Научная статья на тему 'ДАСТЛАБКИ МУЛОҚОТ – ШАХС ШАКЛЛАНИШИНИНГ АСОСИ'

ДАСТЛАБКИ МУЛОҚОТ – ШАХС ШАКЛЛАНИШИНИНГ АСОСИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
481
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бола / психология / гўдак / мулоқот / ота-она. / ребенок / психология / младенец / общение / родитель

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Ўктам Шамсиев, Хасанбой Абдусаматов

Ушбу мақолада боланинг ижтимоий-психологик хусусиятлари ѐритилган. Унда фарзандларнинг дастлабки мулоқоти унинг шахс сифатида шаклланишидаги асосий мезон эканлиги таъкидланган. Мулоқотга киришиш вақтидаги боланинг индивидуал-психологик хусусиятлари ѐритилган. Боладаги дастлабки ишонч туйғуларини шаклланиши кўрсатиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В данной статье описаны социально-психологические особенности ребенка. Подчеркивается, что первоначальное общение ребенка является ключевым критерием в формировании его личности. Освещаются индивидуально-психологические особенности ребенка в момент общения. Показано формирование исходного чувства уверенности у ребенка.

Текст научной работы на тему «ДАСТЛАБКИ МУЛОҚОТ – ШАХС ШАКЛЛАНИШИНИНГ АСОСИ»

ДАСТЛАБКИ МУЛОКОТ - ШАХС ШАКЛЛАНИШИНИНГ АСОСИ

Уктам Шамсиев

Узбекистон Миллий университети доценти, психология фанлари доктори

Хасанбой Абдусаматов

"Махалла ва оила" илмий тадкикот институти илмий котиби, психология фанлари буйича фалсафа доктори, доцент

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада боланинг ижтимоий-психологик хусусиятлари ёритилган. Унда фарзандларнинг дастлабки мулокоти унинг шахс сифатида шаклланишидаги асосий мезон эканлиги таъкидланган. Мулокотга киришиш вактидаги боланинг индивидуал-психологик хусусиятлари ёритилган. Боладаги дастлабки ишонч туйгуларини шаклланиши курсатиб утилган.

Калит сузлар: бола, психология, гудак, мулокот, ота-она.

АННОТАЦИЯ

В данной статье описаны социально-психологические особенности ребенка. Подчеркивается, что первоначальное общение ребенка является ключевым критерием в формировании его личности. Освещаются индивидуально-психологические особенности ребенка в момент общения. Показано формирование исходного чувства уверенности у ребенка.

Ключевые слова: ребенок, психология, младенец, общение, родитель.

КИРИШ

Ота-онанинг, айникса, онанинг гудак хакидаги кайгуришларини психология фанида биргина "мехрли муносабат" атамаси билан изохлаш мумкин. Гудак улгайган сари бу сузнинг маъноси хам уз-узидан кенгайиб боради. Оиладаги шахслараро муносабатларнинг кенгайиши, ота, она ва бола учлиги муносабатларининг чукурлашиши ота-оналарда мехрли муносабатларнинг тажриба сифатида шаклланишига олиб келади. Ота-она билан гудак уртасидаги дастлабки мулокот ва мехрли муносабат физиологик шаклда кечади, яъни гудакни она дастлаб багрига босиши, кулида тутиб туриши, уни хавфсиз харакатлантириши кабилар боладаги яхши ёки ёмон психологик муносабатнинг юзага келишини таъминлайди.

Мухтарам Президентимиз Ш.М.Мирзиёев "Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак" номли китобида жамоатчилик фикрини яна бир маротаба ёшлар тарбиясига каратдилар: "...Иктидорли усмир ва кизларни танлаб олиш ва тарбиялаш буйича жиддий селекция ишларини амалга ошириш зарур", - дея таъкидладилар.

Зеро, дастлабки мулокот ва мехрли муносабат, хушмуомалалик гудакнинг психик ривожланиш жараёнига ижобий таъсир килади. Салбий муносабатлар, яъни нотугри, купол муносабатларнинг давомийлиги гудакнинг атроф-мухитга мослашишга булган эхтиёжини каноатлантирмайди, бу эса унинг психик ривожланишига салбий таъсир килади.

Вактидан аввал тугилган гудакларнинг дастлабки кунларида атроф-мухитнинг ахамияти кам булса, соглом, уз вактида дунёга келган гудак эса дастлабки дакикаларданок атроф-мухитга ва айникса, онасига эхтиёж сеза бошлайди. Шу дакикаларда болага булган муносабат соглом, мехр ва хушмуомалаликка асосланган тажрибага таянилиши гудакнинг том маънодаги етук шахс сифатида шаклланишига замин яратади.

