Научная статья на тему 'Давлат бюджети ва унинг ғазна ижросини автоматлаштирилган ахборот тизимини ривожлантириш истиқболлари'

Давлат бюджети ва унинг ғазна ижросини автоматлаштирилган ахборот тизимини ривожлантириш истиқболлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
122
47
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эшназаров Т. Ш.

Бугунги кунда иқтисодиётнинг интеграциялашуви ва глобаллашув шароитида замонавий ахборот технологиялари нафақат иқтисодиёт, балки унинг молия тизимида, айнан бюджет ижроси жараёнларида ҳам ижобий натижаларга эришишнинг муҳим омили ҳисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Давлат бюджети ва унинг ғазна ижросини автоматлаштирилган ахборот тизимини ривожлантириш истиқболлари»

' 2 ДДВЛДТ^ЮДЖЁТИВДТДЗНАЧЙЛЙКТЙЗЙМЙ/-s_ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА_

Эшназаров Т.Ш.

ик,тисод фанлари доктори

ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ВА УНИНГ FA3HA ИЖРОСИНИ АВТОМАТЛАШТИРИЛГАН АХБОРОТ ТИЗИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСЩБОЛЛАРИ

Бугунги кунда ицтисодиётнинг интеграциялашуви ва глобаллашув шароитида замонавий ахборот тех-нологиялари нафацат ицтисодиёт, балки унинг мо-лия тизимида, айнан бюджет ижроси жараёнларида цам ижобий натижаларга эришишнинг муцим омили цисобланади.

Бюджет тизими катта х,ажмдаги ахборот окимлари кесишувининг маркази-да туради. Бюджет ва унинг ижроси жа-раёнларининг ахборот окимлари окилона бошкарув карорларини кабул килиш учун асос булгани х,олда уларни соддалашти-рилган тарзда тезкор кайта ишлаш, бир тизимга солиш ва тартибга келтириш учун юкори савияда автоматлаштиришни та-лаб килади.

Ривожланган мамлакатлар тажриба-си шуни курсатмокдаки, айнан бюджет жараёнини бошкаришнинг автоматлаш-тирилган ахборот тизимларини жорий этиш ва ривожлантириш ушбу мамлакат-ларда иктисодий баркарорликни таъмин-лашда катта хизмат килиб келмокда. Ма-салан Франция давлатида молия тизи-мининг х,ар бир сох,аси уз марказлашти-рилган ахборот марказларига эга булиб, уларни йиFиндиси ягона ахборот мако-нига бирлашиб иктисодиётнинг бошка тармоклари билан ахборот алмашув им-кониятига эга. Шунинг учун х,ам мамла-катимиз х,укумати томонидан давлат мо-лиясини бошкаришни ислох, килишда ав-томатлаштирилган ахборот тизимларини шакллантириш асос килиб олиниб х,укумат карорлари кабул килиниб махсус дастурлар ишлаб чикилган.1

1 "Бюджет ижросига Fазначилик тизимини жорий этишнинг долзарб муаммолари", илмий ама-

Автоматлаштирилган ахборот тизими (ААТ) бу ахборотларни тезлик-да цайта ишлаш учун мулжалланган ицтисодий-математик методлар, мо-деллар, дастурлар ва технологик воси-талар йигиндисидир2.

Бюджет жараёнини бошкаришнинг автоматлаштирилган ахборот тизим-лари реал вакт режимида бюджет жа-раёни ахборот окимларини комплекс х,исобини олиб бориш ва иктисодий тах,лилни ташкил этиш натижасида улар-нинг ^акконийлигини ва тезкорлигини оширади ва тезликда тегишли окилона бошкарув карорларини кабул килишга имкон яратади.

Табиийки, мамлакатимизда Давлат бюджети жараёнини бошкаришнинг автоматлаштирилган ахборот тизимини ташкил этиш ва ривожлантириш боскичма-боскич амалга оширилаётган булиб, бюджет жараёнини тулик автоматлаштиришни, яъни реал вакт (on-line) тизимида бюджет жараёни ахборот маконини яра-тишни максад килиб куяди.

Бюджет жараёнининг ягона ахборот макони бу ягона тамойил ва уму-мий тартиблар асосида ташкилот ва

лий конференция материаллари.Т.:ТМИ, 2011, 113-114б.

2 И.Г. Акперов Казначейская система исполнения бюджета в Российской Федерации: уч.пособие.М.: КНОРУС, 2009, 358с.

