Научная статья на тему 'ДАВЛАТ БОШҚАРУВИДА ГЕНДЕР ТЕНГЛИКНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ'

ДАВЛАТ БОШҚАРУВИДА ГЕНДЕР ТЕНГЛИКНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
law / state / politics / women / guarantee.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Мухитдинова Фирюза Абдурашидовна

The article analyzes the legal basis for supporting gender equality in public policy, protecting the rights of women and legitimate interests, increasing their role and activity in the socio-political life of the country, ensuring equal rights and opportunities for women and men. The author scientifically examines and comparatively studies the historical, political and legal aspects of the role of women in society and the state. It also covers the education of girls, helping them acquire modern knowledge and skills, preventing early marriages and family conflicts, and increasing women's participation in science, society and government

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДАВЛАТ БОШҚАРУВИДА ГЕНДЕР ТЕНГЛИКНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ»

ДАВЛАТ БОШЦАРУВИДА ГЕНДЕР ТЕНГЛИКНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ

^УЦУЩЙ АСОСЛАРИ Мухитдинова Фирюза Абдурашидовна

Тошкент давлат юридик университети "давлат ва хукук назариси" кафедраси профессори,

юридик фанлар доктори feruza.mukhitdinova@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.10659549

Abstract. The article analyzes the legal basis for supporting gender equality in public policy, protecting the rights of women and legitimate interests, increasing their role and activity in the socio-political life of the country, ensuring equal rights and opportunities for women and men. The author scientifically examines and comparatively studies the historical, political and legal aspects of the role of women in society and the state. It also covers the education of girls, helping them acquire modern knowledge and skills, preventing early marriages and family conflicts, and increasing women's participation in science, society and government.

Keywords: law, state, politics, women, guarantee.

Аннотация. В статье анализируются правовые основы поддержки гендернего равенства государственной политики, защите прав женьщин и законных интересов, повышению их роли и активности в общественно-политической жизни страны, обеспечению равных прав и возможностей женщин и мужчин. Автор научно рассматривает и сравнительно изучает исторических, политических и правовых аспектов роли женщины в обществе и государстве. Он также охватывает вопросы образования девочек, оказания им помощи в приобретении современных знаний и навыков, предотвращения ранних браков и семейных конфликтов, расширения участия женщин в науке, обществе и государственной власти.

Ключевые слова: право, государство, политика, женщины, гарантия.

Аннотация. Мазкур мацолада хотин-цизларни цуллаб-цувватлашга доир давлат сиёсатининг асосий йуналишлари, ууцуций асослари ва цонуний манфаатларини уимоя цилиш, мамлакат ижтимоий-сиёсий уаётидаги роли ва фаоллигини ошириш, хотин-цизлар ва эркаклар учун тенг ууцуц уамда имкониятлар кафолатларини таъминлаш масалалари таулил этилган. Муаллиф томонидан хотин-цизларнинг жамият ва давлат уаётидаги тутган урни масалаларининг тарихий-сиёсий ва ууцуций жихатлари илмий мууокама этилган. Шунингдек, циз болаларни тарбиялаш, уларнинг замонавий билим ва касб-уунарларни эгаллашига ёрдам бериш, эрта никоу ва оилавий низоларнинг олдини олиш, хотин-цизларнинг илм-фанга, жамият ва давлат ишларида фаоллигини ошириш масалалари ёритилган.

Калит сузлар: ууцуц, давлат, сиёсат, хотин-цизлар, кафолат.

Кириш. Маълумки, янгиланаётган Узбекистонда бугунги кунда энг катта эътибор хотин-кизларни куллаб-кувватлашга каратилмокда. Чунки х,ар бир даврнинг уз тараккиёт омили, эх,тиёжи, талаби ва хдётий тамойиллари мавжуд булиб, уларни шакллантириш ва ривожлантиришда давлат, жамият хдёти, ижтимоий-сиёсий институтлар фаолиятининг аник йуналишлари ишлаб чикилади. Х,озирги даврнинг энг катта масалаларидан бири хотин-кизлар сиёсий-ижтимоий фаоллигини ошириш хдмда куллаб кувватлашга каратилганлигидадир. Шу боис х,ам, жах,он микёсида хотин-кизларнинг урни ва роли тобора юксалиб бормокда. Узбекистан х,ам мазкур сохдга жиддий эътибор бериш билан

бирга унинг хукукий асосларини яратган давлатлардан биридир. Хусусан, хотин-кизлар ва эркаклар учун тенг хукук хамда имкониятларни таъминлашга каратилган конунчилик асосларини такомиллаштириш йуналишида 41 та норматив-хукукий хужжат (2 та ^онун, Узбекистон Республикаси Президентининг 2 та фармони ва 12 та карори хамда хукуматнинг 25 та карори) кабул килинган.

