кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ФИНАНСОВОГО КОНТРОЛЯ И СЛУЖБЫ ВНУТРЕННЕГО АУДИТА В БЮДЖЕТНЫХ ОРГАНИЗАЦИЯХ

В статье рассматриваются способы эффективной организации служб внутреннего контроля и внутреннего аудита в бюджетной организации, конкретные аспекты организации внутреннего аудита, этапы совершенствования внутреннего аудита, взаимосвязи между внутренним контролем и внутренним аудитом в организации, подходы к правильной организации служб внутреннего аудита в бюджетных организациях.

Текст научной работы на тему «БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИДА МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТ ВА ИЧКИ АУДИТ ХИЗМАТИ ФАОЛИЯТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ»

Хамидова Зарифа Урол ^изи,

Тошкент молия институти таянч докторанти

БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИДА МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТ ВА ИЧКИ АУДИТ ХИЗМАТИ ФАОЛИЯТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

УДК: 336.14, 657.1(0.75)

ХАМИДОВА З. У. БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИДА МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТ ВА ИЧКИ АУДИТ ХИЗМАТИ ФАОЛИЯТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Маколада бюджет ташкилотида ички назорат ва ички аудит хизматини самарали ташкил этиш йуллари, ички аудитни ташкил этишнинг алох,ида жих,атлари, ички аудитни такомиллаштириш боскичлари, ташкилотда ички назорат ва ички аудитнинг узаро алокаси, бюджет ташкилотлари-даги ички аудит хизматини туFри ташкил этилиши буйича ёндашувлар куриб чикилган.

Таянч иборалар: бюджет ташкилоти, ички назорат, ички аудит, такомиллаштириш, хатарлар, ички аудитор, сифат, бах,олаш, харажат, даромад, натижавийлик.

ХАМИДОВА З.У. СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ФИНАНСОВОГО КОНТРОЛЯ И СЛУЖБЫ ВНУТРЕННЕГО АУДИТА В БЮДЖЕТНЫХ ОРГАНИЗАЦИЯХ

В статье рассматриваются способы эффективной организации служб внутреннего контроля и внутреннего аудита в бюджетной организации, конкретные аспекты организации внутреннего аудита, этапы совершенствования внутреннего аудита, взаимосвязи между внутренним контролем и внутренним аудитом в организации, подходы к правильной организации служб внутреннего аудита в бюджетных организациях.

Ключевые слова: бюджетная организация, внутренний контроль, внутренний аудит, улучшение, риски, внутренний аудитор, качество, оценка, стоимость, выручка, эффективность.

KHAMIDOVA Z.U. IMPROVEMENT OF FINANCIAL CONTROL ACTIVITIES AND INTERNAL AUDIT SERVICES IN BUDGET ORGANIZATIONS

In the article is discussed ways to effectively organize internal control and internal audit services in the budget organization, specific aspects of internal audit arrangement, internal audit improving stages, the relationship between internal control and internal audit in the organization, approaches to proper organization of internal audit services in budget organizations.

Key words: budget organization, internal control, internal audit, improvement, risks, internal auditor, quality, evaluation, cost, revenue, efficiency.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

Кириш.

Узбекистан Республикасида бюджет назорати Молия вазирлиги томонидан тартибга солинади. Бюджет ташкилотларининг фаолияти Узбекистан республикасининг "Бюджет Кодекси"га асосан амалга оширилади. Ушбу Кодекс Узбекистан Республикасининг бюджет тизими бюджетла-рини шакллантириш, тузиш, куриб чикиш, кабул килиш, тасдиклаш, ижро этиш, давлат томонидан маблаF жалб килиш ва бюджет тутрисидаги конун хужжатлари ижросини назорат килиш со,асидаги муносабатларни тартибга солади [1].

