Научная статья на тему 'ДАВЛАТ ИШТИРОКИДАГИ КОРХОНАЛАРНИ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОЛАРИ'

ДАВЛАТ ИШТИРОКИДАГИ КОРХОНАЛАРНИ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

49
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Давлат корхоналари / иқтисодий муносабатлар / давлат мулки / Давлат корхонаси / давлат тадбиркорлиги.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Садирдин Каримович Худойқулов, Нилуфар Шухрат Қизи Файзиева

Бозор муносабатлари асосига қурилган иқтисодий тизим аралаш шаклидаги иқтисодий тизимни тақозо этади. Бунда хусусий тадбиркорликнинг устунлиги, давлат тадбиркорлигининг зарурлиги, ҳатто давлат-хусусий шериклиги асосида иқтисодий фаолиятнинг зарурлигига асосланади. Давлат корхоналарини молиялаштириш механизмини ўрганишда давлат тадбиркорлигининг моҳиятини ўрганиш катта аҳамият касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Садирдин Каримович Худойқулов, Нилуфар Шухрат Қизи Файзиева

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДАВЛАТ ИШТИРОКИДАГИ КОРХОНАЛАРНИ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОЛАРИ»

ДАВЛАТ ИШТИРОКИДАГИ КОРХОНАЛАРНИ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОЛАРИ

Садирдин Каримович Худой^улов

Тошкент давлат иктисодиёт университети и.ф.д.,доц

Нилуфар Шухрат цизи Файзиева

Тошкент давлат иктисодиёт университети таянч докторанти

nfayziyeva@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Бозор муносабатлари асосига курилган иктисодий тизим аралаш шаклидаги иктисодий тизимни такозо этади. Бунда хусусий тадбиркорликнинг устунлиги, давлат тадбиркорлигининг зарурлиги, хатто давлат-хусусий шериклиги асосида иктисодий фаолиятнинг зарурлигига асосланади. Давлат корхоналарини молиялаштириш механизмини урганишда давлат тадбиркорлигининг мохиятини урганиш катта ахамият касб этади.

Калит сузлар: Давлат корхоналари, иктисодий муносабатлар, давлат мулки, Давлат корхонаси, давлат тадбиркорлиги.

КИРИШ

Аслида иктисодий муносабатларда бошка иктисодий субъектлар сингари давлат мулки шаклидаги корхоналар хам иктисодиётда мухим роль уйнайди. Иктисодиётни давлат томонидан бошкаришга оид назарияларга кура, давлатнинг иктисодиётга аралашув сакланиб колади, аммо унинг улуши жуда кам доирада булиш керак, бирок, мулкчилик шакллари буйича иктисодий фаолият юритишда давлат мулкидаги корхоналарнинг мавжудлиги хам иктисодий хам ижтимоий зарурат сифатида юзага чикади. Демак, бозор муносабатлари шароитида хам давлат тадбиркор сифатида юзага чикади. Бундан ташкари давлат жамият микёсида табиий монополиялар тармоклари ва иктисодиётда йирик тармокларга давлат активларини жойлаштиради, Узбекистонда "Табиий монополиялар туFрисида"ги конунга кура табиий монополияларга нефть, нефть махсулотлари ва газни кувур оркали транспортировка килиш; электр ва иссиклик энергиясини ишлаб чикариш хамда транспортировка килиш; темир йуллар инфратузилмасидан фойдаланиш хисобга олинган холда

