CC BY
21ДАРЫНДЫ ДРАМАТУРГ - СЭКЕН СЕЙФУЛЛИН
Мукаддас Тургали кызы Намазова
Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институты 3-курс студентi Гылыми жетекшi: Усербай Алимханович Байкабилов
Сэкен Сейфуллин - казак халкыныц жаца дэуiршдеri революцияшыл эдебиеттщ кeрнектi кайраткер^ казак поэмасын лиро-эпостык Yлгiлермен байыткан драматург.
Kmnri сездер: акын, драматург, жазушы, революция, бостандык, тэуелсiздiк.
Saken Seifullin is an outstanding figure of revolutionary literature of the new era of the Kazakh people, a playwright who enriched the Kazakh poem with lyrical and epic patterns.
Keywords: poet, playwright, writer, revolution, freedom, independence.
К1Р1СПЕ БОЛ1М
Казак халкы «Y:m бэйтерек» деп атап кеткен 1лияс ЖансYгiров, Сэкен Сейфуллин, Бешмбет Майлин казак эдебиетiне айтулы акын, каламгер, дарынды драматург ретiнде Yлкен Yлес коскан. Y: бэйтерек ^лттык сез eнерiн азаматтык бейне, беделiмен де, кайраткер, каламгерлiгiмен де бшк белеске кeтердi. Солардыц катарында Сэкен Сейфуллин де казак халкы Y:rn жанын пида етiп, ез шыгармаларына азаматтык революциялык эуен бердi, сын мен эдебиеттану гылымы саласында да революцияшыл жаца шыгармалар т^гызды.
НЕГ1ЗГ1 БОЛ1М
Казак кецес эдебиетiнiц непзш калаушы жалынды акын, айбынды ^рескер, когам кайраткерi Сэкен Сейфуллиннiц eмiр жолы мен енерпаздыгына кез салганда казак тарихыныц ^лы eзгерiстерiнiц кеп кырларын ацгарамыз. Сэкен Сейфуллин 1894 жылы б^рынгы Акмола облысы, Акмола уезi, Нiлдi болысыныц бiрiншi ауылында (казiргi Жезказган облысы, Жаца-арка ауданы)туган. Табигаттан дарынды жаратылган мeлдiр кара кез, толкынды шашты, кырм^рын, кайратты ^лдарын Сейфолла мен Жамал азан айтып койган Сэдуакас деген
АННОТАЦИЯ
TALENTED PLAYWRIGHT - SAKEN SEIFULLIN
ABSTRACT
ешмнщ орнына еркелетш Сэкен деп атап кеткен. Сэкеннщ экес Сейфолланын, сезге шешен, домбырашыл, саясатшы, ацшы сынды кеп эрекет кимылы, мшез калыбы болашак акынныц кайсар жэне эдш болып есуiне эсер етед^ Бала кезiнен эдебиетке кызыгып, Жамалдын, ертегiлерiн тыцдаудан жалыкпайтын. Алгашында ауыл молдасынан арабша хат танып, кисса-хикаяны e3i Yйренемiн деп Нiлдi заводына орыс тiлiн Yйренуге жiберiледi. Одан кешн Акмоладагы бастауыш приход мектебiнде,Yш кластык калалык училищесiнде, Омбыдагы м^гаммдер семинариясында окыды. Революцияныц от-жалынына ертерек орналаскан Сэкен Акмола (казiргi Астана) аймагында Совет Yкiметiн орнату юше белсене катысты. Казак эдебиетiнде алгаш рет лирикага,азаматтык революциялык эуен берд^ гылым саласында революцияшыл жаца шыгармалар енгiздi. Сeйтiп, эдiлдiк ^станымында Сэкен Сейфолла^лы революцияшыл эдебиеттiц кeрнектi кайраткерi болды. Акынныц шыгармашыльщ eсiп дамуы ец алдымен поэзиясында анык кершед^ Сэкен туган халкыныц бYгiнгi тагдырына ойлана карайды, эдiлетсiздiк пен еск феодалдык эдет-г^рып зацдары езiп, тоздыра бастаган кара халыктыц кYн кешу кeрiнiсiне налиды, олардыц келешегi не болмагын ойланып бiр септiгiн типзу максатында жYредi. Акмолада жYргенде '^з асыгыс жиналдык" деген eлецiн жазды. Ал 1917 жылдыц сэуiр айында "Жас казак" ^йымын к^рды.