Бюджет жараёни бюджетни режалаштиришга ва бюджет харажатларини батафсил бюджет таснифи ёрдамида тартибга солишга асослан-ган. Бюджет жараёнини амалга ошириш мурак-каб булганлиги сабабли бюджет маблаFларидан фойдаланиш самарадорлигини назорат килишни такомиллаштириш зарур. Шунинг учун Узбекистан Республикасида давлат бюджети ижросини назорат килишнинг энг му,им турларидан бири булган бюджет маблаFларидан фойдаланиш самарадорлигини текшириш ва ташкилотнинг фаолия-тини доимий равишда назорат килиш учун бюджет ташкилотларида ички аудит хизмати жорий килинди.

Тадцицот мавзусининг долзарблиги.

Иктисодиётни глобаллашуви, интеграцион жараёнлар, инновацион жадаллик ва кучли ракобат му,итидаги талаблар ,исоб-китоблар тизимини ,ам замонавий бизнес коидаларига мос тарзда такомиллаштиришни талаб этмокда. Хозирги кунда бюджет ташкилотларида хара-жатларни кискартириш, маблаFлардан сама-рали ва окилона фойдаланиш жуда му,имдир. Бугунги кунда ишлаб чикилаётган конунлар ва ундан келиб чикадиган таркибий узгаришлар ,амда бюджет ташкилотларида ички аудит субъ-ектларини ташкилий ва услубий таъминлашни ривожлантириш билан боFлик назарий, услубий ва амалий масалаларнинг умумийлиги илмий тадкикотлар учун энг кизик ва долзарбдир.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Шунинг учун, бюджет ташкилотларида ички аудит хизматини самарали ташкил килиш му,им а,амият касб этади. Ички аудит фаолиятининг энг му,им томонларидан бири янги лойи,аларни ишлаб чикиш ва жорий этишда э,тимолий ташки ва ички рискларни аниклаш ва та,лил килиш, шунингдек, риск даражасини пасайтириш ёки йукотишлар имкониятини минималлашти-

ришга имкон берувчи тавсиялар ишлаб чикиш ,исобланади. Аммо кейинги йилларда бюджет ташкилотларида ички аудит хизматини самарали ташкил этишда ва такомиллаштиришда методо-логик муаммолар юзага келмокда. Бу, уз навба-тида, бюджет ташкилотларида бухгалтерия ,исоби чегаралари кенгайиши жараёнида купгина услубий муаммоларини ,ал этишни такозо этмокда.

Сунгги икки йил ичида, яъни молиявий назорат ва ички аудит хизмати ташкил килинганидан буён ушбу со,ага оид давлатимиз конунчилигида халкаро меъёрлар ва стандартларни амалга ошириш билан боFлик туб узгаришлар руй бермади. Айни дамда бу со,ага оид меъёрий-хукукий асос ташкил этилмаганлиги энг долзарб муаммолар-дан бири ,исобланади.

Тадцицот мацсади.

Шунингдек, ташкил килинган ички аудит фаолиятини максади ва вазифалари белгилаб куйилди. Бюджет ташкилотларидаги молиявий назорат ва ички аудит хизмати давлат максадли жамFармаларидан фойдаланиш самарадорлигини аниклаш учун давлат органлари ва давлат маблаFлари олувчиларининг фаолиятини назорат килиш ,исобланади.

Хусусан, ички аудит хизмати ташкилотнинг доимий вазифаларини, юзага келган ноаникликларда туFри бошкарув карорларини кабул килишни, ташкилот ривожланишида иктисодий потенциа-лини узгартиришда, ташкилот курсаткичлари ва рискларини ,аракатини самарадорлигини таъ-минлайди. [2]

Илмий моцияти.

Бугунги кунда бюджет маблаFларидан фойдаланиш самарадорлигини, молиявий назорат ва ички аудит тизимларининг сифати ва самарадорлигини сезиларли даражада ошириш зару-рати мавжуд. Тизим давлат молиявий назорати органларининг ваколатлари ва молия назорати со,асидаги муассиснинг ваколатларини такрор-лашни уз ичига олади.

Молиявий назорат ва ички аудит молиявий бошкарув тизимининг бир кисмидир. Ички аудит - ички аудитор томонидан амалга оширилади-ган, вазирлик, кумита ва идоралар ички назорат тизимининг сифати ва самарадорлигини мунта-зам равишда кузатиб бориш, ба,олаш ва уни такомиллаштириш буйича тавсиялар бериш оркали вазирлик, кумита ва идоралар фаолиятини яхши-лашга каратилган мустакил ва объектив фаолият.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

1-чизма. Бюджет ташкилотларида ички аудит хизматининг урни.