May, 2022

214

темир йулларда ташиш; умумий эркин фойдаланиладиган почта алокаси хизматлари; сув кувурлари ва канализация хизмати; аэронавигациялар, портлар ва аэропортлар хизматлари ва шу кабилар кириб, ушбу тармокда давлат молиявий активлари асосий роль уйнайди, демак, ушбу тармок ва уларнинг молиявий фаолияти давлатнинг молиявий бошкарув фаолияти оркали амалга тартибга солиб борилади, бу фаолият билан шуFулланувчи корхоналар эса табиийки давлат мулки шаклида булади, улар эса давлат корхоналари макомига эга булади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбекистондаги амалдаги меъёрий хужжатларга мувофик Давлат корхонаси бу "давлат мулкидаги, узига тезкорлик билан бошкариш учун берилган мулк негизида ташкил этилган давлат унитар корхонаси шаклидаги тижорат ташкилотидир, у узига биркитилган мулкдан конунда белгиланган доирада, уз фаолияти максадларига, мулкдорнинг (ёки унинг топширотига кура у ваколат берган давлат органи — муассиснинг) топширикларига хамда эгалик килиш хукукидаги мулкнинг максадига мувофик мулкдан фойдаланишни ва уни тасарруф этишни амалга оширади "1. Давлат корхоналарини молиялаштириш борасида йирик илмий тадкикот ишларини олиб борган Д.Л. Забелин таъкидлашича, "давлат ва унитар шаклидаги корхоналарни молиялаштиришнинг манбаси сифатида улар томонидан махсулот сотиш,, иш ва хизматлар курсатишдан олган фойда, бошка хужалик фаолиятдан олган фойда, кредит ташкилотларидан жалб килинган маблаFлар, бюджетдан олинадиган кредитлар, облигация ва вексаелларни жойлшатиришдан олган фойда ва шу кабилар"дан иборат булади. О.Красикованинг фикрича, "давлат ва унинг улушидаги корхоналарнинг молиявий механизмларини бошкариш ва уларни молиялаштириш тартиби жуда мураккаб ва кенг иктисодий муносабатларни камраб оладики, бу жараён умумий холда миллий манфаатларни камраб оладиган молиявий механизмлардир "ЗДархакикат давлат улушидаги корхоналарни молиялаштириш жараёнида давлат узининг молиявий улуши сифатида оладиган кисмининг хажмини белгилаб берадиган молиявий инструмент бу акциялардан оладиган фойдадир.

Бу жараён эса, давлат ва бошка акцияга эга булган корхона хамда жисмоний шахслар уртасида молиявий натижаларни таксимлаш механизмларини келтириб чикаради. Давлат корхоналари ва унинг улушидаги корхоналарни

May, 2022

215

MonuanamTupum öopacugaru roKopuga Ha3apufi TanKuH KunuHraH eHgomyBnapHuHr TaHKugufi TaxnunugaH Kenuö hhkhö, y3HMH3HUHr Myannu^nuK eHgomyBHMH3HH umnaö nu^umra MyBa^aK öynguK. EroHHHr ^uKpuMrona, "^aB^aT Ba yHuHr umTupoKuguru KopxoHanapu Monuacu geraHga-KopxoHaHuHr öo3op mapornuga öup MapoMga ^aonuaT ropuTumu, öo3opga MaBKefiuHu caKnaö Konumu, yHuHr ongura KyfiunraH MaKcagra эpнmнm MaKcaguga Typnu xun Ma^öypufi Ba uxTuepufi nyn Maö^aFnapuHu TamKun Kunum, ynapHuHr Maö^aF^apuHu MaKcagnu Ba Marou—u cap^namu, KopxoHaga umnaö nu^apum ^apaeH^apu Ba öomKapyB xapa^araapuHu MonuaBufi MaönaFnap öunaH TatMuHnam, KopxoHaga nyn oKuMnapuHu omuMan öomKapum xaMga KeHr KaMpoBnu MonuaBufi öomKapyB э.пeмeffraaрннннr MyBo^uKnuruHu TatMuHnamra KapamnraH KopxoHaHuHr нктнcogнн-мo.пнaвнн ^aonuaTu ннFннgнcнgнр".

^aB^aT KopxoHanapuHu MonuanamTupum MexaHu3MuHu ypraHumga gaBnaT Tagö^KopnuruHuHr MoxuaTuHu ypraHum KaTTa axaMuaT Kacö этagн. ^yHKu, gaBnaTHuHr TagöupKop cu^araga ro3ara nuKumu, Tagö^KopnuKHuHr maK-u Ba ^aonuaT Typnapura Kapaö, ^aonuaTHu MonuanamTupum MexaHu3Mu xaM maK-naHagu. Arap, gaBnaT Tagö^KopnuruHuHr KeHr Kynon efiumuHu KeHrpoK Tax-un KunaguraH öynaguraH öyncaK, ^axoH xy^anuruga öo3op MyHocaöaraapu maK-naHuö öopumu öunaH gaBnaTHuHr cTpaTeruK fiyHanumgaru coxa Ba TapMoKnapga y3 Tagö^KopnuruHu aManra omupumu uKTucogufi 3apypaT öynraH. Arap, öyHu эвonroцнoн maKnga KypaguraH öyncaK, Kyfiugaru ^agBanga KypumuMro MyMKuH.

1.1-waöean.