Жумладан, бу борада Узбекистон Республикаси Президентининг БМТ Бош Ассамблеяси 78-сессиясидаги уз нуткида "Гендер тенгликка эришиш борасида хам тизимли ишларни олиб бормокдамиз. Жумладан, утган йили олийгохларга кабул килинган талабаларнинг 49 фоизини кизлар ташкил этди. Хотин-кизларнинг давлат бошкарувидаги улуши эса биринчи марта 35 фоизга етди. Аёллар ва вояга етмаганларни зуравонликдан химоя килиш максадида алохида конун кабул килинди.Бирлашган Миллатлар Ташкилоти -Хотин-кизлар" тузилмаси билан хамкорликни янада кенгайтиришдан манфаатдорлиги таъкидланиб, биргаликдаги ташаббус сифатида аёлларнинг бунёдкорлик салохиятини руёбга чикариш масалаларини мухокама килиш ва тажриба алмашиш учун келгуси йили Узбекистонда Осиё хотин-кизлари форумини утказиш таклиф килган эди. мамлакат ижтимоий-сиёсий хаётидаги роли ва фаоллигини ошириш, хотин-кизлар ва эркаклар учун тенг хукук хамда имкониятлар кафолатларини таъминлаш масалаларига каратилганилиги билан эътиборлидир.

Иккинчидан, таълим, илм-фан сохасида мутахассислиги буйича камида 5 йил мехнат стажига эга булган хотин-кизларни давлат олий таълим муассасаларига укишга кабул килиш тартиби тасдикланган. Унга кура, xotin-qizlar.uz электрон платформаси оркали тавсиянома олиш учун мурожаат килган 29 53 1 нафар хотин-киздан 28 664 нафарига тавсиянома берилган.

Илм-фан сохасида муваффакиятга эришган машхур узбек аёллари номи билан аталган стипендия жорий этиш ва уни такдим этиш механизмлари ишлаб чикиш, стипендия жорий этиш таклифлари берилганки, булар мавзунинг долзарблигини белгилайди. Шунингдек, давлат бошкарувида хотин-кизлар улушини оширишда сиёсий партияларнинг иштирокини янада кенгайтириш масаласи хам долзарб.

Учинчидан, давлат ва жамият хаётидаги ижтимоий-сиёсий масалаларни хал килишда ва долзарб ахамиятга эга булган карорларни кабул килиш хамда уларни амалга оширишда хотин-кизларнинг иштирокини кенгайтириш масаласи хам тадкик этилиши лозим.

Таълим, илм-фан, спорт хамда согликни саклаш сохасида хотин-кизлар ва эркаклар учун тенг хукук хамда имкониятларни таъминлаш хамда иктидорли хотин-кизларни олий таълим муассасаларида куллаб-кувватлаш максадида иктидорли талабалар учун махсус стипендиялар жорий этиш хам янги Узбекистон стратегиясининг максадидидир.

Мавзуга оид адабиётлар тахлили (Literature review).

Хотин-кизларнинг давлат бошкарувида тутган урни масалалари кадим юнон олимлари Афлотун, Арастудан бошланган булиб, Шарк халклари мутаффаккирлари Ибн Сино, Ал Бухорий, Фаробий, Алишер Навоий ва бошкалар уз асарларида комил инсон тарбиясида аёлларнинг мухим урин тутишини эканини сиёсий-хукукий карашларида баён этишган. Таълимотларда кайд этилсада, хаётда аёлларнинг хукуклари эркакларникидан анчагина пастда эди. Замон ривожланган сари дунёда аёлларнинг урни ошиб борди [1]. Шунингдек, давлатчилик тарихидан маълумки, шарк аёллари, жумладан темурийлар даврида лавлатнинг сиёсий-ижтимой тузумида хам мухим урин эгаллашган. Жумладан, бу

хакда куп йиллар давомида Амир Темур давлатчилигида давлат ва бошкарувга оид илмий тадкикот олиб борган Ш.Улжаеванинг илмий ишлари тахсинга лойик. [2] Манбаларда кайд этилишича, Сарой Мулк хоним кунлардан бир кун уз жамгармаси хисобига, савоблик учун худо йулида бир мадраса бино килдириш учун Амир Темурдан ижозат сураган. Хукмдордан рухсат булгач, отаси ^озонхон томонидап совга килинган бир жуфт олмос балдогини сотувга куйиб, бу маблагни мадраса курилишига сарфлаган. Сарой Мулк хоним мадраса курилиши жараённда курилиш майдонига тез-тез келиб иш бошкарувчиларга уз фикр ва мулохазаларини билдирган. Сохибкирон Амир Темурнинг харбий юришларида Сарой Мулк хоним купинча бирга юрган. Тарихий манбаларнинг якдиллик билан берган маълумотларига кура, ута зийрак, тадбиркор Сарой Мулкхоним салтанатни бошкаришда вужудга келган айрим муаммоларни хал килишда узининг окилона маслахатлари билан фаол катнашган.