~ДДВЛДТ^ЮДЖЁТИВДТДЗНАЧЙЛЙКТЙЗЙМЙ/ Г^

ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

инсонларни ахборот ^амкорлигини таъминлаш ва уларга булган э^тиёж ва талабни цондириш учун ишлаёт-ган ахборот-телекомуникация ти-зим ва тармоцлари технологияси ва бошцаруви маълумотлар банки ва ба-засининг йигиндисидир.1

Агарда ахборотларни автоматлашти-ришнинг биринчи боскичида молия ор-ганларида вазифаларнинг тор доирада-ги айрим булаклари оддий кичик дастур-лар яъни, сметаларни, молия режаларини, х,амда бошка молия х,ужжатларини ком-пъютерларда шарх,лаш ва унинг асосий максади кул мех,натини камайтиришдан иборат булган булса, иккинчи боскичда айрим вазифалардан ташкил топган йи-рик вазифани ечиш х,аракатлари дастур-ланган. Яъни, Глобал интеграциялаш-ган ахборот тизими" (ГИАТ) ва "Ахборот-ни кайта ишлаш корпоратив ахборот тизими" (АК.ИТ), ёки Fазначилик тизимида-ги дастлабки "ТРЕЖЕРИ" дастурларидир. Бунда асосий максад, кул мех,нати билан бир каторда ишончсиз маълумотлар билан боFл и к булган хатолар сонини камай-тиришдир. Унинг асосий камчиликлари, биринчидан, бюджет жараёнининг асосий кисмлари камраб олинмаган, дастурлар мажмуаси интеграцияланмаган, иккинчи-дан эскирган содда технологиялар асоси-да яратилган. Учинчи ва туртинчидан уни такомиллаштиришнинг ва бюджет иж-росини камраб олиш имкониятларининг йуклиги билан изох,ланади.

Шу билан бир каторда бюджет жараё-ни бошкарувини автоматлаштириш тизи-мини учинчи боскичида эса молиявий вазифаларнинг автоматлаштиришнинг да-стурий мажмуаларини бирлаштиришни (интеграция) таъминлашдан иборатдир.

Дастурий таъминот (ДТ) бу авто-матлаштирилган ахборот тизими-ни бошцаришнинг ^исоблаш жара-ёнини самарали ташкил этиш учун мулжалланган дастурий мажмуалар йигиндисидир2.

1 Коноплева И.А. Информационные технологии: учеб.пособие .М.:Проспект, 2007.

2 И.Г. Акперов Казначейская система исполнения бюджета в Российской Федерации: уч.пособие.М. :КНОРУС, 2009, 360с

Бунга мисол килиб, Fазначилик ор-ганларида кулланилаётган марказ-лашган "Давлат бюджетининг Fазна ижроси"(ДБFИ) махсус дастурий мажмуа-сини олишимиз мумкин. Бу махсус дастурий мажмуалар тупламининг асосий им-кониятларидан бири - юкори ахборот тех-нологияларига асосланган булиб, тако-миллаштириб бориш имкониятининг мав-жудлигидир.

Энг асосийси туртинчи боскич булиб, у уз навбатида бюджет жараёни ягона ахборот маконини яратишни максад килиб куяди.

Хозирги кунда Узбекистон Респу-бликаси Давлат бюджети жараёнини бошкаришнинг автоматлаштирилган ахборот тизими икки алох,ида автамат-лаштирилган тизимдан иборат булиб, бу Узбекистон Республикаси Молия вазир-лиги ва унинг жойлардаги молия орган-ларида кулланилаётган марказлаштирил-маган "Глобал интеграциялашган ахборот тизими" (ГИАТ) ва "Ахборотни кайта ишлаш корпоратив ахборот тизими" (АКИТ) дастурлари булса, иккинчиси Fазначилик органларида кулланилаётган марказ-лашган "Давлат бюджетининг Fазна ижроси"(ДБFИ) махсус дастурий мажмуалар йиFиндисидир. "Глобал интеграция-лашган ахборот тизими" молия органлари томонидан бюджетларни тузиш ва улар-ни руйхатдан утказишгача булган х,исоб-китобларда кисман молия органлари бух-галтериясида кулланилаётган булса, бюд-жетларнинг ижроси билан боFлик булган х,исоб-китоблар Fазначилик органлари то-монидан марказлашган "Давлат бюджетининг Fазна ижроси"(ДБFИ) махсус дастурий мажмуалар таъминоти асосида амалга оширилмокда ва "Глобал интеграциялашган ахборот тизими"ни бюджетларнинг касса ижроси х,акидаги ва бошка керакли маълумотлар билан таъминламокда.