^axoH xy^a^nrnga gaß^aT TagönpKop^HrHHHHr piiBO'/K.iaHiim '3BO.irommen.

№ BocKHH^ap ^aßpn XycycHHT^H ^H^aT^apn

1. BMPKHHU ÖOCKMH Eo3op MyHocaöaTnapM maK—aHumn gaBpugaH finrupMa acpHMHr öomura Kagap ^aBnaT Tagö^KopnurM acocaH gaBnaTHMHr Mannnfi xaB^cronMrM ynyH MyxuM caHanraH TapMoKnap Ba TaöMMfi MoHononua xycycuaTura эra öynraH ^aonMaTHM KaMpaö onraH, coxagaH TymraH MonuaBMH $ofiga xaM gaBnaT Fa3Hacura нyнaптнрнпraн

® ©

May, 2022|

©

o1

216

2. Иккинчи боскич Иигирма асрнинг бошларидан бошлаб, эллигинчи йиллари бошларига кадар А^Шдаги буюк дипрессия давридан кейин, иккинчи жахон урушидан кейин европадаги тикланиш даврида давлатнинг миллий иктисодиётдаги улушини кенгайтиришни такозо этди, давлатнинг йирик концернларни уз мулкида фаолият булиши иктисодий жихатдан манфаатли булган

3. Учинчи боскич Иигирма асрнинг эллигинчи йиллари бошларидан жахон молиявий инкирози бошланишига кадар Давлат тадбиркорлигининг ривожланиши,унинг иктисодиётни ривожлантиришдаги улушининг ошиб бориши, ракобат мухитининг ривожланишига тускинлик килиши,хусусийлаштиришнинг авж олиниши, давлат бюджетини молиявий маблаг билан таъминлашдан кура, иктисодиётни оптимал бошкаришга заруратнинг ошиши билан изохланади

Албатта, давлат тадбиркорлигини такозо этувчи жараёнларни тахлил киладиган булсак, давлат жамиятда асосий тартибга солувчи сиёсий-ижтимоий-иктисодий усткуртма сифатида юзага келиши, давлат мулкининг сакланиб колиниши, бу мулк доирасида иктисодий фаолиятни юритишни такозо этган.

1.2-жадвал.

Утган асрнинг 1960-1990 йилларида жа^он хужалигида давлат мулкидаги корхоналарнинг жами корхоналардаги улуши (%)

№ Давлатлар номи йиллар

1963 1975 1985 1990

1. Италия 12 20 20 19

® о

May, 2022|

©

ф'

217

2. Франция 19 18 24 18

3. Испания 12 10 12 10

4. Германия 11 13 12 10

5. Буюк Британия 10 19 13 4

Келтирилган ушбу жадвалдан куринадики, утган асрнинг 1960-1990 йилларида жахон хужалигида давлат мулкидаги корхоналарнинг жами корхоналардаги улуши Италияда 1975 ва 1985 йилларда ошган булса, Франция давлатида хам шундай холатни кузатиш мумкин, Германия, Испания ва Буюк Британия давлатларида давлат ва унинг улушидаги корхоналар сони улуши кам булган холда йиллар давомида камайиш хусусиятига эга булган. Узбекистонда хам бозор муносабатларига утиш давридаёк давлатнинг иктисодиётдаги улушини кескин камайтириш, иктисодиётни эркинлаштириш, хусусий мулкчиликка кенг урин бериш борасидаги ислохотлар натижаси уларок, давлат корхоналари ва унинг иштирокидиги корхоналар сони камайиб бормокда.

1.3-жадвал.

Узбекистонда иктисодиётда давлат ва унинг иштирокидиги корхоналарнинг мавкей холати (2022 йил 1 апрел холатига)

№ Давлат ва унинг улуши мавжуд булган корхоналар тури Давлат ва унинг улуши мавжуд булган корхоналар сони Жами корхоналар ёки мос турдаги корхоналар сони Жами корхоналар ёки мос турдаги корхоналар сонидаги улуши

1. Давлат корхоналари 817 528929 0,15

2. Давлат улушига эга корхоналар 2110 89 148 2,3

3. Акциядорлик жамиятлари 226 640 25,3

® о

May, 2022|

© ©

ф'