Кейинги даврларда аёлларнинг сиёсий-ижтимой фаоллиги хакида Индиана университетининг Марказий Евроосиё факультети ходими, олима Мариан Камп (Marianne Kamp) Туркистон аёллари, хусусан, узбек аёллари ролининг XIX асрдан буён турли хукумат бошкарувлари давомида узгариши, уларнинг жамиятдаги урни ва фаолияти хакида "Узбекистон янги аёли: Ислом, Замонавийлик ва Коммунизм даврида паранжининг ечилиши" (The new woman in Uzbekistan: Islam, Modernity, and Unveiling under Communism) номли китоб ёзган [3]. Олима Кампнинг фикрига кура, мустамлака даври Жадидларининг хотин-кизларни илмга жалб килиш ва уларни жамиятда уз урнини белгилаш борасидаги ислохотлари Совет давридаги аёлларни куллаб-кувватлаш харакатларига асос булганди. Яъни, хотин-кизларга билим бериш ва уларни жамият ривожига хисса кушишига шароит яратиш борасидаги уй ва харакатлар Совет тизими ва Коммунистик партия юзага келишидан анча олдин бошланганлиги таъкидланади. Мазкур масала файласуфлар, тарихчилар, хатто хукукшунос олимлардан томонидан куп татдкик этилишининг сабаби: жамиятнинг асосий бугини оила булиб, бугунги кунда хотин-кизларнинг,айникса, ёшларнинг маънавий оламини юксалтириш, уларни миллий ва умуминсоний кадриятлар рухида тарбиялаш масаласи глобаллашув даврида барча давлатларни, шунингдек олимларнинг диккат марказида турган энг долзарб масалалардан бири булгани. Хукукшунос олималардан, ^.Абдурасулова, М.Ражабова, З.Эсанова, Г.Маткаримова, Г.Тулагановаларнинг илмий тадкикотларида хотин-кизларнинг муаммолари: оила ва никох, ажрим ва мерос, уй-жой муаммоларини уз вактида аниклаш, хотин-кизларнинг хукубузарликлари ва жиноятчилигини олдини олишда уларнинг иш билан таъминлаш, ёрдамга мухтож булган ва огир ижтимоий ахволга тушиб колган хотин-кизларга ижтимоий-хукукий, психологик ёрдам курсатиш масалалари тахлил этилган. Хорижий олимлар эса, утган асрга кадар аёлларнинг сиёсий фаоллигини тан олишмаган. XIX асрга кадар факат хокимият, давлат ва сиёсат эркакларга хослиги кайд этилган. XIX аср иккинчи ярмида социал -утопислардан. Ш. Фурье биринчи булиб, хотин-кизларнинг жамият хаётида иштирокига ахамият берган. Сен-Симон эса, уни куллаю-куввалаш билан бирга ечими ва йулларини тахлил этган. Т. Парсонс, Э. Дюркгеймларнинг ижтимой мехнат таксимотида жинсларнинг урни, И. Гоффман хамда Г. Зиммелнинг тадкикотида эса, хотин-кизларнинг ижтимоийлашуви масалалари тадкик этилган. [4].

Тадкикот усуллари. Илмий макола тайёрлашда тарихий, тизимли-тузилмавий, киёсий-хукукий, мантикий, илмий манбаларни комплекс тадкик этиш каби усуллар кулланилган.

Тах,лил ва натижала. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 2015 йилнинг сентябрида Баркарор ривожланиш буйича утказилган саммитида кабул килинган 70-сон резолюциясига мувофик, шунингдек, 2030 йилгача булган даврда БМТ Глобал кун тартибининг Баркарор ривожланиш максадларини изчил амалга ошириш буйича тизимли ишларни ташкил этиш максадида Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси "2030 йилгача булган даврда баркарор ривожланиш сохасидаги миллий максад ва вазифаларни амалга ошириш чора-тадбирлари тугрисида" карор кабул килди.

Шу билан бирга, Узбекистон Баркарор ривожланишнинг Бешинчи максадини амалга ошириш доирасида 'Тендер тенгликни таъминлаш хдмда барча хотин-кизларнинг хукук ва имкониятларини кенгайтириш"га оид туккизта вазифани ишлаб чикди. Бешинчи максаднинг вазифаларига (Гендер тенглик) мувофик, 2030 йилга келиб барча хотин-кизларга нисбатан камситишларнинг хар кандай шаклига бархам бериш, сиёсий, иктисодий ва ижтимоий хаётда карорлар кабул килишнинг барча даражаларида аёлларнинг тулик ва самарали иштирокини ва етакчилик килиш учун тенг имкониятларни таъминлаш зарур. Гендер тенгликка эришиш стратегияси асосан хотин-кизлар ва эркаклар учун тенг хукук хамда имкониятларни таъминлашнинг катор устувор йуналишларида амалга оширилади.

