Научная статья на тему 'Дарсларда кўргазмали ва тарқатмали материаллардан фойдаланиш технологияси'

Дарсларда кўргазмали ва тарқатмали материаллардан фойдаланиш технологияси Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
20762
1022
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кўргазмалилик / тарқатмалилик / маъруза дарси / семинар ёки амалий машғулот / таълим воситаси / техника воситаси / ўқитувчи / таълим олувчи ва слайдлар. / exhibition / handouts / lectures / seminars and practical / means of education / and technical / teacher / participants and slides

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Сарсенбаева Р. М.

Мазкур мақолада дарсларда кўргазмали ва тарқатмали материаллардан фойдаланиш технологияси хусусида фикр-мулоҳазалар билдирилган. Хусусан, моддий, номоддий, техник кўргазмали материаллар, таълим воситалари кўргазмали материал сифатида, ахборот берувчи, топшириқ олувчи ва назорат қилувчи тарқатмали материаллар, уларнинг афзаллик ва камчиликлари ҳамда улардан дарсларда фойдаланиш йўллари кўрсатиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TECHNOLOGY OF IMPLEMENTATION OF VISUAL AIDS AND HANDOUTS ON THE LESSONS

The article explores the advantages and disadvantages, as well provided technologies tangeble and untangeble, technical, visual aids and handouts, as a means of visual material and controls the dissemination of information and instructions.

Текст научной работы на тему «Дарсларда кўргазмали ва тарқатмали материаллардан фойдаланиш технологияси»

36 ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ ч_/

Сарсенбаева Р.М.,

Тошкент молия институти «Касбий таълим» кафедрасининг катта укитувчиси, педагогика фанлари номзоди

ДАРСЛАРДА КУРГАЗМАЛИ ВА ТАРЩМАЛИ МАТЕРИАЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

САРСЕНБАЕВА Р.М. ДАРСЛАРДА КУРГАЗМАЛИ ВА ТАРК.АТМАЛИ МАТЕРИАЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

Мазкур маколада дарсларда кургазмали ва таркатмали материаллардан фойдаланиш техноло-гияси хусусида фикр-мулох,азалар билдирилган. Хусусан, моддий, номоддий, техник кургазмали материаллар, таълим воситалари кургазмали материал сифатида, ахборот берувчи, топширик олувчи ва назорат килувчи таркатмали материаллар, уларнинг афзаллик ва камчиликлари х,амда улардан дарсларда фойдаланиш йуллари курсатиб утилган.

Таянч суз ва тушунчалар: кургазмалилик, таркатмалилик, маъруза дарси, семинар ёки ама-лий машFулот, таълим воситаси, техника воситаси, укитувчи, таълим олувчи ва слайдлар.

САРСЕНБАЕВА Р.М. ТЕХНОЛОГИЯ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ НА УРОКАХ НАГЛЯДНЫХ ПОСОБИЙ И РАЗДАТОЧНЫХ МАТЕРИАЛОВ

В этой статье исследованы преимущества и недостатки, а также даны технологии использования на занятиях материальных и нематериальных, технических наглядных средств и раздаточных пособий, как средств визуального материала и контроля распространения информации и инструкций.

Ключевые слова и понятия: выставочные, раздаточные, лекции, семинары и практические занятия, технические средства, средства обучения, преподаватели, учащиеся обучения и слайды.

SARSENBAEVA R.M. TECHNOLOGY OF IMPLEMENTATION OF VISUAL AIDS AND HANDOUTS ON THE LESSONS

The article explores the advantages and disadvantages, as well provided technologies tangeble and untangeble, technical, visual aids and handouts, as a means of visual material and controls the dissemination of information and instructions.

Keywords: exhibition, handouts, lectures, seminars and practical, means of education, and technical, teacher, participants and slides.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 2

Маълумки, дарсларни ташкил этишда кургазмали ва тарцатмали материаллардан фойдаланиш муцим ацамиятга эга. Дидактиканинг асосий тамойилларидан бири дарслар-нинг кургазмали ва тарцатмалилигини таъминлашдан ибо-ратдир.

