Научная статья на тему 'Давлат бюджети даромадлари ғазна ижросини такомиллаштириш йўллари'

Давлат бюджети даромадлари ғазна ижросини такомиллаштириш йўллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1190
118
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
давлат бюджети / давлат бюджети даромадларининг ғазна ижроси / ғазна ҳисобварағи / бюджет даромад тушумларини кассали режалаштириш / state budget / treasuries execution of state budget incomes / cash planning incomes / treasury account

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эшназаров Тўлқин Шералиевич

Давлат бюджетининг даромадлари (давлат солиқлари ва бошқа носолиқ тушумлар) тушумининг барқарорлиги мамлакат иқтисодиёти ва унинг ижтимоий соҳаси ҳолатини тавсифлайдиган энг муҳим кўрсаткичлардан бири ҳисобланади. Давлат бюджетининг самарали ижросини таъминлаш, биринчи навбатда, бюджет даромадларининг сифатли ижроси билан боғлиқ. Шунингдек, Давлат бюджети даромадларининг ижросини белгиланган тартибда ва миқдорларда таъминлашни такомиллаштириш давр талаби ҳисобланади. Давлат бюджети даромадларининг ижросини такомиллаштиришнинг истиқболли йуналишларидан бири бу давлат бюджетининг даромадлар қисмини ғазна ижроси билан қамраб олиш, иккинчидан, давлат бюджети даромадларини тақсимлашнинг амалдаги тартиботларини такомиллаштириш ва учинчидан, давлат бюджетининг ғазна ижросида даромад тушумларини кассали режалаштиришдан иборатдир. Мақолада ана шулар ҳақида фикр-мулоҳазалар юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

WAYS TO IMPROVE INCOME EXECUTION OF THE OF THE PUBLIC BUDGET’S TREASURY

Stability of income collection (government taxes and non-tax receipts) state budget is mainly characterized by indicators of socio-economic condition of the country. However, to ensure the effective execution of the public budget depends on the quality of income receipts in budget. At the same time improving the enforcement mechanisms of income receipts to the state budget demanded by modern conditions of globalization. In this regard, promising directions for improving the performance of the state budget revenues are as follows. Firstly, the transition to the treasury execution of the public budget with using a single treasury account. Secondly, the modernization of the rules for the public budget incomes allocation. Third, the implementation of the cash flow planning mechanism on execution of public budget incomes.

Текст научной работы на тему «Давлат бюджети даромадлари ғазна ижросини такомиллаштириш йўллари»

г

V.

Эшназаров Т.,

Тошкент Молия институти профессори, иктисод фанлари доктори

ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ДАРОМАД КИСМИНИНГ ГАЗНА ИЖРОСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙУЛЛАРИ

Цозирги кунда мамлакатимизни ижтимоий-ицтисодий ривожлантиришнинг муцим ва долзарб жицатларидан бири бу ицтисодиётда кенг цамровли олиб борилаётган тизимли ислоцотлар цисобланади. Миллий ицтисодиётни ислоц цилиш жараёнида бу ислоцотларнинг давлатнинг ицтисодий сиёсатига таъсири нафацат ицтисодий сиёсатни янада эркинлаштириш, балки молия тизи-мини тубдан узгартириш учун глобаллашув ёки дунёда кечаётган сурункали молиявий-ицтисодий инцирозлар оцибатларини цисобга олишдан цам иборатдир.

Бу эса мамлакат тараккиётининг бугунги боскичида иктисодиётни модернизация килиш ва ижтимоий-иктисодий ривожлантиришда амал-га оширилаётган ислох,отлар янада чукурлашаётган х,озирги давр-да, давлат молиясини бошкаришда чукур узгаришларга эришишнинг бугунги асосий талабларини куяди. Жамият аъзоларининг ижтимоий эх,тиёжларини маблаF билан таъмин-лаш учун мустах,кам моддий асос-ни яратиш зарур, лекин Давлат бюд-жети даромадларисиз бунга эри-шиб булмайди. Шунинг учун х,ам Дав-

лат бюджетининг даромадлари (давлат соликлари ва бошка носолик ту-шумлар) тушумининг баркарорлиги мамлакат иктисодиёти ва унинг ижтимоий сох,аси х,олатини тавсифлайди-ган энг мух,им курсаткичлардан бири х,исобланади. Бундан ташкари, Давлат бюджетида тупланаётган маблаFлар давлат х,окимияти ва мах,аллий уз-узини бошкариш органлари фаолия-тининг тегишли функция ва вазифала-рининг бажарилишини таъминлайди.