218

4. MatcynuaTM 1067 316 903 0,33

neKnaHraH ^aMMaTnap

^agBan MatnyMoraapugaH KypuHaguKu, Y3öeKucToHga gaB-aTHuHr uKTucogueTgaru ynymu ^yga nacT KypcaTKuHHu TamKun Kunagu. Ey эca, Y3öeKucToH PecnyönuKacu npe3ugeHTuHuHr «^aBnaT umTupoKugaru KopxoHanapHu ucnox KunumHu ^agannamTupum xaMga gaBnaT aKTuBnapuHu xycycннnamтнрнmra oug nopa-Tagöupnap TyFpucuga^ru 2020 fiun 27 oKTaöpgaru n0-6096-coH OapMoHu xaMga Y3öeKucToH PecnyönuKacu Ba3upnap MaxKaMacuHuHr 2021 fiun 29 MapTgaru 2021 — 2025 HH^apga gas^aT nmTHpoKngarn KopxoHampHH öomKapiim sa hc^ox ^H^nm crpaTerHHcnga "ycTaB Kanuranuga gaB-aT ynymu 50 $ou3 Ba yHgaH optuk öynraH xy^anuK ^aMuaTnapu Ba gaB-aT yHurap KopxoHanapu ^aonuaTuHuHr caMapagopnuruHu aHaga omupum, uKTucogueTga gaB-aT umTupoKuHu acocnaHraH gapa^arana KucKapTupum, ycTaB Kanuranuga gaB-aT ynymu 50 $ou3 Ba yHgaH optuk öynraH xy^anuK ^aMuaraapu Ba gaB-aT yHurap KopxoHanapuHuHr eTapnu gapa^aga acocnaHTupMacgaH TamKun этнnнmнra, myHuHrgeK, Terumnu TapMoK Ba coxanapgaru öomKa KopxoHanapra HucöaTaH экcкпroзнв uMTue3 Ba a^an-uK-apra эra öynumura fiyn KyfiMacnuK, gaBnaT umTupoKugaru KopxoHanapHuHr öo3op mapouraapura TynuK yTumuHu TatMuHnam, ynapHuHr ^aonuaTura KopnoparuB öomKapyBHuHr 3aMoHaBufi yc^yö^apuHu TynaKoHnu TaTöuK этнm" Kaöu MaKcag Ba Ba3u^anapra moc Kenagu.

1.4-waöeax.

2019-2022 HH^apga gas^aT-xycycHH mepnK^HK (^Xffl) ^onnxa^apn

COHH

TapMoKnap Ba Hofiuxanap cohu HofiuxaHuHr

coxanap (Ta) MonuaBufi MuKgopu (m-h A^m gonnapu)

3HepreTuKa 5 684,0

KoMMyHan 3 1000,6

xu3MaTnap

cof-ukhu caKnam 32 35,8

CyB xy^anuru 105 27,5

® ©

May, 2022|

©

o1

219

Экология 62 103, 2

Таълим 49 80,0

Хунармандчилик 13 0,54

Маданият 20 7,69

Транспорт 1 82,8

Ветеринария ва 1 5,0

чорвачилик

Ахборот 1 5,0

технологиялари

Хукукни мухофаза 1 3,0

килиш

Жами: 293 2068,0

Агар, жадвалга эхтибор каратадиган булсак, 2019 йилда кабул килинган Узбекистон Республикасининг "Давлат-хусусий шерикчилик туFрисида"ги конунининг кабул килиниб, давлат тадбиркорлигига хусусий секторнинг жалб килинишига хукукий асос яратилгандан буен, охирги уч йилда 293 та биргаликдаги 2,68 млрд доллорлик лойихалар молиялаштирилган.

Давлат-хусусий шерикчиликда шериклик лойихаси, лойиханинг концепцияси, объектини белгилаб олиш ута долзарб хисобланади. Чунки, бу жараенларнинг туFри аникланиб олиниши, иккала томондан хам сарфланган маблаFларни бошкариш ва якуний фойдани узлаштиришда мухим ахамият касб этади. Лойихада мухим вазифалар буйича чора-тадбирлар белгилаб куйиладиган булса, келишилган лойихани амалиетга реализация килишда жалб килинаетган молиявий маблаFлар, молиялаштириш манбалари, натижаларнинг рентабеллиги, лойихадан кутилаетган самарадорлик ва уни амалга оширишнинг зарурлиги (асослиги) лойиха концепциясида акс эттирилади. давлат-хусусий шериклик механизмида давлат-хусусий шерикликнинг шаклларидан бири булиб, давлат томонидан хужалик фаолиятининг муайян турини амалга ошириш учун рухсатнома берган холда мол-мулкни ва ер участкаларини такдим этиш билан боFлик шартномаларни расмийлаштиришни узида ифода этадиган концессия хам мухим рол уйнай Юкорида кайд этилганлардан келиб чикиш айтиш мумкинки, давлат тадбиркорлиги бу-давлатнинг жамиятдаги функциялари ва вазифаларининг мохиятидан келиб чикиб, уз мулки доирасида фойда олиш еки олмаслик максадида такрор ишлаб чикаришни амалга ошириш, иктисодиетни тартиблаш ва мувофиклаштириш эхтиежлари хамда давлатнинг молиявий