Айникса, педагогика, психология фанла-рини укитишда кургазмали ва таркатмали материаллардан фойдаланиш таълим олувчи-ларнинг педагогик ёки психологик муаммо-ларга оид билим, куникма ва малакаларини оширишда х,амда уларга оид муаммоларнинг ечимини топишда катта ёрдам беради.

Дарсларда кургазмали ва таркатмали материаллардан фойдаланишдан асосий максад таълим олувчиларнинг мавзуни урганиш-ларида уларнинг диккатини туплаш, дарсга булган кизикишларини ошириш, узларига булган ишончни уЙFотиш х,амда кургазмалилик ва таркатмалилик асосида уларнинг билим, куникма ва малакаларини оширишдан ибо-рат. Шу уринда, мух,тарам Президентимизнинг «Шуни унутмаслигимиз керакки, келажагимиз пойдевори билим даргох,ларида яратилади, бошкача айтганда, халкимизнинг эртанги куни кандай булиши фарзандларимизнинг бугун кандай таълим ва тарбия олишига боFлик»1, деган фикрлари сузимизнинг исботи булади.

Куйида кургазмали материаллар хусу-сида айрим фикр-мулох,азалар билдирил-ган. Кургазмали материаллар ёрдамида бир вактнинг узида мух,окама килинаётган савол, ахборотни х,ам эшитиш, х,ам куриш оркали кабул килиш, шубх,асиз, таълим олувчиларнинг пухта билим олишларига ёрдам беради.

Бизга маълумки, кургазмали материал-ларнинг хилма-хил шакллари мавжуд. Тарак-киётнинг узи бир томондан фанни чукур узлаштиришни зарур килиб куйса, иккин-чи томондан турли-туман янги методлар, кургазмалиликни ошириш, техника воси-таларидан самарали фойдаланиш, уларни куллашни такомиллаштириш оркали билим олишни осонлаштириш, кизикарли жараёнга айлантиришга ёрдам беради. Кургазмалилик, одатда, хаёлан куз унгига келтириш билан ёки намойиш килиш билан таъминланади.

1 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -61-б.

Кургазмали материаллар: номоддий, техник ва моддий турларга булинади (1-расм).

Номоддий кургазмали материаллар

дейилганда, дарс жараёнида суз билан укитув-чи томонидан маълумотларни ёдга тушириш, таълим олувчиларнинг хаёлида гавдаланти-риш мумкин булган ички, хаёлий тушунча-лар, яъни адабиёт, санъат асарлари, бадиий фильм, бадиий асар ках,рамонлари, х,аётда юз берадиган турли вокеа, х,одиса ва турли вази-ятларни тасаввур килиш оркали х,осил килиш тушунилади.

Дарсни бошлаганда укитувчи утилган мавзуни таълим олувчиларнинг ёдига туширади. Укитувчи янги мавзуни бошлар экан, таълим олувчилар диккатини унга жалб килиш, фи-крини йуналтириш учун адабиёт, санъат асарлари ёки х,аётда юз берган вокеани гапириб бериши мумкин. Бу янги мавзуни урганишга таълим олувчилар рух,и ва кайфиятини тайёр-лайди. Масалан, «Педагогика» фанидан «Таълим назарияси» мавзусини бошлашдан аввал аудиторияга куйидагича мурожаат килиш мумкин: «Таълим назарияси», «таълим жараё-ни» ёки «таълим тизими» дейилганда нимани тушуниш мумкин? Ушбу саволларга таълим олувчилар узлари олдиндан билган, укиган, эшитган маълумотларга таяниб, куз олдила-рига келтириб, уз фикр ва мулох,азаларини билдирадилар.

Техник кургазмали материаллар дейилганда, таълим воситаларини тушуниш мумкин. Чунки педагогикада таълим воситалари кургазмали материал сифатида каралади. Бу-гунги кунда, узлуксиз таълим тизимини техника воситаларисиз тасаввур килиб булмайди. Таълим воситалари деб, укитилиши ва урганилиши лозим булган х,ар кандай билим-ларни етказувчи ва ахборот ташувчи восита-ларга айтилади. Таълим воситалари уч турга булиниб урганилади: босма, техник ва аник, укув воситалари (2-расм).