Х,озирги иктисодий шароитда бюджет ташкилотларида ички аудит хизматини ташкил килинишини такомиллаштиришнинг мохияти, функциялари ва тамойиллари тадкик килиниши талаб этилади.

Тадцицот методлари.

Маколада бюджет ташкилотларида ички аудит хизматини такомиллаштириш масалаларини аникрок тадкик килиш учун кузатиш, гурухлаш ва саралаш, таккослаш, бошка иктисодий тах,лил усуллари ва муаллифнинг шахсий кузатуви нати-жасида олинган маълумотлардан кенг фойдала-нилди.

Асосий натижалар.

Халкаро амалиётга мувофик, тизимни ижро этувчи хокимият органида куйидагиларга каратилган узлуксиз жараён сифатида куриб чикиш керак:

- бюджетни тузиш ва ижро этишнинг бел-гиланган тартибига риоя этилиши;

- бюджет хисоботини тайёрлаш ва бюджет хисобини юритишнинг белгиланган тартибига риоя килиниши (бюджет хисоботининг ишончли-лигини таъминлаш);

- бюджет мабламаридан фойдаланиш сама-радорлиги ва самарадорлигини ошириш буйича чора-тадбирлар тайёрлаш ва амалга ошириш.

Купчилик давлат молиявий назорати ва давлат ички аудит тизимини "махсус" хисобланган бюд-

жет ваколати сифатида кабул киладиган, тартибга солувчи, Молия Вазирлиги томонидан х,аддан ташкари расмийлаштирилган бюджет жараё-нининг иштирокчилари, унинг сифатли бажа-рилишини таъминлаш учун ходимлар сонини купайтириш ва молиявий куллаб-кувватлаш зарурлигини асослайдилар.

Уз навбатида, Молия Вазирлиги бюджет таш-килотлари учун молиявий назорат ва ички аудит тизимларини жорий этиш ва бошкариш учун зарур булган меъёрий-хукукий, услубий ва таш-килий хужжатларни кабул килади. Давлат молиявий назорати ва бюджет ташкилотлари ички аудит хизмати вакилларининг бажарадиган вазифалари бир-бирига ухшасада, уларнинг максади ва иш услублари жихатидан фарк килади.

Давлат органларини молиявий бошкариш сифатини бахолаш даврий расмийлаштирилган жараён булиб, у бюджет жараёни ва молиявий иктисодий фаолиятнинг барча элементларини камраб олувчи жараёнлар ва процедураларни хар томонлама бахолаш ва тахлил килишни таъ-минлайди.

2018 йилдан бюджет ташкилотлари иш сифатини бахолашни ички назорат ва ички аудит тизимларини ривожлантириш билан интеграция-лашувини таъминлайдиган методологияни ишлаб чикишда янги боскич бошланди. Бу боскичда давлат ташки ва ички назорат органлари фаолияти

И^ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

2-чизма. Амалга ошириладиган ишлар алгоритми.

асосан, бюджет ташкилотларининг ички назорат тизимини сифатини бахолашга ва самарали таш-кил этилишига каратилди.

Бюджет ташкилотларида ички аудит хизмати давлат молиявий назорати хамда бюджет ташкилотларининг ички назорат тизими билан узаро узвий боFлик1ликда фаолият олиб боради. Бюджет ташкилотларида ички назорат энг мухим уринни эгаллайди. Узаро хамкорликда хам пирамиданинг асосини ташкил этади. Ички аудит хизмати эса ички назорат ташкил этилишини таъминлайди, фаолиятини кузатиб боради ва самарали ташкил этилишига ёрдам беради.

Бюджет ташкилотларининг ички назорат тизими ва ички аудит хизмати узаро хамкорликда иш олиб боришлари ва ушбу хамкорлик молиявий ресурсларни бошкариш сифатини ошириш ва шаффофликни яратиш учун хизмат килиши лозим.