Мамлакатимизда Давлат бюджети жараёнини ахборот маконини яратиш бу биринчи навбатда бюджет жараёнининг асо-сини ташкил этган бюджетни Fазна ижро-сини автоматлаштирилган ягона ахборот тизими билан таъминлашни талаб этади.

Бугунги кунда Давлат бюджетининг Fазна ижросини автоматлаштирилган ах-

ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ВА FАЗНАЧИЛИК ТИЗИМИ / ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

борот тизимисиз тасаввур килиш жуда кийин. Fазна тизимининг барча даража-ларида бюджет ижросини бошкаришнинг истикболли ва самарали автоматлашти-рилган ахборот тизимини барпо этиш ре-спубликанинг бутун Fазна тизими ишла-шининг самарадорлигини оширишнинг мух,им омилларидан бири х,исобланади. Юкори савияда автоматлаштирилган ахборот тизимига эга булган бюджет ижросини бошкариш мажмуаси нафакат Дав-лат бюджетининг самарали ижросини таъ-минлашга, балки турли даражадаги молия органлари х,амда божхона, банк муасса-салари, солик ва давлат даромадлари ва харажатлари ижроси билан боFлик бошка органларнинг, шунингдек бюджетдан маблаF олувчиларнинг Fазначилик органлари билан узаро ахборот х,амкорлигини ташкил этишга кодир булиб, якин кела-жакда нафакат бюджет жараёни, балки давлат молия тизимини бошкаришнинг ягона ахборот маконини яратишга имкон беради.

Fазначилик органларининг бюджет ижросига доир фаолиятини ташкил этиш-да, бюджет ижросини регламентлов-чи меъёрий х,ужжатлар билан бирга ав-томатлаштириш жараёнлари х,ам бево-сита таъсир курсатади. Бюджет ижро-сини бошкаришнинг автоматлаштирил-ган тизимининг асосий максадлари бюджет жараёнини бошкариш самарадорли-гини оширишдан иборат булиб, карорлар кабул килувчи шахсларни бюджет жараёни ижросининг улар учун зарур булган барча жих,атлари х,акидаги тулик, ишон-чли, тезкор ва талаб этиладиган даража-гача деталлаштирилган ахборот билан таъминлайди.

Шунингдек, давлат молиявий ре-сурсларини марказлашган тарзда тезкор бошкаришни ахборот билан куллаб-кувватлаб, бюджет курсаткичларини шак-ллантиришнинг туFрилиги ва тезкорлиги-ни, бюджет ижросини прогноз килишнинг ишончлилигини ошириб, бюджет тизимининг барча даражаларида бюджет ижроси максадли йуналиши ва х,ажмларининг самарали назорат килинишига олиб ке-лади. Бу тизим Давлат бюджети барча даражаларида бюджет ижроси туFрисидаги

х,исоботларни шакллантиришнинг тезкор-лигини ошириб, унинг асосий йуналишини комплекс автоматлаштириш, барча даражадаги Fазначилик ва молия органларининг узаро х,амкорлигини ва уларни тез-кор ахборот билан таъминлаш, асосий операцияларни автоматлаштириш, алока тизимларини х,амда турли ташкилотлар ва булинмаларнинг бюджет жараёни до-ирасида амалга ошириладиган фаолия-ти туFрисидаги маълумотларни узатишни ташкил этади.

Шу билан бир каторда бюджет ижросини бошкаришнинг автоматлаштирилган ягона тизимининг жорий этилиши куйидаги асосий вазифаларнинг х,ал эти-лишига йуналтирилади. Жумладан, барча даражадаги Fазначиликнинг бюджет-га оид маълумотларига ишлов бериш-ни марказлаштириб, х,ужжатларни кайта ишлаш, маълумотларни йиFиш ва та^лил килишнинг талаб этиладиган тезлигини таъминлайди. Fазна ^исобваракларидаги колдикларга мувофик молиявий ресурс-ларга нисбатан булажак э^тиёжларни прогноз килади ва уларни оптималлашти-ради.