Босма ёки чоп этилган укув материалла-рига чоп этилган барча укув ва кургазмали

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 2

1-расм. Кургазмали материаллар турлари

НОМОДДИИ

I .

Суз билан эсга тушириладиган материаллар ва бсищалар

КУРГАЗМАЛИ МАТЕРИАЛЛАР

Т

ТЕХНИК

Т

Аудиовизуал, аудиовиртуал,

овозли магнитофон,

электрон дарсликпар ва бошкалар

моддий

Асбоб-ускуналар,

хом ашёлар х,амда тайёр ва

ярим тайёр ма^сулотларни намойиш цилиш кабилар

2-расм. Таълим воситаларининг турлари

ТАЪЛИМ ВОСИТАЛАРИ ВАУЛАРНИНГ ТУРЛАРИ

БОСМА

Матнли

ч

Тасвирли

ТЕХНИК

Аудиовизуал, ашмовиотуал

Ердамчи-жидозли

АНИК

Ч

ч

Мод ел л и

Хакикий

материаллар киради. Босма материаллар уз навбатида икки турга булиниб урганилади, булар: матнли ва тасвирли босма материаллар. Масалан, укув ёки ишчи дастурлар, дарсликлар, укув ва услубий кулланмалар, таркатмали материаллар, ишчи варакалари, назорат (тест) ёки топширик варакалари, укув-услубий мажмуалар, маъруза матнла-ри ва бошкалар матнли воситаларга мисол булади. Улар маълумотлар олиш ва маълу-мотларни кайта ишлаш учун хизмат килади. Тасвирли кургазмали материалларга слайд-лар, диаграммалар, жадваллар, фотосурат-лар, чизма-схемалар, плакат кабилар мисол

булади. Улардан умумий тасаввурни вужудга келтириш учун фойдаланилади.

Техника воситаларини икки турга булиш мумкин: аудиовизуал, аудиовиртуал ёки ёрдамчи-жицозли.

Аудиовизуал воситаларга компьютер, проектор, кодоскоп, киноаппарат, компакт дисклар, укув телевидениеси, видеомагнитофон, видеофильм, аудиокассеталар, Power Point материаллари, электрон дарсликлар, мультимедиа воситалари кабиларни мисол килиш мумкин.

Аудиовиртуал воситаларга интернет, ма-софавий таълим кабилар мисол булади. Ушбу

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 2

3-расм. Таълим воситаларини танлаш буйича курсатмалар

воситалар жараёнлар ва ишлаш механизмла-ри тyFрисида тасвир ва овоз оркали тасаввур-ни вужудга келтириш учун хизмат килади.

Ёрдамчи-жицозли воситаларга доскалар (оддий бур доска, ок (флипчарт) доска, магнит доскаси, «Пинборд» доскаси), парта, стул, стол кабилар киради. Ушбу воситалар тасвир ва матнни ёзиш х,амда саклаш учун хизмат килади.

Аник воситалар икки турга булиб ургани-лади: х,ак,ик,ий ва моделли. Х,ак,ик,ий таълим воситалари урганилаётган объектлар х,акида х,акикий тасаввурни вужудга келтиришга хизмат килади. Масалан, таълим (укув) муасса-салари, ишлаб чикариш билан боFлик булган бинолар, машина, трактор, ярим тайёр ва тай-ёр мах,сулотлар, хом ашёлар, асбоб-ускуналар ва шу кабиларни мисол сифатида келтириш мумкин. Моделли воситаларга эса, моделлар, макетлар, тренажёр кабиларни мисол килиш мумкин. Урганилаётган объектнинг модели оркали у х,акидаги тасаввур ва маълумотлар х,осил килинади.

Таълим (техника) воситалари фойдалани-лиши жих,атидан уч кисмга ажратилади: «таълим берувчи учун», «таълим олувчи учун» ва «дарс утказиш учун». Дарс утказиш учун во-ситаларни укитувчи умумий булган х,олатда

танлайди, яъни ушбу воситалар х,ам таълим олувчи учун, х,ам таълим берувчи учун са-марали булиши талаб этилади. Ушбу таълим воситаларини кандай, каерда, качон танлаш кераклиги ва улардан уз урнида самарали фойдаланиш укитувчининг билими, куникмаси ва мах,оратига боFлик булади. 3-расмда таълим воситаларини танлаш буйича айрим курсатмалар берилган1.