Акынныц поэзияга кiрiп келуi 1914 жылы "Эткен ^ндер"атты eлецдер жинагымен жалгасты. Сонымен катар, казак совет эдебиетшщ идеялык-творчестволык калыптасуыныц жаркын бейнесш "Кeкшетау" поэмасынан кeруге болады. Б^л поэма Сэкеннiц эдебиетке коскан мол Yлесiн еселей тYCтi. Сол заманда азамат акынныц элеуметлк кYPделi мэселелердi жасканбай жырлап,кезецнщ кайшылык-киындыктарын батыл айтып берген. «Кызыл ат» поэмасы казак поэзиясыныц 30-жылдарындагы Yлкен табысы болды. Ол 1917 жылы «Ж^бату» атты эцгiмесiн жазды. «Тар жол, тайгак кешу» романында Сэкен патшаныц казак жастарына солдат алу туралы жарлыгын пайдалана отырып, Yстемтап eкiлдерiнiц, болыс-билердщ парага к^ныкканын, онсыз да жYдеу елдi ашык таныганын айтады. Акын осы шыгармасы аркылы сол кезецнщ барлык кeрiнiсiн айкын суреттейдi, осы сeздер аркылы бiзге сол заманныц киыншылыктарын, зомбылыктарын ашып кeрсетедi. Сэкен драматургия саласында да елеулi iз калдырган. Акын жаркын болашакты ацсаган казак жастарыныц ой-арманын, тiлек-максатын «Бакыт жолында» атты пьесасында эшкерелейдi. Сэкен eз шыгармалары аркылы казак эдебиетше т^цгыш рет революциялык рух юрпздь Оныц eлец, поэмаларында eзi eмiр CYрген заманныц аскак образы жасалады. «Эткен кYндер» жинагына кiрген eлецдер сол кездегi казак eмiрiнiц эр тYрлi жактарын сeз етедi. Б^л шыгармада жазушы жастык, шэкiрттiк eмiрдiц жай-кYЙлерiн, феодалдык эдет-г^рыптыц кeрiнiстерiн, казак
SafinapmHmn KepTapTna MiHe3-K¥nbiKrapbiH ®a3agm, en ^acrapmH eHep-SiniMre ma^mpagm.
GHepnire He KepeK - Sspi gafimH, BineMi3 HagaH Safigmn r^pMmc ^afiHH. ^apnmnapFa, ^eriMre ;apacnafigm,
¥fi;m Ke3, ^yaH KapmH HagaH ohhh, -gen a;mH a;mH aymngmn HagaH SafinapmHa cmH raFagm. B^n myMa;ra CsKeH Cefi^ynnHH Safi MeH ^apnm xanmKrmn TYPMbic-canTbiH, onapgmn eMipgeri afimpMammnbiFbiH afiKmHgafigm. ^fhh, ®:a3ymbi S^n enenge Safigm HagaH, an ^apnmHm ^eriM periHge ;apacrmpFaH. A;mH Safi HagaHgapgmn ^eriM-^ecipnepre ;apacnafirbiHbiH, ;arire3 SefiHeciH afi^bragafigm. OnapFa eHepni agaMgapgm ;apcm ;ofimn, eKeyiH canmcrmpa cypeTTefigi. CsKeHHin «TyFaH en» gereH eneni ge ecKi aymn eMipiH ecKe TYcipy, caFmHy TYpiHge ®:a3binFaH. Gnengepi KarapmHaH raFm 6ip opmH anFaH eneni - «^eriM». M^Hga CsKeH TyFaHmHaH afipmnmn ^acmHaH ^eTÏM ;anFaH ;a3a; Sanacm ^afina SefiHenefigi. EcipKen cunap MangafigaH, M^cmnMaH ^o; ;afipmnFaH, ^spgeMmi ^o; FapinKe,
TyFaHHaH afipmnFaH, -gen a;mH xanm; imiHeH ^eriMre ;on ^mmH 6epin,ecipKep agaM Tannafi Kyfimegi. B^n m^MaFm ga rapuxu ce3gepMeH SafimrmnFaH. M^HgaFm: ecipKen, Fapin gereH ce3gep ^aT;^i3mnagm. EcipKen gen a;mH ^anFm3, ^eTÏM ;anFaH Sana ÔefiHecÏH Sepegi. An Fapin gen OHmn ;an-KYfiiH, ®:aFgafibiH cHnarrafigm. CoHmMeH, «GrKeH KYHgep» ^HHaFbiHga CsKeH e3iH ;a3a; xan;mHbin TaFgmpm ymiH ®;aHm aympa SineriH engi MsgeHHerKe, o;y-eHepre yHgereH aFapTymm, geMOKpaT a;mH peTiHge TaHmrrm. CsKeH raÔHFar ^afinm ga KenTereH enengep ®;a3FaH. Onap: «Mafi afimHga», «!^ana ^mn» r.S. 1917 ^mngap apanmFmHga CsKeHHin peBon^HAHm ^mpnaym «AcmFmn Te3 arraHgmK;» gereH enengepMeH ^anFacagm. OHmn «KaMaygaH» arrm eneniHge rapuxu ce3gepgin mshï eTe 3op. Ocm enen apKmnm Si3 con 3aMaHHmn ;afiFmnm KepiHiciH KepyiMi3re Sonagm. KAMAY^AH Tac Yfigeri T^TK^iHgm AaFaH agaM Songm. Aagm Ôipa; raÔHFar, KeniniM coFaH to; Songm. Tepe3eHin angmHa TopFafinap Ken sh cangm. M3Fapnm ;aMay rac yfire KyfineHgipin ®;aH cangm. ^anagaH Keran ^ac hcïh,
^iöepgi MaraH ^enMeHeH. Tepe3ege oTtiptin, Ceönecri KeiniM enMeHeH. Bonca ga antic KH3bin kyh, inyFtnacaiH mamTH anTHHgan. FamHFHM MeHiR SocTaHgtiK Kengi angtiMa ^apKtingan. Tepe3egeH enmeyci3 Kepcerri khp, KeRgiriH, TaÔHFaTHHa gYHHeHiR narma MeH tytkhih KeRgiriH. ^eMÏH cantin Manga ^en KymaKTan cYnin TSHÏMgi: CYHreHÏMgefi TepôeTin ^Y^aTTH MeHiR ^aHMMgbi. othpmhh Ky3eT - KaMayga ^yrn,naHHaH tshïm ^eRingi. ^eRe anMac, 6ipaK, em neHge Acay epKiH KeRingi.