Шунингдек бюджет жараёнининг янада самарали бошкарилишини таъминлайди. Бундан ташкари бюджет маблаFларнинг максадли сарфланишини тезкор назо-рат килиш натижасида аппарат иши-нинг самарадорлигини ошириб хатолар-ни камайтириш бадалига харажатларини кискартиради ва давлат бошкарувининг ваколатли шахсларини давлат бюджетининг х,олати туFрисидаги тезкор ахборот билан таъминлаш имконини яратади.

Бюджет ижросини бошкаришнинг ав-томатлаштирилган тизими бюджет ижро-си билан боFлик булган функциялардан ташкари касса тушумлари ва туловларини, шу жумладан зарур банк интерфейслари-ни1 (х,ар хил операцияларни таъминловчи дастурий ва техник воситалар йиFиндиси) бошкариш ва касса тушумлари буйича ёзувларни юритиш, кредиторлик (кре-диторлик карзлари х,исобвараклари) ва дебиторлик (дебиторлик карзлари

1 И.Г. Акперов Казначейская система исполнения бюджета в Российской Федерации: уч.пособие.М. :КНОРУС, 2009, 363с

~ДДВЛДТ^ЮДЖЁТИВДТДЗНАЧЙЛЙКТЙЗЙМЙ/ 5 >

ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

х,исобвараклари) карзларини бошкариш, автоматлаштирилган тарзда давлатнинг активлари ва мажбуриятлари х,амда унинг х,исоб-китобларини олиб борилиши-ни таъминлайди. Шу билан бир каторда бу тизим давлат молиявий ресурслари-ни Fазначиликнинг ягона x1исобвараFида жамлаш (ягона Fазначилик x1исобвараFи -Узбекистон Республикаси Марказий бан-кидаги ЯFX) ва бошкариш оркали бюджет ижроси буйича барча молиявий операци-яларнинг Бош Fазначилик китобида мар-казлашган тарзда х,исобга олиб боради.

Бу тизимнинг афзалликларидан бири ички ва ташки аудит жараёнларини куллаб-кувватлашни таъминлаш билан бир каторда бюджетдан маблаF олув-чиларнинг асосий воситалари х,исобини юритиш жараёнларини х,ам камраб ола-ди.

Fазначилик органлари бажарадиган ва-зифаларнинг хилма-хиллиги ва муракка-блиги Fазначилик фаолият курсатишининг дастлабки кунларидан бошлаб уз иши-да замонавий автоматлаштирилган ах-борот технологияларини куллашга йуналтирилишини белгилаб беради. Факат замонавий ахборот технологиялари ёр-дамида бюджетни уз вактида ва сифатли ижро этиш мумкин. Бюджет ижроси жа-раёнини автоматлаштирилган ахборот ти-зими, Fазначилик органларини х,исоблаш ва ташкилий техникаларнинг стандарт воситалари билан жих,озлаш, замонавий да-стурий таъминотдан фойдаланиш ва бюджет ижроси жараёнларини автоматлаш-тиришни таъминловчи амалий дастурий мах,сулотларни ишлаб чикиш асосида Ягона автоматлаштирилган бошкариш ти-зимини жорий этишни таказо этади.

Ягона автоматлаштирилган бошкариш тизимини жорий этиш жараёнида унинг услубий базасини такомиллаштириш ва Fазначилик органлари фаолиятини ав-томатлаштириш тамойилларини ишлаб чикиш мух,им ах,амият касб этади. Fазначиликнинг автоматлаштирилган ахборот тизимини барпо этиш асосида ягона ахборот базасини яратиш, маълумот-ларни улардан рухсатсиз фойдаланишдан х,имоя килиш талаблари ва дастурий таъ-

минотни муайян Fазначилик органининг шароитларига мослаштириш ётади.

Fазначилик тизимини ривожланти-риш, унинг ортиб борувчи талаблари ва молиявий имкониятлари Fазначилик ор-ганларининг ахборот тизимларини авто-матлаштиришга нисбатан ёндашувлар-ни узгартиради. Fазначилик тизимининг хусусиятлари тизимли ва амалий дастурий таъминот имкониятларидан келиб чикади. Fазначилик органлари фаолияти автоматлаштирилган ахборот тизимлари-нинг имкониятлари дастурий таъминот-нинг эксплуатация хусусиятларига боFлик. Узбекистонда Fазначилик янги ва ривож-ланаётган молиявий орган х,исобланиб, ахборот мух,итининг х,ам микдорий жих,атдан (ишлов бериладиган ахборот х,ажми, бажариладиган функциялар сони-нинг ортиши ва х,.к.), х,ам сифат жих,атдан (х,ал этиладиган вазифалар функционал доирасининг кенгайиши, улар хусусияти-нинг узгариши) ривожланишини такозо этади.