Давлат бюджетининг самарали иж-росини таъминлаш, биринчи навбат-да, бюджет даромадларининг си-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

фатли ижроси билан боFлик. Дав-латнинг узок, муддатли харажатла-рини (инвестициялар, узок ва урта муддатли ижтимоий лойих,алар) са-марали ва окилона амалга оши-риш давлат ихтиёрига молиявий маблаFларнинг баркарор равиш-да келиб тушишини талаб этади. Шу-нинг учун х,ам иктисодчи олимлар (Дж.Кейнс, С.Даннингер, М.Кангиано ва бошкалар) бюджет даромадлари мамлакат бюджет-солик тизимининг асосий омиллардан бири эканлигини таъкидлаб, бюджет даромадлари ижроси бюджетда, жумладан, бюджет харажатлари ва бошкарувида жиддий муаммоларни келтириб чикаради, де-ганлар.

2014 йил Давлат бюджети даромадлари туFри режалаштирилмаганлиги окибатида баъзи Европа мамлакатла-рида тасдикланган бюджет парамет-рлари кайта куриб чикилаётганлиги ва бу билан боFлик катор муаммо-лар юзага келаётганлиги ушбу фи-кримизнинг яна бир тасдиFидир (Греция, Голландия, Болгария, Руминия ва бошкаларда).

Шунинг учун х,ам Давлат бюджети даромадларининг ижросини бел-гиланган тартибда ва микдорларда таъминланишини такомиллаштириш давр талабидир.

Давлат бюджети даромадларининг ижросини такомиллаштириш-нинг истикболли йуналишларидан бири, биринчидан, бу давлат бюд-жетининг даромадлар кисмини Fазна ижроси билан камраб олиш, иккин-чидан, давлат бюджети даромадлари таксимланишининг амалдаги тар-

тиботларини такомиллаштириш ва учинчидан, давлат бюджетининг Fазна ижросида даромад тушумлари-ни янгиланиб борувчи кассали режа-лаштиришдан иборатдир.

Бугунги кунда Давлат бюджети даромадлар тушуми банк муассасала-ри томонидан давлат солик органла-рининг транзит х,исобракамларида тупланиб, Молия вазирлигининг республика ягона Fазна х,исобракамига ва мах,аллий бюджетлар учун очил-ган Fазна х,исобракамларга тегишли меъёрий-^укукий хужжатлар доира-сида таксимланиб, утказиб берилиши таъминланиб келинмокда (1-чизма).

1-чизмадан куришимиз мумкинки, республикамиз Fазначилик тизимининг х,озирги амалиётида Молия вазирлигининг Fазначилиги «Республика ягона Fазна x1исобвараFи» х,амда х,удудий Fазначилик органларининг «Худудий Fазна х,исобвараклари» оркали давлат бюджети ижроси таъминланмокда.

Уз навбатида, бу механизмнинг бир катор узига хос камчиликлари мав-жуд. Жумладан:

бюджет ресурсларини

бошкаришдаги тезкорликнинг сустли-ги;

- бюджет даромадлари туFрисидаги ахборотларнинг етарли даражада оператив (тезкор) ва аник эмаслиги;

- маблаFларнинг корхона ва ташки-лотлар буйича алох,ида х,исоботи ва тах,лилининг йуклиги;

- давлат бюджетига даромад ту-шумларининг уз вактида келиб туш-маслиги натижасида бюджет ижроси тизимида турли номутаноси-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

1-чизма. fазначилик тизими шароитида давлат бюджети даромадлар ижросининг амалдаги

механизми1

Сол щ

тул овч ила Р

И

Тижорат банкпарида

Сол и к; органларининг "бюджет даромадлари" транзит ^исобра^амлари

(банклар томонидан

таксимланиб,

утказилади)

И

Молия вазирлиги

Республика ягона газна х,исобвараги

Вилоят худудий

газначилик органлари шахсий газна ^исобвараги

Туман худудий газначилик органлари шахсий газна х,исобвараги

1 - умумдавлат соли^ари;

2 - мах,аллий соли к ва йигимлар;

3 - умумдавлат соли^ларидан конунчилик х,ужжатларида белгиланган меъёрлар асосида ма^аллий бюджетларга ажратмалар;

4 - умумдавлат соли^ларидан конунчилик хужжатларида белгиланган меъёрлар асосида республика бюджетига ажратмалар;

5 - юк;ори бюджетлардан куйи бюджетларга бериладиган субвенция, дотация, бюджет ссудаси ва узаро ^исоб-китоблар;

6 - харажатлар тулови

блик ва касса узилишлари содир булаётганлиги;

- х,удудий Fазначилик органлари-да бюджет маблаFларини Fазначилик дастурида туFри х,исобга олувчи кад-рларга эх,тиёж сезилаётганлиги.