Шуни алохида кайд этиш керакки, мазкур хужжатда сайлов хукукларини амалга оширишда хотин-кизлар ва эркаклар учун тенг хукук хамда имкониятларни яратиш -устувор йуналишлардан бири. Хусусан, Стратегиянинг "Гендер стратегиясини амалга оширишнинг устувор йуналишлари" номли 4-бобининг 1-парагрифи "Сайлов хукукларини амалга оширишда хотин-кизлар ва эркаклар учун тенг хукук хамда имкониятларни таъминлаш" деб номланган. Бундан ташкари, ушбу максад давлатнинг турли даражаларида Давлат дастурларини кабул килиш жараёнида гендер тенглик тамойилларини жорий килишни уз ичига олади. БМТнинг жамиятда хотин-кизлар гендер тенглигини таъминлаш, ижтимоий хаётда илм-фанни кенг таргиб этишга каратилган сиёсатни хаётга татбик этиш борасидаги Мингйиллик ривожланиш дастурида белгиланган вазифалар барча давлатдар олдига янги вазифаларни куйдики, натижада хотин-кизлар жамиятнинг тенг хукукли аъзоси сифатида жахон микёсида таникли сиёсатчи, олима, санъаткор, спортчи, тадбиркор ва бошкарувчи сифатида узларини намоён этишмокда. ^увонарли томони шундаки, аёллар уз харакати ва интилиши билан хаётий мухим сохаларида: сиёсий бошкарувда, парламентда, суд-хукук сохасида, согликни саклаш, таълим, ижтимоий хизматлар, фан, маданият ва спорт, санъат, ахборот, каби деярли барча сохаларда фаолият юритишмокда. Сиёсий нуктаи-назардан олиб караганда, жахоннинг бир канча мамлакатларда аёллар фаоллиги кузга ташланади. Маълумотларга кура, Узбекистон ахолисининг 50 фоизини: шундан 29 фоизини - 14 ёшгача, 28 фоизини - 15-30 ёшгача, 21 фоизини - 31-45 ёшлилар, 15 фоизини - 46-60 ёшлилар хамда 7 фоизини - 60 ёшдан катта аёллар ташкил этади.

Бугунги кунда БМТга 120 дан зиёд мамлакатда гендер квотаси мавжуд. Хусусан, Марказий Осиёда ^озогистон, ^иргизистон ва Узбекистонда сиёсий партиялар томонидан курсатилган номзодларнинг умумий сонидан аёллар учун 30 фоизли квоталар конунийлаштирилган.

Узбекистон Республикаси Сайлов кодексининг 70 ва 91 -моддаларига мувофик, аёлларнинг сони сиёсий партиядан курсатилган депутатликка номзодлар умумий сонининг камида уттиз фоизини ташкил этиши белгиланган. Парламент куйи палатасида 48 нафар аёл (32 фоиз) депутат булса, юкори палатасида 24 аёл (24 фоиз) сенаторлар ишлаб келмокда.

^оракалпогистон Республикаси Жукорги Кенгеси, Халк депутатлари вилоятлар ва Тошкент шахар кенгашларига янги сайланган депутатларнинг 247 нафари (30 фоиз), туман ва шахар кенгашларида - 1 422 нафари (25 фоиз) аёллар фаолият юритиб келмокда. Норвегияда 1978 йилда Парламент «Гендер тенглиги тугрисида»ги ^онунни кабул килди ва ушбу конунга 2016 йилда рахбарлик ва бошкарув лавозимларида аёллар сонини купайтиришга оид бир катор узгартиришлар киритилган. Хусусан, аёллар ва эркакларга таълим олишда, ишга жойлашишда, маданий ва касбий юксалиш (меритократия)да тенг имкониятлар берилган. Барча давлат кумиталари, кенгашлар ва бошка давлат органларида хар бир жинсдаги аъзоларнинг камида 40 фоизи булиш талаби белгилаб куйилган. Бугунги кунда хукуматнинг 18 нафаридан 7 нафари (39 фоиз) аёллар ташкил этади. Хукумат «Консерватив» ва «Тараккиёт» партияларидан («Христиан-демократлар» ва «Сул» партиялари кумагида) ташкил топган булиб, учтасини аёллар бошкаради.

Исландияда кабул килинган «Аёл ва эркакларнинг тенг макоми ва тенг хукуклари тугрисида»ги ^онуннинг 15-моддасига асосан давлат ва махаллий давлат хокимияти органларида, кенгашларида лавозимга тайинлашда эркаклар ва аёлларнинг имкон кадар тенг микдорини таъминлашга, бир органда уч нафардан ортик вакил булса, 40 фоиздан кам булмаслик талаби белгиланган. Ушбу норма давлат ёки муниципалитетга тегишли булган очик акциядорлик жамиятлари ва корхоналар бошкарувларига хам тегишли хисобланади.