Бюджет ташкилотларида ички аудит тизимни такомиллаштириш бир неча боскичда амалга оширилиши керак.

Биринчи боскич - бу бюджет хатарларини бошкариш тизимининг элементларини киритиш.

Ички назоратни амалга ошириш коидаларида ички назоратнинг туFри ташкил этилиши учун амалга ошириладиган ишлар алгоритмларини шакллантириш зарурлиги назарда тутилган булиб, улар тегишли бюджет тартибидан келиб чикадиган операцияларни, уларни амалга ошириш учун жавобгар булган мансабдор шахсларни, назорат усулларини ва уларни амалга ошириш учун назорат тадбирларини курсатади.

Бугунги кунга келиб, алгоритмга кириш учун операцияларни танлаш ва бошкариш харакатларининг тавсифлари буйича аник мезонлар мавжуд эмас. Шу муносабат билан, купчилик ушбу алгоритмни тегишли рахбарлар ва бюджет маблаFлари олувчиларнинг махаллий хужжатларда олдиндан белгиланган ички бюджет тартибининг боришини акс эттирувчи кушимча хужжат деб билишади.

Амалга ошириладиган ишлар алгоритми бир неча боскичдан иборат булиб, хар бир боскич

уз хусусиятига эга хамда маълум вазифаларни уз ичига олади.

Шу билан бирга, амалга ошириладиган ишлар алгоритмида уз-узини бошк,ариш, бошк,аришда кулланиладиган усулларини тавсифлаш зарурлиги т^рисида, агар таркибий булинмалар туFрисидаги низом ва рахбарлар уз ваколатларига кирадиган операцияларнинг туFрилиги ва уз вак,тида бажа-рилиши учун жавобгарликни белгилаб куйган булсалар, амалга ошириладиган ишлар алгорит-мига кура белгиланган низом ва жавобгарли-кларни тартибга солиш зарур. Яъни аввалдан белгиланган йурик,номаларни янги к,онун-к,оидалар асосида узгартирадилар.

Назорат ва аудит тизимининг самарали дизайни, шунингдек норматив-хукукий базадаги тегишли узгаришларни шакллантириш ва мавжуд муаммоларни бартараф этиш масаласини хал к,илишда COSO ички назоратининг халк,аро кон-цепциясини хисобга олиш керак. Ташкилотнинг ахборот сохасига нисбатан COSO кумитасининг концепцияси COBIT ва ITIL каби бир к,атор стан-дартлар томонидан ишлаб чик,илган. ITIL мето-дологиясининг асосий к,арорлари хизматларни бошк,аришнинг индивидуал халк,аро стандарт-ларида мустахкамланган [3].

Ушбу концепциянинг асоси бюджет хатарларини аник,лаш ва бахолаш - процедураларини амалга оширишга салбий таъсир курсатадиган юзага келиши мумкин булган ходисалар юзага келиш эхтимоли ва уни амалга ошириш ок,ибатлари куйидаги сохаларда: эхтимолликни бахолашда, эхтимолий вазиятни аник,лаш учун хам, тегишли сабаблар ва шароитларни юмша-тиш чораларини белгилашда хам салбий ходисани юзага келиш шартлари хисобга олинади. Хавф-нинг таъсир к,илиш даражаси куриб чик,илаётган салбий вок,еа молия-бюджет сохасидаги купол бузилишларга олиб келадими ёки йук,ми деган саволларга жавоб топиш асосида белгиланади.

Бюджет ижроси хавфини бахолаш натижала-рига кура, биринчи навбатда, шакллантирилади-ган алгоритмга киритиш учун хатарли операцияларни ва мухим хавфларни уз вак,тида бости-

И^ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

риш учун зарур булган назорат харакатларининг хусусиятини аник,лаш керак. Ушбу ёндашув билан, ички бюджет процедуралари бажарилишини таъминловчи ахборот тизимларидан фойдалан-ган холда, хатолар туFрисидаги маълумотларни автоматик равишда кайд этиш ва уларни назорат килиш харакатларининг натижалари жур-налида тузатиш билан амалга ошириладиган автоматик бошкариш харакатлари энг самарали хисобланади.

