CC BY
0DAVLAT BUDJETINING MOHIYATI VA FUNKSIYALARI
Raxmonov Aziz Iskandarovich
SamISI, Iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi o'qituvchisi
Annotatsiya. Ushbu maqolada bugungi kunda mamlakatimiz moliya tizimining xususiyatlari, ularning imkoniyatlari, davlat budjetining mohiyati va funksiyalari muallif tomonidan fikrlar bayon qilingan va yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: iqtisodiyot, davlat budjeti, funksiyalar, daromadlar, balans.
Abstract. In this article, the features of the financial system of our country today, their capabilities, the essence and functions of the state budget, are expressed and explained by the author.
Key words: economy, state budget, functions, income, balance.
Har bur davlat o'z iqtisodiy funksiyalarini bajarishda moliyaviy manba sifatida davlat budjetiga asoslanadi. Davlat byudeti mamlakat moliya tizimining markaziy unsuri bo'lib makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi.
Davlat budjeti moliyaviy balans sifatida ikki qismdan iborat bo'lib, bu qismlarni sodda qilib daromadlar va xarajatlar deb atash mumkin.
Davlat budjeti daromadlari soliq va soliq bo'lmagan tushumlar hisobiga shakllansada, makroiqtisodiy tahlilda u soliqlar hisobigagina shakllanadi deb qaraladi.
/ taii.iai i)io;i>Keiiiiiurn xapayfvai.il a pn
TaKciiMJiaiii II<J)o^iajia- nyji
xapaKTepiira HinilHIIHr 4)OH¿uiapn-
3ra nyji HiiHi aMan
maKJin KlUIIinill
xoc 6iiJiaH
ootJiaHiaH
ZiaBJiaT TOMOHiiaaH TamKim KiiJiima.mi
Davlat budjeti xarajatlari tarkibida iqtisodiyotga xarajatlar, markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish, ijtimoiy himoya, ijtimoiy soha, davlat boshqaruv va sud idoralarini moliyalashtirish moddalari mavjud.
Davlat budjet xarajatlarini (davlat xarajatlari va transfert to'lovlari) ko'paytirish yoki qisqartirish orqali mamlakat iqtisodiyotiga aralashadi. Davlat tomonidan tartibga solishning bevosita usullari yoki budjet siyosati tovar va xizmatlarning davlat xaridi, YaIMni taqsimlash va qayta taqsimlash, ijtimoiy dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish, davlat budjetining daromadlar va xarajatlar qismidagi mutanosiblikni ta'minlash, ishlab chiqaruvchilarga moliyaviy yordam shakllarini ko'rsatish, baholar ustidan nazorat o'rnatish, eksport va import qilinadigan tovarlarga kvotalar o'rnatish va shuningdek, mamlakat aholisini himoya qilish maqsadida olib borilayotgan choratadbirlar majmuasidan iborat.
Davlat tomonidan ko'rsatiladigan moliyaviy yordamlar dotatsiya, subvensiya va subsidiya shakllarida olib boriladi.
Subsidiyalar - bu, pul yoki natura ko'rinishidagi yordam turi bo'lib, budjet va budjetdan tashqari fondlardan ko'rsatiladi. Subsidiyalar bevosita va bilvosita bo'lishi mumkin. Bevosita subsidiyalarga kapital qo'yilmalar, ilmiy tadqiqotlar, kadrlarni qayta tayyorlashga ajratilgan mablag'lar kirsa, bilvosita subsidiyalarga soliq imtiyozlari, imtiyozli shartlarda kreditlar berish, pasaytirilgan bojxona bojlari va boshqalar kiradi.