Таълим берувчи учун воситаларга укув-методик кулланмалар, методик тавсиялар, методик ишланмалар, укув дастурлари, дарс режаси, маъруза матни, технологик харита, календарь режа кабилар киради.

Таълим олувчи учун воситаларга дарслик, укув кулланма, жадваллар, йул-йурикли, технологик хариталар, топширик варакалари ва х,оказоларни мисол килиш мумкин.

Дарс утказиш учун воситаларга плакат-лар, моделлар, макетлар, жих,озлар, аудио-визуал, аудиовиртуал воситалар, техник, аник воситалар кабилар киради.

Баъзи х,олларда таълим олувчи учун мул-жалланган таълим воситалари таълим берувчи

1 Рашидов Х. ва бошкалар. «Касбий педагогика» бло-кини укитиш методикаси. Укув-услубий кулланма (Ма-лака ошириш ва кайта тайёрлаш курслари учун). - Т.: УМКХ.ТТКМО ва УК,ТИ, 2007.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 2

УЧУН х^м, дapc yткaзиш УЧУН хaм кУллaнилиши мумкин. Taнлaб олин^н мeтод, шaкл вa во^-тaлap биp-биpини тyлдиpиши кepaк.

Мaълyмки, укитувчи дapc жapaёнидa ути-лaдигaн мaвзy, унинг мaкcaди хaкидa ^пи-pиб, cyнгpa дapc peжacини бepaди. Дapc жa-paёнидa кypcaтиб, изохлaш мумкин бул^н кypгaзмaли кypоллap - жaдвaл, pacм, плaкaт, чизмa, диaгpaммa вa бошкaлapдaн фойдaлa-ниш тaълим олyвчилapнинг билимини пyxтa-лaштиpишдa мухим хиcоблaнaди. Дapcдa од-дий бyp билaн ёзилaдигaн доcкaни ишлaтиш куп вaк1тни олгaнлиги боиc, бош^ тeхник во-cитaлapдaн фойдaлaниш имкони йук ayдито-pиялapдa плaкaт, чизмaлapдaн фойдaлaниш мaкcaдгa мувофик.

Биз билaмизки, чизмa ёки плaкaтлap aнъ-aнaвий кypгaзмaли кypоллap булиб, одaтдa yлap cтaндapт вaтмaн caтхигa коpa ёки бошкa paнглapдa зapyp мaтн ёзилгaн ёки жaдвaл, чизмa, диaгpaммa вa бошкaлap чизил^н кypинишдa бyлaди. Плaкaтлap нaшp килин^н кypгaзмaли кypол хиcоблaниб, yтилaдигaн мaвзyлap бyйичa тaнлaб олинaди.

Чизмa ёки плaкaтлapни тaйёpлaш моддий жихaтдaн киммaт хaмдa куп вaктни олaди. Хaто килинca, yзгapтиpиш кийин. Шунинг учун хaм хозиpги вaктдa дapc жapaёнидa вaтмaн-ra чизилгaн ёки плaкaт холидa нaшp этилгaн кypгaзмaли кypоллap ypнигa янги, тaйёpлaш вa фойдaлaниш кyлaй бyлгaн зaмонaвий тyp-лapи, aйникca, cлaйдлapдaн фойдaлaниш кeнг ёйилди.

Слaйдлap тaълим бepyвчи учун энг юкоpи дapaжaдaги тaкдимот имкониятини бepaди. Зaмонaвий укув жapaёнини бyлapcиз тacaв-вyp килиш кийин. Аcоcий кyлaйлик шyндa-ки, yлapдaн иcтaлгaн вaктдa фойдaлaниш, иш Уpни yзгapгaндa хaм оcон кyчиpиш мумкин бyлaди.

Kypгaзмaли кypоллapнинг aфзaллиги шун-дaки, уни дapc утишнинг бapчa шaкллapи, ycлyблapидa кУллaш мумкин. Айpим мaвзy-лapни эca yмyмaн нaмойиш килинaдигaн мa-тepиaллapcиз, кypгaзмaли кypоллapcиз утиб бyлмaйди.