Амалга ошириладиган ишлар алгоритмини шакллантиришдаги хатарларни енгиш учун энг мухим манба давлат молиявий назорат органла-рининг назорат-тахлил тадбирлари натижалари, бюджет маблаFлари бош бошкарувчиси томо-нидан мунтазам равишда олинадиган молиявий бошк,аруви сифатининг мониторинги, шунингдек ички аудит натижалари туFрисидаги маълумот-лар булиши керак.

Иккинчи боск,ич - ички аудит хизматини бюджет маблатлари олувчиларининг бюджет ижроси хавфини бошк,ариш тизими билан уйтунлаштириш, молиявий бошк,арув сифатини ошириш тизимига айлантиришдир.

Ушбу боскичда ички аудит бюджет хатарла-рини бошкаришнинг яхлит тизимига айланиши керак. Бу нафакат хатарларни бахолаш асосида операцияларни амалга ошириш учун текши-ришларни амалга оширишни, балки бузилиш-ларга олиб келадиган хатарларни амалга ошириш сабабларини, молиявий бошкарув сифати курсаткичларининг белгиланган курсаткичларига эриша олмаганлигини хам англатади.

Бундан ташкари, бундай ишлар буйсуниш дара-жаларига кура-бюджет маблаFларидан фойда-ланувчининг рахбарлиги даражасида, булим бошликлари даражасида ва бюджет ташкилот-ларининг оддий ходимлари даражасида амалга оширилиши керак. Натижада, хар бир мухим бюджет ижроси хавфи учун унинг пайдо булиш сабабларини бартараф этиш чоралари белгиланади.

Ушбу чоралар куйидагиларни уз ичига олади:

- бюджет ташкилотларининг ички аудит хиз-мати томонидан бюджет ташкилотлари фаолия-тини тартибга солувчи норматив хужжатлар асосида ташкилотни фаолиятини олиб борилишини назорат килиш;

- ташкилий ва кадрлар фаолиятини амалга ошириш;

- хатарларни минималлаштириш операцияларни бажарадиган ходимларнинг малакасини ошириш;

- фаолияти минималлаштирилиши мумкин булган хатарларни уз ичига оладиган таркибий булинма ичида мажбуриятларни кайта таксимлаш;

- хавфни минималлаштириш учун зарур булган ускуналар, автоматлаштириш ускуналари, дастурий таъминот, бошка моддий ва номоддий активларни сотиб олиш ва фойдаланишга топ-шириш;

- бюджет ходимларига операцияларни тутри бажариш учун зарур булган кенг камровли маълумотларни уз вактида хабардор килиш максадида бюджет конунчилигидаги узгаришларни ташкил этиш ва мониторинг килиш;

- уларни амалга ошириш хавфларни мини-маллаштиришга олиб келадиган бошка чоралар.

Биз ички аудит хизмати, ташкилот фаолияти сифатини бахолаш ва давлат молиявий назо-рати тизимлари уртасида самарали алокани урнатишимиз керак. Бундан ташкари, ички аудиторнинг иши натижасида молия ва бюджет сохасидаги куплаб конунбузарлик ва камчили-клар аникланиши ва йук килиниши керак.

Якуний ва мантикий кадам молиявий назорат ва ички аудит хизмати фаолиятини такомиллаш-тириш учун бюджет ташкилотлари маблатларини самарали ва режали сарфланиши юзасидан назорат, маслахат хамда тавсиялар беришни янада кенгайтиришдир.

Ички назорат тизимининг ишончлилигини бах,олаш, бюджет х,исоботининг ишончлилигини тасдиклаш ва бюджет маблатларидан фойдаланиш сифати ва самарадорлигини ошириш максадида амалга ошириладиган ички аудит функцияси шак-лланиш боскичида десак, хато килмаймиз.