Bundan tashqari davlat aholini davlat transfertlari ko'rinishida himoya qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ko'p qirrali soliqlar tizimidan foydalaniladi. Aholi davlat budjetiga har oyda olgan daromadlariga qarab daromad solig'i to'laydi, korxonalar esa olgan foydasiga qarab foydadan soliq to'laydilar. Shu kabi juda ko'p mavjud soliq turlaridan oqilona va ilmiy asosda foydalanish orqali davlat soliq siyosatini, soliq stavkalari miqdorlarini va imtiyozlari turlarini aniqlaydi va shu bilan butun makroiqtisodiy vaziyatga ta'sir ko'rsatadi. Soliqlarni o'zgartirish orqali investitsiyalar va j amg ' armalar rag ' batlantiriladi
Davlat budjeti mablag'lari hukumatning daromadlarni va resurslarni qayta taqsimlash funnksiyasini bajarishi uchun imkoniyat yaratadi. Davlat budjeti xarajatlari davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining moddiy mazmunini aks ettiradi. O'zbekiston Respulikasi davlat budjeti xarajatlarining keyingi yillardagi tarkibiy tahlillari ko'rsatadiki, xarajatlar nominal mazmunda (mutlaq ko'rsatkichlarida) ortib borayotganligi kuzatishimiz mumkin. Lekin, uning yalpi ichki mahsulotga nisbatan salmog'ining kamayib borish tendensiyasi kuzatilmoqda.
8-расм. 2023 йилги Давлат бюджетн харажатларининг таркиби, трлн сум
Нжтнмоий харажамар 47,2%
127,4
133.1
Пжтимоин харажатлар
28,1 24,3 30,0 1
u 1 1 J
Марка маинан нниеспшия ва xyjyxiap ннфратилмаларннн рнвожлантнрнш 12,3%
Прешаевт юмпшрмкларша асосан хулулларнн ижтимомн-икшсолий рмножланшрмш 1,2%
Давлщ хокпмингп ва бошкарув opiaH.iapii 6.4%
Бошка харажамар 15,5%
, ht ti. tai кар nu а хщмат курсатиш 3,1%
15,7 16,8
3,5 3,5
Пктисолиёг Марка мани ан Прешлещ
харажатларн инвестиция ва топширнкларнга
хулуллар асосанхулулларпн
инфрап шлчаларнни ижшмонй нкшсолнн ривожлантиршп рнвожлантнрнш
■ 2023 iíii.i гаслнклашан режа 257,7 трлн сум
6,9 8-3
43.6
33,4
Давлатхокичняти ва Давлат кар шта хншат Ьошка харажатлар бошкарув органларн курсатнш
<2023ни.| кулилаепан нжро 282,1 |{мн сум
Shu bilan bir qatorda davlat budjeti xarajatlari tarkibida ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy himoyalash xarajatlarining izchil ravishda ortib borayotganligi davlatimiz tomonidan kuchli ijtimoiy siyosatning moliyaviy asoslarini shakllantirilayotganligini kuzatishimiz mumkin.
Davlat budjeti xarajatlarining tarkibidagi ijtimoiy-madaniy tadbir xarajatlari yil sayin oshib borgan. Respublikamizda izchil amalga oshirilayotgan ijtimoiy islohotlarning uzoq, strategik ahamiyatga ega ekanligidan dalolatdir. shuningdek,
ushbu xarajatlarning o'sib borishi bilan birga ular davlat budjeti xarajtlari tarkibida eng yuqori salmoqni tashkil etmoqda.
Davlat budjeti ijrosining g'aznachilik tizimini joriy etilishi natijasida keyingi yillarda davlat budjeti pofitsit bilan ijro etilmoqda. Bunda rejalashtirilgan budjet xarajatlarini manzilli va maqsadli sarflanishini ta'minlanishi natijasida xarajatlarning maksimal iqtisod qilinishi ta'minlanmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Мирзиёев Ш.М. Олий мaжлисгa мyрожaaтномaси https://uza.uz/uz/posts/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliy-25-01-2020.
2. Узбекистан Респyбликaси Президентининг 2018 йил 21 сентябрдaги "2019 - 2021 йиллaрдa Узбекистон Респyбликaсини инновaцион ривожлaниш стрaтегиясини тaсдиклaш тyFрисидa"ги ПФ-5544-сон фaрмони.
3. Узбекистон Респyбликaси Президентининг 2022 йил 6 июлдaги "2022 -2026 йиллaрдa Узбекистон Респyбликaсининг инновaцион ривожлaниш стрaтегиясини тaсдиклaш тyFрисидa"ги ПФ-165-сон фaрмони.
4. Пaрдaев МД., Мaмaсоaтов Т.Х., Пaрдaев О.М. Модернизaция, диверсификaция Ba инновaция- иктисодий усишнинг мухдм омиллaри, Моногрaфия- Т^твруз", 2014.
https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/wipo-pub-2000-2022-en-main-report-global-innovation-index-2022-15th-edition.pdf
