Научная статья на тему 'Бюджет ташкилотларида ички аудит фаолиятининг назарий ҳамда амалий жиҳатлари'

Бюджет ташкилотларида ички аудит фаолиятининг назарий ҳамда амалий жиҳатлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1045
417
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аудит / молиявий назорат / ички назорат / бюджет / смета / молиявий ҳисобот / тафтиш / аудиторлик ҳисоботи / аудиторлик хулосаси. / audit / financial control / internal control / budget / estimates / financial reporting / revision / audit reports / audit conclusion

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Меҳмонов Султонали Умаралиевич

Мақолада бюджет ташкилотларида ички аудит фаолиятини ташкил этишнинг назарий ҳамда амалий жиҳатлари ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THEORETICAL AND PRACTICAL ASPECTS OF THE ORGANIZATION OF INTERNAL AUDIT IN BUDGET ORGANIZATIONS

The article revealed theoretical and practical aspects of the organization of internal audit in budget organizations.

Текст научной работы на тему «Бюджет ташкилотларида ички аудит фаолиятининг назарий ҳамда амалий жиҳатлари»

Ме^монов С.У.,

Тошкент Молия Институти «Бюджет х,исоби» кафедраси мудири, иктисод фанлари номзоди, доцент

БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИДА ИЧКИ АУДИТ ФАОЛИЯТИНИНГ НАЗАРИЙ Х,АМДА АМАЛИЙ ЖИ^АТЛАРИ

МЕЦМОНОВ С.У. БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИДА ИЧКИ АУДИТ ФАОЛИЯТИНИНГ НАЗАРИЙ ЦАМДА АМАЛИЙ ЖИЦАТЛАРИ

Маколада бюджет ташкилотларида ички аудит фаолиятини ташкил этишнинг назарий х,амда амалий жих,атлари ёритиб берилган.

Таянч иборалар: аудит, молиявий назорат, ички назорат, бюджет, смета, молиявий х,исобот, тафтиш, аудиторлик х,исоботи, аудиторлик хулосаси.

МЕХМОНОВ С.У. ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И ПРАКТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ОРГАНИЗАЦИИ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ВНУТРЕННЕГО АУДИТА В БЮДЖЕТНЫХ ОРГАНИЗАЦИЯХ

В статье раскрыты теоретические и практические аспекты организации деятельности внутреннего аудита в бюджетных организациях.

Ключевые слова: аудит, финансовый контроль, внутренний контроль, бюджет, смета, финансовая отчетность, ревизия, аудиторская отчетность, аудиторское заключение.

MEKHMONOV S.U. THEORETICAL AND PRACTICAL ASPECTS OF THE ORGANIZATION OF INTERNAL AUDIT IN BUDGET ORGANIZATIONS

The article revealed theoretical and practical aspects of the organization of internal audit in budget organizations.

Keywords: audit, financial control, internal control, budget, estimates, financial reporting, revision, audit reports, audit conclusion.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 10

Бюджет ташкилотларида ички аудит - ташкилот томонидан сметаларни тузиш цамда ижросини амал-га оширишни цонунчилик цужжатларига риоя цилинишини текшириш цамда мониторинг олиб бориш йули билан назорат цилиш, молиявий цисобот маълумотларининг ишончлилигини таъминлаш, бюджет-смета интизоми-га риоя цилиш, мабла*ларни мацсадли ва оцилона сарф-лашга йуналтирилган фаолиятдир. Бюджет кодекси цабул цилиниши ва натижадорлик тамойилини жорий цилиш билан бомиц ички аудитни ташкил этиш шу куннинг энг долзарб масалаларидан булиб турибти.

Бюджет ташкилоти давлат функциялари-ни амалга ошириш учун белгиланган тар-тибда давлат х,окимияти органларининг карорига кура ташкил этилган, давлат бюд-жети маблаFлари х,исобидан саклаб тури-ладиган нотижорат ташкилотидир.

Бюджет тизимида амалга оширилаётган ислох,отлар жараёнида, халкаро стандарт-лар талаблари асосида бюджет х,исобини ташкил этиш ва юритиш тартиби такомил-лаштирилиши натижасида бюджет ташкилотларида х,исобни ташкил этишнинг ко-нунчилик асослари етарли даражада шакллантирилди.