Мaълyмки, xap кaндaй фaнни ypгaниш учун дapc жapaёнидa тypли тapкaтмaли мaтepиaл-лapдaн фойдaлaнилaди. Чунки дapc дaвоми-дa тapкaтмaли мaтepиaллapдaн фойдaлaниш дapcнинг кизикapли бyлишигa хaмдa тaълим

олyвчилap диккaтини жaмлaш, yтилaётгaн дapc мaзмyнининг тyшyнapли булиши вa пух-тa yзлaштиpилишигa олиб кeлaди.

Мaвзyни ypгaнишдa тapкaтмaли мaтepиaл-лapдaн фойдaлaнишнинг мухим ижобий томони шyндaки, y бeвоcитa тaълим олув-чининг кУлидa бyлaди. Tapкaтмaли мaтepи-aллap тaълим олyвчилap учун ypгaнилгaн вa ypгaнилaётгaн мaвзyгa оид aхбоpот вa топшиpик бepyвчи хaмдa нaзоpaт килувчи мaълyмотлapни уз ичигa олaди. У тaълим олyвчилap кУлигa мyлжaллaнгaн булиб, унинг хaжми вa шaкли yнчa ^rra бyлмaгaн ёзмa укув мaтepиaли хиcоблaнaди.

Tapкaтмaли мaтepиaллapни мaкcaди вa мaзмyни жихaтидaн уч тyp (гypyх)гa aжpaтиш мумкин: ахборот 6epye4u, тоnшuрu| олyвчu вa назорат кtuлyвчu (4-pacм).

4-pacмдaн кypиниб тypибдики, ахборот 6epye4u тapкaтмaли мaтepиaллapдaн yp^-нилaётгaн мaвзyнинг aхбоpот кyлaми ^т-тa бyлгaндa фойдaлaнилaди. Ушбу aхбоpот бepyвчи тapкaтмaли мaтepиaллapни aœ-caн мaъpyзa дapcлapидa кУллaш мaкcaдгa мyвофикдиp. Чунки мaъpyзa дapcи жapaё-нининг киcкa вaкт дaвомидa бapчa axбо-pотни тaълим олyвчилapгa тулик eткaзиб бepиш имконияти мaвжyд эмac. Шу боиc, ax-боpотни тapкaтмaли мaтepиaллap cифaтидa тaълим олyвчилapгa eткaзиб бepиш мухим Xиcоблaнaди. Бyндa мaвзy мaзмyни киcкaчa (тeлeгpaф тapзидa) ёзилгaн мaтнлapдa ифодa-лaниб, тaълим олyвчилapнинг дapcгa тaйёp-гapлик кypишлapи учун тaкдим этилaди.

Тоnшuрu| олyвчu mарк,аmмалu матерuал-лар acоcaн ^ухни кичик гypyхлapгa aжpaтиб Укитилгaндa кУллaнилaди. Ушбу тapкaтмaли мaтepиaллap лaбоpaтоpия, aмaлий ёки ce-минap мaшFyлотлapи жapaёнидa кУллaнилca мaкcaдгa мувофик бyлaди. Ундa олдиндaн мaвзyгa оид тaйёpлaб ^линган топшиpиклap тaълим олyвчилapгa тapкaтилaди. Ушбу топ-шиpиклapгa тaълим олyвчилap тaйёpгapлик кypиб, yлapни тaкдимот шaклидa нaмойиш килaдилap.

Шyнингдeк, тapкaтмaли мaтepиaллap тaъ-лим олyвчилapгa топшиpиклapни хaмкоpликдa ишлaш имкониятини хaм бepaди. Айникca, бу-нинг учун ишчи вapaкaлapи тaйёpлaниши вa yлap acоcидa дapc жapaёнидa жуфт булиб ёки индивидyaл тapздa ишлaшни тaшкил килиш,

ЗAMOНAВИЙ TA'^M / COВPEMEННOE OБPAЗOВAНИE 2015, 2

4-расм. Таркатмали материалларнинг турлари

Таркатмали материалларнинг турлари

Топширик; олувчи

шубхасиз, таълим олувчиларнинг дарсга фаол катнашишларини таъминлайди.