Боланинг гудаклик чогларида яхши ва куп вакт давомида кулда олиб юрилиши уларда дадил харакатланиш, ишонч ва мехр хисларининг шаклланишига асос булиши билан бирга, уларда мехрли муносабатларнинг шаклланишига таъсир курсатиб, гудакнинг жадал хиссий ривожланишига имконият яратади. Гудакни мустахкам ва куп вакт кулда олиб юриш шахс шаклланишига хизмат киладиган асосий омиллардан биридир. Болалар узларини етарлича хавфсиз олиб юрилганликларини эслай олишмайди, лекин уларга етарлича хавфсиз муносабат булмаса, бундай харакатлар уларнинг хотирасида мухрланади ва келажакда бунинг окибатлари гудакка уз таъсирини утказади.

МЕТОДОЛОГИЯ

Бола шахсининг шаклланиши ва ривожланиши дастлабки мулокот ва мехрли муносабатларнинг кай даражада шаклланганлиги билан белгиланади. Хуш дастлабки мулокот ёки муносабатлар качондан бошланади? Утказилган суровномаларга жавоб берганларнинг катта фоизи ушбу саволга 2-3 ёш, нари борса 1 ёшдан мулокот ва муносабатларнинг бошланиши хакида гапиришади. Бирок мутахассислар тадкикотлари натижаларининг курсатишича, тугилган гудакни тугилган захотиёк кулга олиниши ва дастлабки муносабатларнинг урнатилиши гудакнинг ижтимоий мухитга канчалик осон мослашишига ёрдам берадиган асосий омил хисобланар экан. Сир эмаски, бугун узок кутилган фарзандлар хам тасодифий тугилаётган фарзандлар хам ёки кутилмаган фарзандлар хам дунёга келмокда. Дунёга келган фарзанд кутилганлигининг кай даражадалиги эса онанинг дастлабки мулокоти ва мехрли муносабатини белгилайди. Шу пайтдан бошлаб гудак онгида ташки мухит билан урнатиладиган муносабатларнинг модели шакллана бошлайди.

Яна шуни айтиш лозимки, гудакнинг она томонидан озиклантирилиши хам дастлабки объектлар уртасидаги муносабатларнинг урнатилиши хисобланади. Гудак билан буладиган барча дастлабки муносабатлар унинг ижтимоий мухитда уз урнини топиши жараёнида боскичма-боскич шаклланиб борувчи она ва бола уртасидаги инсоний муносабатларнинг бошланишидир.

Гудакнинг ижтимоий мухитга мослашиши, шахслараро муносабатларда уз урнини топишида оила, оилавий муносабатлар, она-бола-ота учлиги уртасидаги мулокотнинг ахамияти канчалик катта эканлиги маълум. Бирок бу масаланинг бир томони, бошка томони эса гудакнинг канчалик физиологик жихатдан согломлигига хам боглик.

Шу уринда таъкидлаш жоизки, давлатимиз томонидан оилага тайёрлаш, оила курилгунга кадар оила, соглом она ва болаларга каратилаётган эътибор юкорида таъкидланган болаларнинг хам физиологик, хам биологик, хам психологик жихатдан соглом дунёга келишлари ва ижтимоий мухитга жадал киришишларига замин яратмокда.

Айнан шундай муносабатлар бола дунёга келиши жараёнида оиладаги шахслараро муносабатлар, яъни ота-она муносабатлари, айникса, онанинг психологик холати, унинг хомиладорликка нисбатан ижобий муносабатларининг шаклланишига хам хизмат килади. Онанинг хомиладорлик вактидаги рухий холати бола шаклланиши ва ривожланишига таъсир курсатиши хам куп тадкикотлар натижасида исботланган. Бирок аёлнинг рухий холати хомиланинг жинсига нисбатан хам турлича таъсир курсатиши, яъни угил болага нисбан бошкача таъсир курсатса, киз болага нисбатан эса мутлако бошкача таъсир курсатиши бугунги кунга келиб энди-энди маълум булмокда. Яна шуни айтиш мумкинки, онанинг рухий холати киз болага нисбатан угил болага купрок таъсир килади ва бу бола тугилганидан кейинги даврларда хам ахамиятли хисобланади.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ

Шарк ва гарбий Европанинг купгина мамлакатларида фаолият олиб бораётган мутахассислар бола ривожланиши жараёнидаги дастлабки мулокот бир киши билан - одатда онаси билан буладиган мулокотни гудакнинг тулаконли ривожланиши учун идеал деб хисоблашади. Ушбу фикрларни тасдиги сифатида профессор В.М.Каримованинг "Дастлабки мулокот ва мехрли муносабат бола шахси шаклланишига хизмат килувчи асосий омил" деган концептуал фикрларини келтиришимиз мумкин. Бундай мулокот мехрга тулалиги, уйинлар ва интерактив диалогларга бойлиги билан ажралиб туради. Ушбу муаммо доирасида олиб борилган тадкикот ва изланишлар натижалари гудаклик ва болалик давридаги жисмоний, биологик хамда психологик эркинлик боланинг шахс сифатида тугри шаклланишига хизмат киладиган асосий омиллар эканлигини курсатмокда. Бундан ташкари, гудакнинг онаси билан кечадиган дастлабки мулокоти бошка куплаб бувиси, буваси, опа-сингил каби кенг доирадаги мулокотларнинг хам шаклланиши ва ривожланишига асос булиб хизмат килади. Бола ривожланишининг дастлабки даврларида унга атрофдагиларнинг гамхурлиги жуда зарур. Шу билан бирга, бу муносабатлар канчалик мулокотга бой булса, бола шунчалик соглом ва узига ишонч билан вояга етади. Бола бир ёшга тулгунга кадар булган давр новербал (сузсиз) мулокот даври булиб, ундаги барча узгаришлар якинлари, айникса, онаси билан

эмоционал, бевосита муносабатларнинг натижаси сифатида бора-бора муомалага тил хамда товушлар билан боглик белгилар кириб кела бошлайди. Агар ота ва она томонидан курсатилаётган гамхурлик доимий ва самимий булса, яъни хакикий, гамхур она боласининг айни пайтдаги барча эхтиёжларини калбан хис килиб, уша захоти кондиришга харакат килади, масалан, чанкаса сув, оч колса кукрак сути бериш каби ишларни уз вактида бажариб боради. Бу жараёнда тан - вужуд билан она-боланинг яхлитлиги узига хос хиссиёт булиб, у купинча фанда "ХОЛДИНГ" (инглизча "тутиш", "ушлаш", "туюш" сузидан олинган) тажрибасидан келиб чикади, яъни она уз фарзандини кулидан ушлаб, танаси танасига текканда хис киладиган кечинмалари оркали боладаги узгаришларни туяди, хис килади. Гудак бола хам онасини шу кадар якин хиссий-эмоционал тарзда хис киладики, шу сабабли у хаттоки маълум масофадаёк онанинг келаётганлигини, якинлашгани ва "хозир кулига олишини" билар экан. Айнан шу холатни психологлар гудакдаги етакчи фаолият деб атаб, унга жуда катта ахамият берадилар.

Мутахассисларнинг фикрича, "мехрли муносабатлар"и кам булган оналарнинг шахсий муаммолари куп булиб, улар болани кулида ушлаганда хам деярли хеч нимани хис этмайдилар. Ана шундай чакалокларда кейинчалик беихтиёр тарзда руй берадиган психик функциялар ривожида муайян муаммоларни вужудга келтириши мумкин, масалан, ихтиёрий равишда диккатни бир нарсага туплаш, ихтиёрий равишда у ёки бу нарсани эслаб колиш, гапириш, мантикий фикрлаш кабилар.

Гапириш, нутк фаолияти билан боглик психик функциялар купинча синхронизация жараёнида шаклланади. Боласини суйиб, унинг хис-кечинмаларини билиш кобилиятига эга булган она одатда боласининг психик ривожланишида барча киликларини, улардан кандай фойдаланиш малакаларини орттириб боради.

Боланинг когнитив ривожланиши, яъни фикрлар тарбияси, дунёкарашларнинг шаклланишига хам онанинг хулк-атвори катта таъсир килади. Европалик мутахассисларнинг кузатишларида онанинг хар бир харакати, мимикалари, суйишлари, боланинг тепасида туриб, унга киладиган муомаласи, эркалашлари бора-бора бола узлаштирадиган алохида иборалар, сузларда намоён булади. Шахсий кузатишларимиз асосида шу нарса маълум булдики, онанинг киликлари тобора боланинг нуткли-нутксиз, мантикий-мантиксиз харакатларига, ишораларига айланиб боради, кейинчалик бола алохида сузларни талаффуз кила бошлаганда хам беихтиёр онанинг мимикалари, талаффуз услубларини кайтаради. Шу тарика онанинг бевосита иштироки ва ёрдамида бола дунёни танийди, урганади, узи хакидаги тасаввурлари кулами хам борган сари ортиб боради.