Лекин шунга карамай бюджет ташкилот-лари х,исоби амалиётида катор муаммоли х,олатлар кузатилмокда. Жумладан:

1. Хисобни юритишда масъул ходим-ларнинг тегишли меъёрий-х,укукий хуж-жатлар х,акида етарлича хабардор эмасли-ги, бухгалтерия булими ходимлари тарки-бининг тез-тез узгариб, янгиланиб туриши, яъни кадрлар кунимсизлиги, бухгалтерия булими ходимлари узаро бир-бирлари ба-жарадиган ишларини назорат килиш меха-низми етарли даражада шакллантирилма-ганлиги натижасида хатоликлар х,амда молиявий тартиббузарликлар кузатилмокда.

2. Давлат молиявий назорати органла-ри (Хисоб палатаси, Узбекистан Респуб-ликаси Молия вазирлигининг Назорат-тафтиш бош бошкармаси ва унинг х,удудий булинмалари, Давлат солик хизмати ор-ганлари) томонидан режали текшириш-

лар утказилганда маблаFлардан максадсиз фойдаланиш, молиявий камомадлар, бюджет интизомига риоя килинмаганлиги х,олатлари аникланмокда.

3. Бюджет ташкилотларида ички молиявий назорат тизими фаолияти етарли даражада йулга куйилмаганлиги натижасида х,исобни юритишда турли ёндашув-лар булмокда х,амда хатоликларга йул ку-йилмокда.

4. Бюджет ташкилотлари сметалари ва уларнинг ижроси х,олати тах,лили йулга куйилмаганлиги сабабли молиявий назорат органлари томонидан текширишлар утказилганда камчиликлар, хатоликлар аник-ланмокда.

Юкорида келтирилган муаммоларнинг ечими бюджет ташкилотларида ички аудит хизмати фаолиятини ривожлантириш зару-риятини келтириб чикаради.

Айтиш мумкинки, бюджет х,амда бюд-жетдан ташкари маблаFлардан максадли ва окилона фойдаланишнинг ички назорати куп жих,атдан ички аудит тизимини самара-ли ташкил этишга боFлик булади.

Ички аудит - ташкилот томонидан сметаларни тузиш х,амда ижросини амалга оширишни конунчилик х,ужжатларига риоя килинишини текшириш х,амда мониторинг олиб бориш йули билан назорат килиш, молиявий х,исобот маълумотларининг ишончлилигини таъминлаш, бюджет-смета интизомига риоя килиш, маблаFларнинг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 10

максадли ва окилона сарфланишга йунал-тирилган фаолиятдир.

Ички аудиторларнинг х,алкаро институ-ти ички аудитни ташкилотнинг манфаат-лари учун унинг фаолиятини текшириш ва бах,олаш буйича мустакил фаолият сифати-да таърифлайди.

Х,озирги кунда мамлакатимизда «Корхо-налардаги ички аудит хизмати туFрисида»ги Низом кабул килинган ва жорий этилган. Лекин бу меъёрий жужжат тижорий ташки-лотлар фаолиятинигина камраб олган.

Бизнингча, бюджет ташкилотларида х,ам ички аудит хизмати фаолиятини конун-чилик тартибида жорий этиш максадга мувофик булади. Бунда бюджет ташкилоти-да ички аудит хизмати булими ташкил этиш тавсия этилади.

Ички аудит хизмати ташкилотнинг ички назорат тизимини ташкил этувчи таркибий элементлардан бири булиб х,исобланади. Ички аудит хизматини ички назорат ти-зимининг турли буFинлари (элементлари) устидан самарали назоратни амалга оши-ришга ёрдам бериш учун мулжалланган фаолият сифатида эътироф этиш мумкин.