Юзага келаётган мавжуд муам-моларни бартараф этиш учун тижорат банклардаги транзит даромадлар х,исобракамларини ёпиш ва унга кирим килинаётган тушумларни «Республика ягона Fазна х1исобвараFи ва Худудий Fазна х,исобвараклари»га ки-

1 Узбекистан Республикаси Молия вазирининг 2009 йил 4 августдаги 69-сонли буйруFи билан тасдикланган "Давлат бюджетининг Fазна ижро-си К,оидалари" асосида муаллиф томонидан тай-ёрланган.

рим килишни ташкил этиш оркали уларни конун хужжатларида белгиланган меъёрлар асосида жойлар-даги Fазначилик органлари томони-дан ажратмаларнинг аник ва тезкор таксимланишига эришиш х,амда назо-ратини олиб бориш лозим.

Бунинг натижасида юзага кели-ши мумкин булган Fазначилик тизими шароитида давлат бюджети даромадлари ижросининг иккинчи боскич истикболдаги механизмини 2-чизма-да куришимиз мумкин.

Fазначилик тизими шароитида давлат бюджети даромадлари ижросининг истикболдаги механиз-мида тижорат банклари соликлар,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

2-чизма. fазначилик тизими шароитида давлат бюджети даромадлари ижросининг кейинги

боск,ич механизми

Молия вазирлиги Газначилиги

"Республика ягона газна

^исобраками"

А 1 к

2 \ 3 - 1 - 3

■ | 1 г

Солик ва бошка носолик туловчилар

Тижорат банкпаридаги *УДУДий газначилик органлари

"шахсий газна хисобвара^ари"

4

4

1 - умумдавлат ва ма*аллий соликлар, йигимлар;

2 - умумдавлат солицларидан цонунчилик хужжатларида белгиланган меъёрлар асосида республика бюджетига ажратмалар;

3 - юкори бюджетлардан куйи бюджетларга бериладиган субвенция, дотация, бюджет ссудаси ва узаро *исоб-китоблар;

4 - харажатлар тулови.

йиFимлар ва мажбурий туловларни мах,аллий Худудий Fазна шахсий х,исобваракларига кирим киладилар. Худудий Fазначилик органлари эса соликларни конунчиликда белгиланган тартибда республика бюджети ва мах,аллий бюджетга таксимланишини амалга оширади ва кунлик х,исобини юритади.

Уз навбатида, бу механизмга х,ам хос бир катор камчиликлар мав-жуд: биринчидан, давлат бюджети маблаFларининг марказлашмаган-лиги ва ресурсларни бошкаришдаги тезкорликни амалга оширишнинг боскичма-боскичлиги; иккинчидан, бюджет даромадлари туFрисидаги ах-боротларнинг етарли даражада опе-ратив (тезкор) ва аник эмаслиги, бунда х,ам корхона ва ташкилотлар ту-

шумларининг алох,ида х,исоботи ва тах,лилининг мавжуд эмаслиги.

Давлат бюджети даромадлари Fазна ижросининг мукаммал 3-боскич истикболдаги механизми-ни 3-чизмада куришимиз мумкин. Истикболда ушбу механизмни жорий этиш учун «Республика ягона Fазна x1исобвараFи» ва «Худудий Fазна x1исобвараFлари»ни автоматлашти-рилган ахборот тизими оркали бир-лаштириш натижасида УзР Марказий банкида УзР Fазначилигининг Ягона Fазна x1исобвараFини ташкил этиш максадга мувофикдир. Бунда жараён-лар он-лайн режимда амалга ошири-лади.

Давлат бюджети даромадлари Fазна ижросида давлат бюджети даромадлари буйича барча ту-шумлар тижорат банклар томони-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

3-чизма. Ягона газна ^исобварамга асосланган Давлат бюджети даромадлари fазна ижросининг

истик,болдаги механизми

Банк тизими оркали солик туловчилар

Республика бюджети маблаглари шартли ^исобвараги

Молия вазирлиги Газначилиги

"Ягона газна х,исобвараги" (ЯГХ,)

Л

и:

^оракалпогистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шах,ар мах,аллий бюджет шартли ^исобвараглари

Солик органлари

"О.