Австрия давлат хизматида аёллар доимий равишда рагбатлантирилиб келинади. «Тенг муносабатда булиш тугрисида»ги Федерал конунга асосан давлат органларида аёлларнинг улуши 50 фоиз кам булмаслик талаби иш берувчига юклатилади. Агар тегишли давлат органидаги аёлларнинг улуши 50 фоиздан кам булса, аёллар айнан уша идоравий секторда кам вакил сифатида тавсифланади. Аёллар кам вакил булган холларда, тегишли муассасалар аёлларни мехнатга жалб килиш ва рагбатлантириш оркали ушбу вазиятни хал килиш учун чора куриши талаб этилади. Ушбу 50 фоизлик чегарага эришилгунга кадар, аёлларни ишга олиш ва лавозимга кутарилиши доимий амалга оширилишини талаб этади.

^олаверса, Испанияда «Гендер тенглиги тугрисида»ги 2007 йил 22 мартдаги конуни партияларга барча сайлов руйхатларида номзодларнинг камида 40 фоизини аёллар ташкил этиш мажбуриятини юклайди. БААда Президентнинг 2019 йилдаги 1-сон карори билан парламентда хар бир амирлик умумий вакилларининг камида 50 фоизини аёллар ташкил килиш лозимлиги белгиланган. Францияда муниципал сайловда конун битта эркакка битта аёл нисбатини талаб этади. Хозирги вактда муниципал мажлисларида бу масалада катъий тенглик амал килмокда. Украинада 2020 йилги сайловларда сиёсий партиялардан номзод курсатиш ва руйхатни шакллантиришда 40 фоизлик мажбурий квота конунчиликда белгиланди ва уз самарасини курсатди.

Эркаклар ва аёллар уртасидаги тенгликни таъминлашга оид хориж тажраибаси ва ыонунчилигига назар ташласак, Греция Конституциясининг 116-моддасида "Эркаклар ва аёллар уртасидаги тенгликни таъминлашга каратилган ижобий чора-тадбирларни кабул килиш жинсга кура камситиш хисобланмайди. Давлат реал хаётдаги тенгсизликларни, хусусан, аёллар зарарига бархам бериш чораларини куради", деб белгилаб куйилган. Бундан ташкари, 22-модданинг 1 -бандида "Барча ишчилар, жинси ёки бошка хусусиятларидан катъи назар, тенг кийматдаги иш учун тенг хак олиш хукукига эга", деб курсатилган булса, уша 116-моддада "Вазирликнинг норматив характердаги карорлари, шунингдек, 22-модданинг 1 -банди коидаларига зид булган иш хакини белгиловчи жамоа шартномалари ёки хакамлик судларининг карорлари ушбу Конституция кучга кирган

кундан бошлаб уч йилдан кечиктирмай алмаштирилгунга кадар уз кучида колади", дейилган.

Австрия Конституциясининг 7-моддасида бундай кайд этилган: "Федерация, штатлар ва муниципалитетлар эркаклар ва аёлларнинг де-факто тенглигини куллаб-кувватлайди. Аёллар ва эркакларнинг де-факто тенглигини таъминлашга, хусусан, реал хаётдаги тенгсизликларни бартараф этишга каратилган чора-тадбирларга рухсат этилади". Гендер масалаларни инобатга олган бюджетлар ишлаб чикилишини таъминлаш. Австрия Конституциясининг 13-моддасида: "Федерация, штатлар ва муниципалитетлар бюджет тузишда аёллар ва эркакларнинг тенг макомини таъминлашга интиладилар", дея белгилаб куйилган.

Аёлларнинг сиёсий х,аётдаги иштирокини конституциявий коидага айлантириш. Хусусан, Франция Конституциясининг 1-моддасида "^онун хотин-кизлар ва эркакларнинг сайлов мандатлари ва сайланадиган лавозимлардан, шунингдек, масъулиятли касбий ва ижтимоий мансабларидан тенг фойдаланишига кумаклашади", деб таъкидланган булса, 3-моддасида "^онунда белгиланган шартларга мувофик узларининг фукаролик ва сиёсий хукукларидан фойдаланувчи хар икки жинсдаги вояга етган барча француз фукаролари сайловчилар хисобланади" ва 4-моддада сиёсий партиялар ва уюшмалар "конунда белгиланган шартларга мувофик 1-модданинг 2-бандида баён этилган тамойилнинг амалга оширилишига" кумаклашишлари борасидаги нормалар курсатилган.