Бюджет ташкилотларида ички назоратнинг халкаро стандартларига мувофик, ички аудитни амалга оширадиган таркибий булинма мустакил булиши ва ички назорат ва рискларни бошкариш натижаларини бахолаш натижалари туFрисида ташкилот рахбариятига хисобот бериши керак. Бундан ташкари, молиявий-хужалик фаолияти аудити (молиявий хисоботлар аудити) ички аудит-нинг йуналишларидан биридир. Шу муносабат билан ички аудит бюджет ташкилотларида ички аудитга утиш даври сифатида куриб чикилиши керак.

Ички аудиторлар институти (IIA) стандарт-лари ички аудитни ташкилот рахбарига унинг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

иш самарадорлигини оширишга каратилган мустакил кафолатлар ва маслахатлар бериш фао-лияти сифатида тавсифлайди [4]. Шундай килиб, ички аудитнинг якуний натижаси аникланган конунбузарликлар тyFрисидаги хисоботларни такдим этиш эмас, балки ташкилотда бошкариш ва назорат килиш жараёнларининг ишончлилиги ва самарадорлигини тасдиклаш, шунингдек улар-нинг сифатини яхшилаш буйича тавсияларни шак-ллантиришдир.

Шунга кура, ички аудит хизматини бюджет таш-килотлари маблатларини бошкариш тизимининг самарали ташкил этилганлиги тутрисида мустакил ва объектив маълумот такдим этиш фаолияти сифатида караш максадга мувофикдир.

Кейинги вазифа - ички аудит хизматининг мустакиллигини таъминлаш ва ички аудиторлар учун тренинглар хамда укув курсларини ташкил этишдир.

Бюджет ташкилотларининг купчилиги учун, рахбариятга тyFридан-тyFри хисобот беради-ган алохида ички аудит ходимларини ташкил этиш - ички аудитнинг максад ва вазифаларига асосланиб амалга оширилади. Мустакиллик тамойилига риоя килиш учун ички бюджет тартиб-коидаларини амалга оширмайдиган ёки уларни бошка булинмалар таркибидан чикариб, тyFридан-тyFри рахбарга буйсунадиган алохида лавозим сифатида ташкил этилиши керак.

Шунингдек, ички аудит сохасидаги мутахассис-лар учун укув дастурлари ва уларни амалга оши-риш, уларга ички аудит стандартлари ва мето-дологияси коидаларини, айникса ички назорат-нинг ишончлилигини бахолаш, ички аудит функ-цияси ва хар кандай аудит функцияси уртасидаги туб фаркларни тушуниш нуктаи назаридан аник тушунча беришлари керак.

П.Беднарек томонидан олиб борилган тадкикотлар шуни курсатадики1, ички аудит хар доим хам уз максадларига эришавермайди, шунинг учун ушбу тадкикот ички аудит самара-дорлигига таъсир этувчи омилларни тушунишга интилган. Польшадаги 342 та ташкилот томонидан утказилган суров натижаларига кура ички аудит самарадорлиги куйидагиларга боFликлиги аникланди:

- ички аудитнинг хусусиятлари;

1 Piotr Bednarek, "Factors Affecting the Internal Audit Effectiveness: A Survey of the Polish Private and Public Sectors", Efficiency in Business and Economics 1-16, 30 December 2017, https://link.springer.com/chap ter/10.1007/978-3-319-68285-3_1

- аудиторликфаолияти;

- ташкилотлараро муносабатлар.

Ички аудит йиллар утиб, аудиторлик мажбу-риятлари мунтазам равишда кузатиб борилса, узгаришларни киритиш учун аудиторлик фао-лиятини бахолаш ва узини-узи бахолаш натижа-лари олинса, аудит хизмати мухим хатарларни курсатади хамда йиллик ва стратегик аудит учун устуворликларни белгилайди [5].

Ички аудит функциясини кучайтиришнинг яна бир мухим вазифаси булимнинг бюджет хисоботлари ишончлилиги ва уларни хукукий сохада бирлаштиришга ички аудит утказиш усул-ларини ишлаб чикишдир.

Моддий ва мехнат ресурслари чеклан-ганлиги сабабли бюджет хисоботининг курсаткичларини тулик текшириш амалда амалга ошириб булмаганлиги сабабли, умуман олганда, хисоботнинг аудити рискка асосланган булади.