May, 2022

220

активларидан самарали фойдаланиш максадидан келиб чикиб бошка мулкчилик шаклидаги корхоналар билан узаро иктисодий-молиявий муносабатларга киришишга каратилган кенг камровли муносабатлардан иборатдир.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда эса, давлат тадбиркорлиги иктисодий, ижтимоий ва сиёсий зарурат булиб, иктисодий тизимларнинг шаклидан катъий назар у доимо мавжуд булади, бу жараённи давлат ва жамоатчилик асосида тартиблаб бориш эса унинг самарадорлигини таъминлаш мумкин. Давлат корхоналари бошка хужалик юритувчи субъектлар сингари, уз ташкилий-хукукий шакли жихатдан умумий тартибга эга булсада, аммо, уларнинг фаолиятини молиялаштириш узига хос тартибга эга булади, унинг молиявий манбалари, молиявий ресурсларининг харакатланиши, махсулотларни таннархини аниклаш, фойда нормаларини белгилаш, давлатнинг молиявий активлари сифатидаги куйилмалардан олинган даромадлар, диведентларни таксимлаш хамда тасарруф этиш жихатдан анча фарк килади. Х,ар кандай шаклдаги корхоналарнинг молиялаштириш жараёнида дастлабки холатларда, яъни корхонанинг ташкил этилишида бирламчи молиявий маблаFлар асосий ахамият касб этади. Бирламчи маблаFлар деганда асосан унинг устав фондининг минимал микдорини шакллантириш учун шакллантирилган молиявий маблаFлар тушунилади.

Давлат корхоналари ва унинг иштирокидаги корхоналарнинг молиявий маблаFларининг шаклланишида кредит ташкилотларидан жалб килинган кредит маблаFлари, акциядорлик, масъулият чекланган жамиятлари томонидан киммат KOFOЗларни сотиш оркали молиявий маблаFлар, миллий иктисодиёт учун ута мухим булган давлат корхоналари учун давлат (махаллий) бюджети ва бюджетдан ташкари максадли фондлардан максадли ажратилган маблаFлар хамда уз иктисодий фаолияти якунлари буйича олинган фойда мухим роль уйнайди. Бундан ташкари, халкаро хайрия фондлари, юридик ва жисмоний шахсларнинг хайрия маблаFлари хам давлат иштирокидаги корхоналарда молиявий маблаFларнинг манбаси булиб хизмат килиши мумкин.

REFERENCES

1. "Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2006 йил 16 октябрдаги "Устав фондида давлат улуши булган корхоналарнинг самарали бошкарилишини ва давлат

May, 2022

221

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

мулкининг зарур даражада хисобга олинишини таъминлаш чора-тадбирлари тyFрисида"ги 215-сон карори билан тасдикланган Давлат корхоналари т^рисида НИЗОМ" http://www.lex.uz/

2. Д.Л. Забелин. Финансирование государственных и муниципальных унитарных предприятий в российской федерации. Вестник МФЮА № 2/2014, с. 9.

3. Красикова Ольга Петровна. Совершенствование управления финансами предприятий с государственным участием. Специальность 08 00 10 - Финансы, денежное обращение и кредит. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук. Ростов-на-Дону - 2008. с. 15.

4. Нагалин Виталий Юрьевич. Развитие форм и механизмов государственного предпринимательства в современной российской экономике. 08.00.05 -Экономика и управление народным хозяйством (экономика предпринимательства). диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических наук. 2019. с.16.

5.2020 йил 27 октябрдаги ПФ-6096-сон Фармони хамда Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2021 йил 29 мартдаги 2021 — 2025 йилларда давлат иштирокидаги корхоналарни бошкариш ва ислох килиш стратегияси.

® о

Мау, 2022|

©

ф'

222

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.