Жумладан, XXI глобаллашув асрида Марказий Осиё минтакаси замонавий илм-фан сохасида хотин-кизлар иштирокини кенгайтириш, хотин-кизлар илмий салохиятини юксалтириш хамда 2024 - "Ёшлар ва бизнесни куллаб-кувватлаш йили"да белгиланган устувор вазифаларни амалга ошириш хамда олий таълим муассасалари сони салкам уч карра купайиб, камров даражаси 9 фоиздан 42 фоизга етганида хам куриш мумкин. 2030 йилгача бу курсатгични 50 фоизга етказиш максад килинган экан, таълим тизимидаги ислохотлар юртимизда Учинчи Ренессансга пойдевор булиб хизмат килиши шубхасиз. хам мазкур сохада аёллар ролини ошириш масалаларига каратилган. Шу пайтга кадар хам ёшларнинг ижтимоий химоясини таъминлаш ва иктисодий, хукукий жихатдан куллаб-кувватлаш буйича салмокли ишлар килинди. Хусусан, "Узбекистон - 2030" стратегиясида ёшларнинг замонавий касблар билан машгул булишини таъминлаш учун хар бир вилоятда биттадан "Креатив парк"лар фаолиятини ташкил этиш, уларга йилига камида 40 минг нафар ёшларни жалб килиш, хар йили 500 нафар истеъдодли ёшларни хорижнинг нуфузли олий укув юртларига укишга юбориш, мактаб битирувчиларининг камида 2 та хорижий тил ва 1 та касб эгаллашини таъминлаш, китобхон ёшлар сонини 5 миллион нафарга етказиш, "Топ-500" га кирадиган хорижий университетлар билан хамкорликда камида 50 та кушма таълим дастури асосида "икки дипломли тизим"ни жорий этиш каби максадлар урин олган. Маълумки, мамлакатимиз Конституцияси аёлларнинг фундаментал хукуклари химоясини кафолатловчи бош ^онун хисобланади. Шунингдек, Узбекистон БМТ ва Халкаро Мехнат ташкилотининг катор конвенцияларини Марказий Осиёда биринчилардан булиб ратификация килган. Улар орасида —Хотин-кизлар хукуклари камситилишининг барча шаклларига бархам бериш тугрисида, Оналикни химоя килиш тугрисида, Мехнат ва иш турлари сохасида камситишлар тугрисидаги ва бошка хужжатлар мавжуд.

Асосий конунимиз - Конституцияда хам хотин-кизларнинг барча сохаларда тенг хукукли эканлиги эътироф этилган. Конституциямизнинг янги тахририда таълимга багишланган моддалар сони оширилгани, мазмун-мохияти такомиллашгани уни

жамиятнинг барча жабхаларида тугридан-тугри ва бевосита куллаш амалиётига утишимиздан далолатдир. Хакикатан хам, мамлакатимизнинг 49 фоизини хотин-кизлар, уларнинг карийб 64 фоизини 30 ёшгача булган хотин-кизлар ташкил этар экан, Узбекистон тарихида илк маротаба парламентда хотин-кизлар сони БМТ томонидан белгиланган тавсияларга мос даражага етиб, парламентдаги хотин-кизлар сони карийб 32 фоизга етди ва дунёдаги 190 та парламент орасида 37-уринга кутарилди. Гендер стратегиясининг асосий максади — ирки, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чикиши, эътикоди, шахсий ва ижтимоий мавкеидан катъий назар хотин-кизлар ва эркакларнинг хакикий тенглигини таъминлашдан иборат.

Бошкарув лавозимидаги хотин-кизлар улуши 27 фоизга, партияларда 44 фоизга, олий таълимда 40 фоизга, тадбиркорликда 35 фоизга етдиа. Халкаро доирада гендер масалаларига кандай эътибор каратилаётганига назар ташласак, дунёда гендер тенглигини таъминлашда халигача катор муаммолар борлиги кузга ташланади. Масалан, Халкаро мехнат ташкилотининг маълумотига кура хар 10 ишловчи эркак кишига 6 та ишловчи аёл тугри келар экан. 2019 йилнинг 24 сентябри куни уз ишини бошлаган БМТ Бош Ассамблеясининг 74-сессиясида хам ташкилотнинг аёллар каноти гендер тенглик, мамлакатларнинг баркарор тараккиётига эришиш йулида аёллар учун хам муносиб хукук ва эркинликлар таъминланиши масалаларини бежизга ёритмади. Бош Ассамблея сессияси давомида 192 нафар нутк сузлаган арбобларнинг атиги 17 таси хотин-кизлар эканлиги хам алохида танкид остига олинди.

Узбекистон хотин-кизлар масалаларига оид халкаро мажбуриятларини виждонан бажаришга харакат килмокда. Давлатимиз томонидан "Хотин-кизлар хукуклари камситилишининг барча шаклларига бархам бериш тугрисида"ги конвенциянинг аъзоси сифатида миллий конунчиликка унинг нормаларини уйгунлаштириш масаласига алохида эътибор каратилмокда. Хусусан, мамлакатимизда бу борада мухим кадамлар куйилди. 2019 йил сентябрь ойида Узбекистон Республикасининг "Хотин-кизлар ва эркаклар учун тенг хукук хамда имкониятлар кафолатлари тугрисида"ги хамда "Хотин-кизларни тазйик ва зуравонликдан химоя килиш тугрисида"ги конунлар кабул килинди. Эркаклар ва аёллар учун никох ёши 18 ёш этиб белгиланди, аёллар мехнати тулик ёки кисман кулланилиши такикланадиган мехнат шароити нокулай булган ишлар руйхати бекор килинди. Ички ишлар тизимида хотин-кизлар билан ишлаш масалалари буйича инспектор лавозими жорий этилди.