Адекват тарзда курилган Fазначилик органларини бошкаришнинг автоматлаш-тирилган ахборот тизими маълум вакт мо-байнида туб узгаришларсиз жадал ривож-ланишни таъминлашни талаб килади. Иш х,ажмининг ортиши ва мураккаблашуви шароитида автоматлаштирилган ахборот тизимининг самарадорлигини саклаб ту-риш нафакат тизимли дастурий ишланма-лар зах,ираларига, балки янада кудратли аппарат воситаларига утиш имконияти-га эга булиш заруратини х,ам келтириб чикаради.

Fазначилик тизимида автоматлаштирилган ахборот тизимини ривожланти-риш имкониятлари иктисодий объектлар-нинг фаолият курсатишини таъминлаш ва асосий молиявий вазифаларни х,ал этишга йуналтирилган дастурий мах,сулотлардан фойдаланиш билан боFлик. Яхлит ахборот тизимини шакллантириш учун ярати-лаётган тизим куйидаги катор тамойил-ларга эга. Жумладан, барча Fазначилик булинмалари учун ахборот базаси-нинг ягоналиги; узокда жойлашган тур-ли объектлардаги фойдаланувчилар иши-ни куллаб-кувватлаш; унда жараёнлар ва фойдаланувчиларнинг узаро х,амкорлиги

ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ВА FАЗНАЧИЛИК ТИЗИМИ / ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА

умумий ахборот ресурслари хисобидан таъминланадиган ахборот маконини шакллантириш; норматив-хукукий ба-занинг узгаришларига мослашувчанлик; норматив-хукукий база узгарганда тизим дастурий кодини узгартирмаган холда ти-зимни кайта туFрилаш имконияти; бир вактнинг узида ишловчи фойдаланувчи-лар сонини ошириш имконияти; жорий этишнинг барча потенциал объектлари-да тизимнинг тажриба намунасидан нус-ха кучириш имконияти; модуллик, яъни тизим унумдорлиги ва функционал тар-кибини боскичма-боскич оширишни таъ-минлаш.

Шунинг учун тизимнинг узаро инте-грациялашган алохида модуллардан тар-киб топиши, кабул килинган норматив-лар доирасида ошкоралик, Fазначилик ах-

борот тизимининг бошка ахборот тизим-лари ва дастурий махсулотлар билан ин-теграциялаш имконияти, ва очик архитектура билан таъминловчи х,ар кандай бошка тизимлар билан узаро хамкорлик килиш имкониятига мос келиниши талаб этилади. Уз навбатида, тизим эхтимолий кушимча ишлов бериш ва интеграциялаш учун очик интерфейсларга эга булади. Бу эса унда ривожланиш ва модификация-лаш имконияти мавжуд булишини назар-да тутади. Уз навбатида бу имкониятлар - бюджет жараёнини автоматлаштирил-ган ахборот мажмуасини ташкил этишга, колаверса бутун молия ахборот маконини тизимли тараккиётига шароит яратади.

Адабиётлар руйхати:

Акперов И.Г. Казначейская система исполнения бюджета в Российской Федерации: уч.пособие.М. :КНОРУС, 2009.

Бюджет ижросига Fазначилик тизимини жорий этишнинг долзарб муаммо-лари", республика илмий-амалий конференция материаллари.Т.:ТМИ, 2011.

Бушмин В.В. Автомотизация процесса исполнения бюджета - порядок в работе финансового органа на долгосрочную перспективу//Ж: Финансы. 2003.№6.

"Давлат молиясини ислох, этишнинг долзарб муаммолари" республика илмий-амалий конференция материаллари. Т.: IQTISOD-M0LIYA, 2010.

Коноплева И.А. Информационные технологии: учеб.пособие. М.:Проспект, 2007.

Хешим А., Алан Б. Информационные системы для управления финансами государства. МВФ,1999.

Принципы организации казначейского исполнения Государственного бюджета» под редакций Д.Кучкарова. Издателъский дом «Мир экономики и права» 2005 г.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.