Уз максадларига мувофик х,олда ички аудит хизмати бюджет ташкилотларида куйидаги функцияларни бажариши лозим:

- ички назорат тизими (бюджет ташки-лоти рах,барияти ва ходимлари томонидан амалга ошириладиган давлат функцияси-ни бажариш буйича операциялар натижа-си ва давлат хизматининг бажарилишини такдим килиш, ишончли х,исоботлар билан таъминлаш ва конунчилик х,амда бошка норматив-^укукий акт ва регламентларга риоя килиш)ни бах,олаш, аникланган кам-чиликларни бартафар этиш буйича тавсия-лар ва таклифларни ишлаб чикиш;

- фаолиятнинг самарадорлигини бах,о-лаш, бюджет-смета интизомига риоя килиш буйича асосланган тавсияларни ишлаб чикиш ва такдим этиш;

- молиявий х,исоботдаги ахборотларнинг ишончлилигини таъминлаш буйича тегиш-ли таклифларни ишлаб чикиш;

- х,ар йили ташкилот рах,бари томонидан тасдикланадиган режага мувофик тегиш-ли текширишлар утказиш йули билан ички аудитни амалга ошириш (х,ар чоракда ва х,исобот йили якунлари буйича);

- давлат молиявий назорати органлари томонидан утказилган текширишлар нати-жаларига кура аникланган хато ва камчи-ликларни бартараф этиш чора-тадбирлари режасини ишлаб чикиш ва уларнинг бажарилишини назорат килиш;

- тузиладиган хужалик шартномалари-нинг конун х,ужжатларига мувофиклиги юзасидан экспертиза утказиш;

- бухгалтерия х,исобини юритиш ва молиявий х,исоботни тузишда бухгалтерия ва режа-молия булимларига методик ёрдам бериш, уларга молия, бюджет-солик конунлари х,амда бошка конун х,ужжатлари масалалари буйича маслах,атлар бериш;

- меъёрий х,ужжатлар ва ички низом-лар, х,исобот буйича коидалар, шартнома-лар мажбуриятлари, х,исоб-китоб-тулов интизомига амал килиш, бюджет ва бюд-жетдан ташкари фондлар билан х,исоб-китобларнинг уз вактида амалга ошири-лишини назорат килиш, бирламчи х,исоб х,ужжатларини расмийлаштириш тарти-бига амал килиниши ва аникланган хато-камчиликларни бартараф этиш буйича карорларнинг бажарилишини назорат килиш ва бошкалар.

Ички аудит хизмати булимига бюджет ташкилотларида бухгалтерлик лавозимида куп йил ишлаган катта амалий тажрибага эга ходимлар, шунингдек, аудитор серти-фикатига эга булган шахсларни жалб этиш максадга мувофик булади. Ички аудит хизмати рах,бари туFридан-туFри бюджет таш-килоти рах,барига буйсуниши керак.

Ички аудит хизмати булимининг ходимлари харажатлар сметалари х,амда штатлар жадвали тузишдан бошлаб уларнинг ижро-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 10

си натижаларига оид молиявий х,исобот-ларни шакллантириш жараёнларининг мониторинги олиб борилишини назорат килишлари максадга мувофик булади. Ички аудит хизмати булимининг ходимлари фао-лияти ички лавозим йурикномалари билан белгиланади.

Ички аудит хизмати булими томони-дан урганилган объектлар буйича ойлик, чораклик х,исоботларнинг такдим этиб бо-рилиши лозим. Бунда ички аудит хизмати-нинг вазифалари куйидагиларни таъмин-лашдан иборат:

- рах,бариятни ишончли ахборот билан таъминлаш ва ички аудит амалга ошири-лиши натижалари буйича молия-хужалик фаолиятини такомиллаштиришга доир так-лифларни тайёрлаш;

- ички аудит жараёнида аникланадиган камчиликларни бартараф этиш юзасидан рах,бариятга тавсияларни тезкорлик билан киритиш, уларнинг бартараф этилишини назорат килиш.

Ички аудитни утказишнинг бошланFич боскичи уни режалаштириш х,исобланади. Аудитнинг режасида ишнинг кутилаёт-ган х,ажми, аудит утказишнинг жадва-ли ва муддатлари, текширилаётган объект туFрисида объектив ва х,ар томонлама асосланган фикрларни шакллантириш учун зарур буладиган аудиторлик амалларининг х,ажми, турлари ва кетма-кетлиги курсатиб утилган аудиторлик дастури белгиланиб утилиши лозим.