Шах;ар ва туман мах,аллий бюджет маблаглари шартли ^исобвараглари

1 - умумдавлат ва махаллий соликлар, йигимлар;

2 - харажатлар тулови;

3 - бюджетга ортикча туланган соликлар, йигимлар ва бошка мажбурий туловларни кайтариш;

4 - ягона газна хисобварагига келиб тушган соликлар, йигимлар ва мажбурий туловларни Республика бюджети, ^оракалпогистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шахар махаллий бюджети, шахар ва туман махаллий бюджетларининг шартли хисобваракларида хисобга олиниши;

- бюджетга ортикча туланган соликлар, йигимлар ва бошка мажбурий туловларнинг кайтарилиши.

дан Fазначиликнинг Ягона Fазна XисобвараFи ^Х)га кирим килинади ва Fазначиликда ундаги маблаFлар кирими ва чикими республика ва махаллий бюджетлар хисоби шартли хисобраваракларда юритилади.

Бу эса, уз навбатида, Fазначиликни, солик, божхона органлари, банклар, бюджет маблаFлари таксимловчилар ва олувчилар, яъни бюджет ва солик жараёнларининг барча субъектла-рининг ахборот ва х,укукий узаро

хамкорлигини ташкил килиш масала-сини сифат жихатдан анча юкори да-ражада хал килишни ва автоматлаш-тирилган ахборот тизимини халкаро стандартларга мос равишда такомил-лаштиришни такозо этади ва юкорида келтирилган камчиликларни барта-раф этади.

Бундан ташкари, Давлат бюджети даромадларининг амалда-ги таксимоти тартиботлари хам бюджет ижросини тез, аник ва тула-тукис

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

амалга оширишда муаммоли томон-ларга эгадир. Бу, биринчидан, бюд-жетнинг даромад кисмига киритила-диган узгартиришлар билан боFлик. Бунда турли бюджетлар уртасида узаро х,исоб-китоблар юзага кела-ди. Бу эса, уз навбатида, амалда-ги солик тушумлари прогнозига ва бюджетлар даромадлари режаси-га узгартиришлар киритишни та-лаб килади ва давлат солик тушум-ларига масъул (давлат солик хизма-ти) х,амда бюджетлар даромадлари тушумига масъул (х,окимиятлар мо-лия булимлари) шахслар манфаат-дорлик кизикишларининг узига хос тукнашувларини келтириб чикаради. Бу ерда давлат солик хизмати да-ромадлар прогнози режасининг ба-жарилишидан манфаатдор булса, х,окимиятлар молия булимлари мах,аллий бюджетларга тушиши ло-зим булган даромад тушумларидан манфаатдор булади.

Бизнингча, бу ерда х,окимликлар, солик, молия ва Fазначилик орган-лари томонидан солик ва мажбурий туловларни йиFиш жараёнида куч-ларнинг бирлаштирилиши юзага кел-ган кизикишларни бартараф этади ва салмокли даражада давлат бюдже-ти даромадлари тушуми ижросини кафолатлайди. Бунинг учун, албатта, бюджет даромадлари прогнозлари-га йил давомида узгартиришлар ки-ритиш х,амда умумдавлат ва мах,аллий бюджетлар даромадларини шакллан-тиришнинг амалдаги механизмини та-комиллаштириш ва купгина ривож-ланган мамлакатлар тажрибасига тая-ниб, даромадларни урта ва узок муд-

датли бюджетлар буйича режалашти-риш ^амда уларни шакллантиришнинг янги механизмларини ишлаб чикиш лозим.