Айнан юкорида таъкидлаган "мехрли муносабат" тушунчасини тушуниш учун типик узбек оилаларидаги шахслараро муносабатларни куз олдимизга келтирайлик. Бувиларимиз набираларини кузатар экан, купинча бола йигламасдан туриб унинг чанкаганлиги ёки оч колганлигини олдиндан хис

килиб айтишларини кузатишимиз мумкин. Буни хам узига хос соглом оилавий мухитда шаклланган куникма, соглом мулокот ва мехрли муносабатнинг бир куриниши дейиш мумкин.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

ХХ аср урталаридан бошлаб психологлар гудакнинг унга гамхурлик килаётган одамлар билан дастлабки муносабатларини тадкик этиб, бу жараёнга нисбатан "мехрибонлик" атамасини куллай бошлади. Бу тушунчани кучли узаро якинлик, икки томонлама интенсив хиссиётлар ва эмоционал алокалар билан изохлаш мумкин.

Психолог мутахассислар уч тоифали - мехрибон, тортинчок, кайсар болаларни кузатар эканлар, уларнинг узларини тутишларида, психик ривожланишида ва тенгкурлари билан мулокотда бир-бирларидан тубдан фарк килишини аниклашди.

Мехрибон болалар 18 ойлигидаёк хамкорликдаги фаолиятга тайёр эканликлари, уларнинг иштиёклари баланд эканлиги ва катъиятлиликлари намоён булади. Икки ёшда эса тенгкурлари билан фаол мулокотга кириша олади, уйинчокларни тартиб билан уйнайди ва турли уйинларда уз фантазияларидан фойдалана олади. Беш ёшли болаларда хам бундай фарклар сакланади. Кейинрок бошлангич синфларда эса жуда мехрибон булган болалар укишда хам яхши ютукларга эришиб, тенгкурлари ва катталар билан фаол мулокотга кириша оладилар.

Куплаб тадкикотлар тахлили боланинг ижтимоий-психологик ривожланишини онасининг рахмдиллиги ва зийраклиги билан боглайдилар. Утказилган тадкикотлар вактида жуда мехрибон булган болаларнинг оналари ута зийрак эканликлари ва боласининг саволларига хушёрлик билан жавоб кайтаришларини аниклади. Бундан ташкари, бир ёшли жуда мехрибон болаларнинг оналари уларнинг хар бир харакатига зийраклик билан жавоб кайтариб, боланинг овкатланиш ва уйин вактларини бир-бирига мослай олишади.

Шунингдек, бошка тадкикотчилар хам бундай болаларнинг оналари фарзандининг эхтиёжларини зийраклик билан аниклай олишини хамда унга качон, нима кераклигини унинг юз харакатлари ва овозидан билиб олишларини таъкидлашган.

Тадкикотлар яна шуни курсатадики, энди юришни бошлаётган болалар, яъни жисмоний зурикишни бошдан кечираётган болаларга мехрибонлик курсатилмаса, уларда уз "Мен"ини англаши ва нуткининг шаклланишида муаммолар юзага келиши мумкин. Агар болалар хаётининг биринчи йилида кимгадир жуда мехр билан богланиб колса, икки ёшлигида унга килинган нотугри муносабатларнинг нохуш таъсири хам камрок булади.

Оилавий шахслараро муносабатларда она роли ва тимсолининг ахамияти яна шундан иборатки, бола бир ёшга тулгунга кадар ота ва она шахсини бир

объект она сифатида куради ва бир ёшдан бошлабгина отани алохида шахс сифатида англай бошлайди.

ХУЛОСА

Юкоридагилардан хулоса килиш мумкинки, бола онанинг мехрини хис килади ва унга хам шу тарзда жавоб кайтаради. Бу психология тили билан айтганда, соглом оилавий мухит, ундаги инсонларнинг узаро мехр-мурувватли муносабатларидан бошланади.

Тадкикотларимиздан келиб чиккан амалий ва назарий хулосаларимизга асосланган холда ота-оналарга куйидаги тавсияларни беришимиз мумкин.

1. Муаммо ва зиддиятлардан куз юмманг - болаларни эшитган холда узингиз хам гапиринг;

2. Узингизга жабр етказманг - чунки сизга ёмон булса, болага хам яхши булмайди;

3. Болалар канчалик айбдор булса хам, улардан юз угирманг.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Винникотт Д.В. Разговор с родителями. - М.: Класс, 1995. с. 92

2. Каримова В.М. Ижтимоий психология. - Т.: "Фан ва техналогия", 2012, б. 172

3. Шамсиев У.Б. "Оилавий муносабатлар тизимида боланинг узини-узи англаш жараёни" //Укув-услубий кулланма "Мумтоз суз" нашриёти, 2012 йил, 52-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.