Президентимизнинг 2022 йил 7 мартдаги "Оила ва хотин-кизларни тизимли куллаб-кувватлашга доир ишларни янада жадаллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги фармони билан 2022-2026 йилларда хотин-кизларнинг мамлакат иктисодий, сиёсий ва ижтимоий хаётининг барча жабхаларида фаоллигини ошириш буйича миллий дастур тасдикланди.Узбекистон хотин-кизларни илмий салохияти юкори булиб, хозирги кунда 7 та академик, 600дан ортик фан доктори (DSc), 5000га якин фан номзоди, 200га якин турли фан сохалари буйича фалсафа доктори (PhD) фаолият курсатиб келишмокда. Бунинг самараси уларок, бугунги кунда Узбекистон аёлларининг купчилиги давлат ва жамиятнинг энг мухим сохаларида хизмат курсатмокда. Мамлакатда хотин-кизларнинг замонавийлашуви борасидаги хар бир кадам хукукий меъёрлар билан мустахкамланиб борилаётганлиги хам уларнинг сиёсатда узига хос мавкега эга булаётганлигини курсатиб турибди. Миллий конунчиликка "гендер экспертиза" ва "гендер аудит" тушунчалари киритилди. Фарзандликка олиш тартибининг хукукий асосларини соддалаштириш

юзасидан конун кабул килинди. Мазкур хужжат билан унча огир булмаган жиноят содир этган ва жазо муддатини утаганларга хам фарзанд асраб олишга рухсат берилди.

Жумладан, улардан бири кейинги йилдан олий таълим муассасаларига кириш имтихонларида энг юкори балл туплаган 200 нафар ёш учун Президент гранти жорий этилади. Шунингдек, икки ва ундан ортик фарзанди олий укув юртида шартнома асосида укиётган оилаларга имтиёзли таълим кредити бериш йулга куйилади. Ёшларимизнинг нуфузли хорижий олий укув юртларида тахсил олиши учун кумаклашишга алохида эътибор каратамиз. Жумладан, халкаро таълим дастурлари буйича энг юкори балларни туплаган иктидорли ёшларга имтихон топшириш харажатлари тулик коплаб берилади.Учинчидан, изланувчи ёшларни рагбатлантириш максадида "Ёш олимлар" инновацион танлови учун 30 миллиарддан ортик маблаг ажратилганининг узи хам катта имкониятдир. Туртинчидан, олий укув юртлари талабалари уртасида "Булажак олим" танловини ташкил килиш оркали ёшларнинг энг яхши инновацион хамда стартап лойихаларига 50 миллиард сум маблаг йуналтириш буйича курсатма берилиши хам диккатга сазовордир. Олтинчидан эса,келгуси укув йилидан бошлаб республикамиздаги хорижий олий укув юртларининг бакалавриат боскичи талабалари учун хам Президент ва давлат стипендиялари жорий этилиши ёшларни юксак ахлок ва кучли билим сохиби хамда ватанпарварлик рухида вояга етишида яратилган имкониятнинг муваффакият асосидир.

Мамлакатимизда хотин-кизларнинг мавкеини янада юксалтириш, ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш, юртимизда олиб борилаётган ислохотларда улар фаоллигини таъминлашнинг асосий омили таълим ва тарбия уйгунлиги булиб, 2023 -2024 укув йилида эхтиёжманд оилалардаги хотин-кизлар - 1,9 минг нафар хамда камида 5 йил иш стажига эга хотин-кизлар - 351 нафар кизларга махалалар тавсияномаси билан давлат грантига укишга кабул килинган. Биринчидан, оилада ота-оналар томонидан фарзандларга тарбия бериш жараёнида онанинг илмли булиши мустахкам оилага асос булади. Иккинчидан, илмли кизларимиз мактабгача таълим муассасаларида хам тарбияланувчиларга катта тарибиявий, маънавий ва маърифий таъсир эта олади. Учинчидан, оила ва никох муносбатларининг хукукий асосларини анлаган холда хукукий саводхонлиги ошади.