Шунингдек, бюджет даромадлари ижросининг ягона дастур-га асосланган бюджетнинг Fазна иж-роси билан камраб олиниши, биринчидан, молия органлари х,амда солик хизмати уртасидаги манфа-атлар карама-каршилигини бартараф этишга, бюджетлар уртасида даромадларни таксимлаш жараёнида тижорат банкларининг аралашу-вига йул куймасликка хизмат килса, иккинчидан эса, бюджет даромадлари тушумларининг ижросини уз вактида аник ва туFри бажарили-шига имкон бериб, уларни мониторинг ва назорат килишга зарурият колмайди; учинчидан, даромадларни йиFиш, ^исоб-китобини олиб бориш ва бюджетлар уртасида таксимлаш жараёнларида иштирок этувчи масъ-ул манфаатдор шахслар томони-дан йул куйилиши мумкин булган хато ва конунбузарликлар билан боFл и к хавф-хатарлар, уларни топиш ва туFрилашга кетадиган кушимча вакт сарфларининг ^ам олди олина-ди; туртинчидан, давлат бюджетининг ижроси туFрисидаги ^исоб-китоб ва ^исоботларнинг сифатини яхшилаш билан бир каторда, уларни тайёр-лаш жараёнини ^ам бир неча мартага кискартиради.

Бизнингча, Давлат бюджети Fазна ижросида даромадларни кассали ре-жалаштириш ва ижросини амалга ошириш х,ам бюджет мувозанатини баркарорлаштиришга хизмат килади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

~ддвлатБЮДЖЁТИВАГАЗН^

ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА _.

Давлат Бюджети даромадлари-нинг ижросини кассали режалашти-риш бу даромад тушумлари прогноз-лари, уларга тузатишлар киритиш-нинг тезкор механизми булиб, касса режаси Fазначиликнинг (Ягона) Fазна ^исобваракларидан утувчи молиявий окимларнинг кунлик прогнозларини курсатади ва маблаF жалб килиш ре-жаларини тузишга асос булади.

Даромадлар касса режасида бюджет даромадининг х,ар бир тури (соликлар, соликдан ташкари ту-шумлар ва бошкалар) акс эттири-либ тузилади ва доимий равиш-да мониторинг килиш х,амда тах,лил килиш натижасида прогноз ва амал-даги натижалар уртасидаги фаркка караб х,ар х,афтада янгиланиб бо-рилишни такозо этади. Прогноз

килишни х,ар х,афтада янгилаш жа-раёни прогноз ва амалдаги натижалар уртасидаги фарклар вактинчалик ёки доимий узгаришларни акс эттириш-эттирмаслигини аниклашга каратилади.

Даромадлар касса режаси кутила-ётган даромадлар ва уларнинг келгу-сидаги узгаришлари туFрисида фараз килиш имконини беради.

Хулоса килиб шуни айтиш мум-кинки, юкорида берилган таклиф ва тавсиялар мамлакатни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришда амал-га оширилаётган ислох,отларда давлат молия тизимини иктисодиётни ри-вожлантириш ва уни давлат томони-дан тартибга солишда асосий восита-га айлантиришга хизмат килади.

Адабиётлар:

1. Давлат бюджетининг Fазна ижроси ^оидалари (Узбекистон Респу-бликаси Адлия вазирлиги томонидан 2009 йил 16 сентябрда 2007-сон билан давлат руйхатидан утказилган).

2. Давлат бюджетининг пул маблаFларини режалаштириш ва бошкариш тартиби туFрисидаги Низом (Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2010 йил 17 июнда 2112-сон билан давлат руйхатидан утказилган).

3. Узбекистон Республикаси Давлат бюджетининг касса ижроси туFрисидаги йурикнома (Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2012 йил 1 февралда 2320-сон билан давлат руйхатидан утказилган).

4. Кильберг В. Ягона Fазна x1исобвараFи жорий этилган шароитда бюджет даромадларини маъмурлаш ва бюджетлар уртасидаги узаро муносабатларни тартиблаштириш масалалари. // «Молиячи маълумот-номаси», 2013 йил, 1-2-сон.

5. Акперов И. и др. Казначейская система исполнения бюджета в Российской Федерации. Учебнное гпособие. - М.: «Финансы и статистика», 2011.

^"18 ДАВ^ '

^_ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ И КАЗНАЧЕЙСКАЯ СИСТЕМА_,

6. Бочарова О. Миссия у казначейства всегда одна - беречь государственную казну. // «Владимировские ведомости», 2013 г., №4.

7. Тишина Т. О механизме централизации средств на едином счете бюджета субъекта РФ. // «Финансы», 2013 г., № 5.

8. Эшназаров Т. Узбекистон Республикасида Fазначилик тизими асослари. Укув кулланма. -Т.: «Iqtisod-moliya», 2012.

9. Усмонов К. Бюджет даромадларини режалаштириш жараёни, усуллари ва уларни такомиллаштириш йуналишлари. // «Иктисодиёт ва инновацион технологиялар» илмий электрон журнали, 2014 йил, № 4.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.