Byn eRÔermge CsKeH Ceö^ynnHH KaMayga tytkhih ôontm OTHpFaH agaM ôefiHecÏH smKepeneögi. ATaKTH ^a3ymH e3 mtiFapManapHMeH ®;ac ypnaKTM narpHarH3Mre (OTaH cYHrimTiKKe) maKHpagH. fflbiFapManaptiHga xantiK ôocTaHgHFH ^afinti ce3 aman, ^acTapgt T9yenci3giKKe YHgeögi. «^ac Ka3aK Mapcenbe3acbi» arm eneRmeH ge m^hh ôaÔKacaK ôonagti. 1919 ^tinti TaMH3 afibiHga «ApKa» eneRiH ®:a3agbi, 6yn eneR ^ongaptiHa Tapuxu ce3gep KeRiHeH KongaHtinFaH. CsKeHHÏR 6yn TyHHgHnapHMeH xantiKTbi OTaHcYnrimTiKKe, sgingiKKe, T9yenci3giKKe TspÔHeneôgi. 1922 ^tinti on XantiK KoMHccapnapti KeReciHiR TepaFacti eTin cafinaHgti. Octinafima on 28 ^actHga yKiMerri öac^apFaH. YKiMeT öactiHa KeniciMeH Ka3aKTH «KBipFM3» eMec, «Ka3aK» gen aran, xantiKKa Hriniri THeTiH MsgeHHeT omaKraptiH amyFa 6en ôafinagH. CsKeH e3re aKtiHgapgHR eneR-^tipnaptiH ^arran antin, khbmktm SRriMenepÏH ^anbiKpaö ®:a3bin OTHpFaH. TamKernre OôyôsKÏp ^HBaeBneH sngeHeme peT Ke3gecin, ogaH ga KenTereH MaFnyMaTTap anFaH. 1932 ^tinti CsKeHHÏR Heri3ri 3epTTey eRÔeKTepimR apKactiHga «Ka3aK sgeôueTi» gereH aTneH KantiR 6ip tom KiTan ôacnnagH. 1936 ^tinti napTHa MeH YKiMeT CsKeHHiR 3op eRÖeriH afiptiKma ôaFanan, «ERÔeK ^H3Hn Ty» opgeHiMeH MapanarranFaH. 1938 ^tinti 25 aKpaHHaH KefiiH ^annafi aTy caaöbipcbiFaH maKTa xantiK ®:aynapbiHbiR söengepm nareptre ^iôepegi. Yfire ^eHgerrep Kenin, CsKeHHiR ^apti rYnôahpaMFa 15 KYHHiR imiHge AKMona ^aHHHgaFH KanoHHaFa ôapygti TanctpagH. TYnôahpaM ynti AaHgt antin noHH3ÔeH
CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489
OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2022
жолга шыгады. Б^л ^зак жолда Аян аурып калады. Вагонда емге колданар дэрь дэрмек жоктыгынан канша арпалысканмен еш дэрмен болмай, сэби жол Yстiнде кайтыс болады. Сонда ^лба^Ьрам Кекшетаудан тYсiп калып, Аянын жер койнына бередi. Ол Сэкен Сейфуллин акталганга дейiн 20 жыл бойы акынныц колжазбалары мен суреттерш кез карашыгындай сактап келедi. Сэкен Сейфуллин 1938 жылы 25 сэуiрде Алматы каласында каза табады. Сэкен Сейфуллиннщ жас ^рпакка калдырган м^расы эдебиет тарихында алтын казына болып сакталып калды.
КОРЫТЫНДЫ БОЛ1М
Корыта айтканда, Сэкен Сейфуллин-казак советi эдебиетшщ туын кeтерiп, оныц идеялык жагынан берiк калыптасуына кеп ецбек сщрген кайраткер, акын, жазушы, сыншы эрi галым. Оныц «Кекшетау», «Советстан», «Кызыл ат» поэмалары - революциялык рухка толы, шоктыгы биiк шыгармалары десек максатка жанасымды. Акынныц «Тар жол тайгак кешу» атты тарихи-мемуарлык романыныц орны тiптi белек екенiн ^мытпаганымыз жен. Сэкен балалар эдебиетiне де мол Yлес коскан акын есептеледг Сол катарда: «Бандыны куган Хамит», «Маузер» т.б кызгылыкты шыгармалары бар.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1 (REFERENCES)
1. Абай. Энциклопедия.-Алматы: «Казак энциклопедиясыныц» Бас редакциясы, «Атам^ра» баспасы.
2. Саяси тYсiндiрме сeздiк. Алматы 2007 жыл
148
UZBEKISTAN | www.caajsr.uz