Хулоса ва таклифлар: Мазкур тадкиотда кутарилган максад: БМТ бош Ассамблеясининг 1967 йил 7 ноябрда кабул килган Аёлларга нисбатан камситишларни бартараф этиш Бутунжахон декларациясининг 1 -моддасида "Аёлларга нисбатан камситиш, уларнинг эркаклар билан тенг хукуклилигини рад этиш ёки чеклашга олиб келадиган холатлар кайд этилса уз мохиятига кура адолатсизлик булиб, инсон кадр-кимматига карши жиноят содир этилган хисобланади", деб таъкидланган. Бу борада мамлакатимизда катор номатив-хукукий хужжатлар кабул килинди ва такомиллаштирилди. Жумладан, жамият хаёти ва фаолиятининг барча сохаларида эркаклар ва аёлларнинг хукуклари хамда эркинликларини камайтиришга ёки тан олмасликка каратилган хар кандай тарзда фарклаш, истисно этиш ёки чеклаш жинси буйича бевосита камситиш, сиртдан холис булиб туюладиган, бирок бир жинсдаги шахсларни бошка жинсдаги шахсларга нисбатан нокулайрок холатга тушириб куядиган вазиятлар, холатлар, мезонлар ёки амалиётлар эса жинси буйича билвосита камситиш сифатида кабул килиниши белгилаб куйилган, биринчидан, оилавий муносабатлар сохасидаги эркаклар ва аёллар хукукларининг тенглиги:- эркаклар ва аёллар никохининг ихтиёрийлигига;мажбурий ва эрта никохларга йул куймасликка; эр-хотинларнинг шахсий ва мулкий хукуклари тенглигига; оила ичидаги низоларни узаро келишув буйича хал килишга;уйдаги мехнат хусусида эркаклар ва аёллар

хукуклари ва мажбуриятларининг тенглигига; вояга етмаган ва мехнатга лаёкатсиз оила аъзоларининг хукуклари ва манфаатлари химоясини, оналик, оталик ва болалик химоясини таъминлашда тенг иштирок этишга асосланган. Худди шундай мехнат муносабатларида, таълим сохасида хам эркаклар ва аёлларнинг тенг хукуклари хамда имкониятлари тааъминланиши жамиятда аёллар ролини оширишга хизат килади. Иккинчи йуналиш -таълим муассасаларида таълим олаётган кизларнинг хукукий саводхонлигини оширишга яъни, уларнинг турмуш куришдаги хак-хукуклари, никох шартномаси, эр-хотин уртасидаги ва бошка оилавий муносабат тугрисида куникмаларини шакллантириш дозим булади. \ Хулоса урнида мамлакатимизда хотин-кизларга оид давлат сиёсатини куллаб-кувватлаш хамда ривожлантириш борасида амалга оширилаётган ислохотлар мазмун-мохиятини кенг жамоатчиликка етказиш хамда таргиб этиш зарур. Демак, сиёсий фаол, етук маънавиятли, жамиятнинг мухим таянчи булган хотин-кизлар ролини янада кучайтириш учун куйидагилар таклиф этилади: биринчидан, аёлларимизнинг давлат ва жамият бошкарувидаги иштирокини кучайтириш максадида сиёсий партиялар дастурларини кенг жамоатчиликка етказиши лозим. Иккинчидан, ОАВларда сиёсий, хукукий билимини оширувчи курсатувларни халкчил тилда етказиш зарур.

Учинчидан, - хотин-кизларнинг оилада хукукий саводхонлигини оширишга алохида эътибор каратиш лозим.

Туртинчидан, илм йулида изланиш олиб бораётган ёш аёлларимизнинг илмий тадкикотларини куллаб-кувватлаш (замонавий, инновацион усуллар асосида киска укув дастурлари асосида) ташкил этиш уринли булади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Конституцияси.Т.Узбекистон. 2023. https://lex.uz/ru/docs

2. "Хотин-кизлар ва эркаклар учун тенг хукук хамда имкониятлар кафолатлари тугрисида"ги ^онун lex.uz/docs/4494849. (^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 03.09.2019 й., 03/19/562/3681-сон

3. "Хотин-кизларни тазйик ва зуравонликдан химоя килиш тугрисида"ги конунлар. https://lex.uz/docs/4494849. (Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 03.09.2019 й., 03/19/562/3681-сон

4. Узбекистон Республикаси Президентининг "2023/2024 укув йили учун давлат олий таълим муассасаларига укишга кабул килишнинг давлат буюртмаси параметрлари тугрисида "фармойиши, 15.06.2023 йилдаги Ф-31-сон https://lex.uz/docs

5. Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг "2030 йилга кадар узбекистон республикасида гендер тенгликка эришиш стратегиясининг 2021 -2022 йилдаги ижроси хамда уни амалга ошириш буйича 2023 йилга мулжалланган чора-тадбирларни тасдиклаш хакида" карори, 28.12.2022 йилдаги С^-682-ГУ-сон. https://lex.uz

6. Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг "2030 ЙИЛГА кадар Узбекистон Республикасида гендер тенгликка эришиш стратегиясини тасдиклаш хакида" 28.05.2021 йилдаги С^-297-ГУ-сон карори https://lex.uz

7. Uljaeva Shohistahon, Khamidov Khojiakbar, Kalkanov Eshmatboy, Urazalieva Gulshada, Normatov Otabek // Some Pages Development of Entrepreneurship in the Empire of Amir Temur // -Pp.5250-5253 https://www.ijeat.org/wp-content/uploads/papers/v9i1/A2951109119.pdf;

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.