Аудиторлик текширувларнинг табиати, муддат-лари ва хажмини аниклаш учун ушбу бахолардан фойдаланиб, бюджет хисоботларини жиддий нотуFри талкин килиш хавфини аниклаш ва бахолашни уз ичига оладиган рискларни мини-маллаштиришга асосланган усуллардан фойдала-ниш лозим. Бюджет хисоботларини ташки фой-даланувчиларга топширишдан олдин рискларни минималлаштиришга асосланган усуллардан фой-даланган холда сифатли аудиторлик текширувини утказадиган ички аудиторлар унинг ишончлилигини таъминлайди ва пировардида тегишли бюд-жетларнинг ижроси туFрисидаги хисоботларда жиддий бузилиш хавфини камайтиради.

Хулоса ва таклифлар.

Ички аудит функциясини амалга ошириш буйича ушбу вазифаларнинг тулик амалга оши-рилиши бизга булимларда умумий ички аудитни боскичма-боскич утказишга имкон беради, унинг доирасида куйидаги вазифаларни хал килиш керак:

- давлат дастурлари курсаткичларига эри-шишни таъминловчи жараёнларни бошкариш ва бошкариш сифатини идоралараро бахолаш;

- муассасани молиявий куллаб-кувватлаш буйича бошкарув карорларини тахлил килиш;

- бюджет хисоботининг ишончлилигини тасдиклаш.

Шунинг учун ички назорат ва ички аудит тизи-мини узгартириш, молиявий менежмент тизимида уларнинг урни ва ролини аниклаш зарур. Бунинг учун хар бир давлат органи томонидан белгилан-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

ган мак,садларнинг чинакам бажарилишини таъ-минлайдиган ички назорат ва ички аудит тизи-мини лойих,алаш буйича карорларни амалга оши-риш учун зарур булган шарт-шароитларни яра-тиш керак.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Ички назорат ва ички аудит тизимини такомил-лаштириш буйича юкорида тавсифланган чора-тадбирларнинг амалга оширилиши ушбу тизим-ларни бюджет харажатлари самарадорлигини оширишнинг самарали воситасига айлантиради.

Хулоса килиб шуни айтишимиз мумкинки, самарали ички аудитни ташкил этиш ва амалга ошириш учун замонавий меъёрий-х,ук,ук,ий базани

яратиш, бюджет ташкилотларининг иктисодий фаолиятини хавфсизлигини, самарадорлигини ва конунийлигини таъминлайди.

Аудит текширувини утказиш вактида вазифа бюджет ташкилотининг иш фаолиятини ба,олашга берилмайди. Фаолият сох,аларининг мураккаблиги ва хилма-хиллиги туфайли бундай ба,олаш усу-лини топиш имконсиздир. Амалга оширилаётган ишлар йуналишлари максадга мувофик текши-рилади. Текширув натижаларига кура ички аудит томонидан давлат маблаFларидан самарали фой-даланиш буйича хулосалар ва тавсиялар бери-лиши керак.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан Республикасининг "Бюджет Кодекси" (УзР 26.12.2013й. УРК- 360-сон Конуни билан тасдикланган), htths://www.lex.uz

2. Статъя: А.Гусеев "Положение о внутреннем финансовим контроле" Журнал: "Силовые министерства и ведомства: бухгалтерский учёт и налогообложения» № 1/ 2017 nwww. taxpravo.ru/analitika/statya.

3. Внутренний контроль. Интегрированная модель COSO: Концепция и приложения / Комитет спонсорских организаций комиссии Тридуэя. / Некоммерческое партнёрство «Институт внутренних аудиторов», май 2013. -186 с.

4. "International Standards for the Professional Practice of Internal Auditing", Institute of Internal Auditors, 2004, page 12 https: na.theiia.org/standards.

5. Piotr Bednarek, "Factors Affecting the Internal Audit Effectiveness: A Survey of the Polish Private and Public Sectors " , Efficiency in Business and Economics 1-16, 30 December 2017, https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-68285-3_1

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.