Аудиторлик текширишларнинг умумий режаси х,ар х,исобот йили бошлангунга кадар тузилади. Уни тузишда куйидагилар кузда тутилади:

- х,ар бир аник объектлар буйича тек-ширувчиларни уларнинг профессионал хусусиятлари ва лавозим даражаларига мувофик таксимлаш;

- гурух,нинг барча аъзолари, уларнинг х,укуклари ва мажбуриятлари туFрисида йурикномаларни чукур урганишлари, тек-

ширилаётган объектлар туFрисида маълу-мотларни етказиб бериш;

- ишчи х,ужжатлаштиришни олиб бориш;

- амалга оширилган ишни х,ужжатли ра-вишда расмийлаштириш ва уни текширилаётган объектнинг масъул шахслари билан мух,окама килиш.

Умумий режа аудит дастурини амалга оширишда кулланма сифатида хиз-мат килиши лозим. Аудит дастури - бу урнатилган шаклда х,ужжатли равишда расмийлаштирилган ички аудитнинг усул-лари ва услублари мажмуидир. Аудит дас-тури мазкур аудиторлик текширувида кулланиладиган аудиторлик амаллари, шу-нингдек, уларнинг тавсифи, муддатлари, х,ажмлари ва аник бир ижро этувчиларини уз ичига олади.

Аудиторлик текширувини утказишдан олдин аудиторлик танловининг х,ажмини аниклаб олиш лозим булади, шунингдек, текширилаётган объектда мавжуд булган аудиторлик х,ужжатлари билан танишиб чикилиши зарур.

Ички аудитнинг усуллари моддий ва молиявий ресурслардан фойдаланиш-нинг самарадорлигини урганиш, актив-ларнинг сакланиши ва мажбуриятлар-нинг уз вактида кайтишини таъминлаш, хужалик операцияларининг конунийлиги, ^акконийлиги ва максадга мувофиклигини таъминлаб бериш, шунингдек, ушбу опе-рацияларни бухгалтерия х,исобида акс эт-тириш учун асос булиб хизмат киладиган бошланFич ^ужжатлар билан расмийлаш-тирилишини урганиш максадида унинг молиявий-хужалик фаолиятини текшириш буйича молиявий, иктисодий, ташкилий, техник ва х,акикий услуб х,амда чоралари-нинг мажмуасидан иборатдир.

Ички аудитни утказиш амалиётда назо-ратнинг куйидаги турларидан фойдаланиш билан амалга оширилади:

- инвентаризация килиш;

- куздан кечириш;

- урганиб чикиш;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 10

- назорат тарикасидаги улчовлар утка-зиш;

- х,ужжатли назорат килиш, х,укукий тек-ширувлар ва тах,лилий амалларни куллаган х,олда утказиш;

- кузатиш, киёслаш ва таккослаш;

- узаро учрашувли текширишлар ва бошкалар.

Ички аудитнинг йуналишларига мувофик, турли чоралар амалга оширилиши мумкин. Жумладан, моддий кимматликлар билан буладиган муомалаларни аудит килишда куйидагилар текширилади:

- активларнинг х,исобда тан олиниши-нинг туFрилиги;

- моддий кимматликлар колдикларининг меъёрлар даражасида эканлиги;

- моддий кимматликлар сакланишининг таъминланганлиги, моддий-жавобгар шахс-ларнинг тайинланганлиги туFрисидаги рах,-барнинг буйруклари мавжудлиги, тулик шахсий моддий жавобгарлик туFрисидаги шартномаларнинг мавжудлиги;

- моддий кимматликлар инвентаризация-си уз вактида утказилиши;

- моддий кимматликлар аналитик х,исо-бини юритиш;

- моддий кимматликлар кирими ва х,и-собдан чикарилиши х,ужжатлар билан рас-мийлаштирилиши ва х,исобининг туFрилиги ва бошкалар.

Ички аудит хизмати текширув объектла-ри буйича ишчи х,ужжатлар шакллантириб олиниши максадга мувофик булади.

Ички аудиторлар томонидан утказилган текширишлар натижалари х,исоботлар шаклида расмийлаштирилиши лозим. У аудиторлик маълумотномалари, аудитор-лик хулосаси, билдириш хати, аудиторлик текшируви туFрисидаги х,исобот, тафтиш (аудит) далолатномаси ва шунга ухшаган булиши мумкин. Бизнингча х,исобот шакл-лари тузилиши белгилаб олиниши максадга мувофик.

Ташкилотнинг молиявий х,олатини тек-шириш натижалари туFрисидаги х,исобот куйидагиларни уз ичига олиши керак:

- бюджет-смета интизомига риоя килиниши х,олатини бах,олаш;

- бухгалтерия х,исобини юритиш ва молиявий х,исоботини тузишнинг белгиланган тартибига риоя килинишини бах,олаш;

- бухгалтерия х,исобини юритиш х,амда молиявий х,исоботни тайёрлашнинг белгиланган тартиби бузилишининг тавсифи ва бошкалар.

Активларнинг х,олатини текшириш натижалари активларни инвентаризация (хат-лов)дан утказишнинг асосланишини х,амда уларнинг х,аракати, амалда мавжудлиги ва сакланиши туFрисидаги маълумотларни уз ичига олиши керак. Корхонанинг ички аудит хизмати текшириш натижалари буйича х,исоботни тузади, ушбу х,исобот ички аудит хизматининг рах,бари томонидан имзола-нади ва ташкилот рах,барига куриб чикиш х,амда кейинчалик тасдиклаб бериши учун такдим этилади.

Хисоботлар тасдикланганидан сунг уларнинг нусхалари ташкилотнинг ижро этув-чи булинмаларига такдим этилиши лозим. Ташкилотнинг ижро этувчи булинмалари уз навбатида, ички аудитни утказиш натижа-сида аникланган камчиликларни бартараф этиш учун чора-тадбирларни кабул килиши лозим.

Хисоботни 3 кисм: кириш кисми, тах,ли-лий кисм ва якунловчи кисмига булиб такдим этиш мумкин.

Ички аудит х,исоботининг кириш кисми куйидагилардан иборат булиши лозим:

- х,исоботнинг раками;

- х,исоботни тузиш санаси;

- умумий режа ёки ички аудитни утказишнинг режа-жадвалига мувофик текширув утказиш муддатлари;

- текшириш саволномаларига берилган курсатмалар (режадан ташкари текширишлар утказилган х,олатда);

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 10

- ташкилотнинг текшириш утказилган фаолияти даври;

- текширишнинг бошланиши ва якунла-ниши саналари;

- текширишда иштирок этган ва текши-ришни утказган шахсларнинг фамилияси, исми ва отасининг исми;

- бошка зарурий маълумотлар.

Хисоботнинг тах,лилий кисми - текшириш жараёнида аникланган х,ужжатли равишда тасдикланган конун бузилиши х,олатларининг тизимлаштирилган баёни ёки бундай конун бузилишининг мавжуд эмаслигига курсатма берилиши ва текшириш натижалари буйича туFри карорлар кабул килиш учун ах,амиятга эга булган х,олатлар.

Хисоботнинг якуний кисми аникланган четга чикишлар ва конун бузишларини бартараф этиш буйича ички аудит хизмати-нинг тавсияларини маблаFлардан максадли

ва окилона фойдаланишга каратилган так-лифларни уз ичига олиши керак.

Ички аудит хизмати ходимлари куйидагилар учун жавобгар булиб х,исоб-ланадилар:

- узлари утказган текширишлар натижа-ларини бузиб курсатилганлиги;

- уларга такдим этилган ёки улар томо-нидан хизмат вазифаларининг бажарилиши муносабати билан уларга маълум булган корхона сирини ташкил этадиган ахборот-нинг махфийлигига риоя килинмаганлиги;

- олинган х,ужжатларнинг сакланиши ва кайтарилишининг таъминланиши.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, бюджет ташкилотларида ички аудит фаолиятини самарали йулга куйиш бюджет ^амда бюд-жетдан ташкари маблаFларнинг максадли ва окилона сарфланиши таъминланишини мустах,камлайди.

Адабиётлар:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Косимов Х., Югай Л., Хошимова А., Пардаев Б., Абдиназаров Б. Аудиторлик фа-олияти буйича услубий кулланмалар туплами. - Т., «1^оСОМ^ МЧЖ» нашриёти. 2010. -316-б.

2. Ибрагимов А.К., Сугирбаев Б.Б. Бюджет назорати ва аудити. Укув кулланма. - Т., InfoCOM.Uz МЧЖ нашриёти, 2010. -192-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 10

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.