Биз биламизки, таркатма материаллар таълим олувчиларнинг билимини текшириш ва назорат килишда хам кенг кулланилади. Бунда назорат варакалари тарзида тайёрланган тест саволлари, масалалар, турли топшириклардан фойдаланиш мумкин.

Маълумки, гурухни кичик гурухларга аж-ратиб укитиш якунида кичик гурухлар бахо-ланади ва раFбатлантирилади. Шу жараён учун укитувчи олдиндан бахолаш мезонла-рини ишлаб чикиши талаб этилади. Ушбу бахолаш мезонларига назорат килувчи таркатмали материал сифатида караш мумкин. Укитувчи томонидан бахолаш мезонлари кичик гурухларга эълон килинади. Ушбу ме-зонлар куйидагича булиши тавсия этилади:

- гурухларнинг фаоллиги;

- мазмуннинг тула ёритилиши;

- савол-жавобларда фаол иштироки;

- регламентга амал килиниши;

- дизайннинг ахамияти.

Бахолаш мезонлари барча кичик гурух иштирокчилари учун бир хил килиб эълон килинади. Яъни энг юкори балл - 10 балл, бунда 5 та бахолаш мезонлари курсаткичларининг хар бири максимум 2 баллдан бахоланиши керак булади. Кайсидир бир мезон буйича гурух унча фаол булмаса ёки умуман фаол-лик курсатмаса, 1 ёки 0 балл деб бахоланиши мумкин. Бахолашда адолат булиши учун куйи-дагиларга ахамият бериш керак:

- хар бир шартга куйилган бахолар изох-ланиши;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- бахоларнинг объектив булиши;

- таълим олувчиларнинг хулк-атворига эътибор каратилиши, яъни шовкин-суроннинг булмаслиги;

- таълим олувчилар бирдай укув куроллари билан таъминланиши кабилар.

Шу оркали Fолиб гурух аникланади ва раFбатлантирилади. Шу уринда таъкидлаш жоизки, назорат килиш ва бахолаш адолатли утказилса, келгусида таълим олувчиларда яна шунга ухшаш кичик гурухларда ишлаш мето-дидан фойдаланишга иштиёк пайдо булади.

Таркатмали материаллар сифатида бе-рилган топшириклар таълим олувчиларнинг хамкорликда ишлашлари имконини беради. Айникса, бунинг учун дарс олдидан укитувчи томонидан ишчи варакалари тайёрлани-ши ва улар асосида дарс жараёнида таълим олувчиларнинг индивидуал, жуфтликда ёки гурухий шаклда ишлашларини ташкил этиш лозим булади. Бу жараён, шубхасиз, таълим олувчиларнинг дарсга фаол катнашишлари хамда утилган материалларни сифатли узлаш-тиришларини таъминлайди.

Таркатмали материаллар таълим олувчи-ларнинг билимини текшириш ва назорат ки-лишда хам кенг кулланилади. Бунда назорат варакалари куринишида тайёрланган тест саволлари, саволномалар, кроссвордлар, жад-валлар, чизмалар, масала ва машклардан фойдаланиш мумкин. Шунингдек, таркатмали материаллардан кургазмали курол сифатида хам фойдаланиш мумкин.

Таркатмали материалларни тайёрлаш хамда уни урганилган ва урганилаётган мав-зу жараёнида куллашнинг бир катор конун-коидалари мавжуд, хусусан:

• таркатмали материалларни тайёрлашда мавзунинг асосий мазмунидан келиб чикиб ёритиш;

• олинган ахборот дарс давомида ёки дарсдан ташкарида таълим олувчилар билан мустакил мухокама килинишига эришиш;

• таълим олувчилар диккатини мустакил фикрлаш, ижодий изланишга чорлай олиш;

• таълим олувчиларни дарс давомида фаолликка йуналтириш;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 2

• таълим олувчиларнинг олган билимла-рини назорат килиш ва бахолай олиш;

• таълим олувчилар кулига хаддан ташкари куп таркатмали материалларнинг берилмас-лиги;

• сарлавхаларни бош харфлар билан ёзиш;

• бир матн учун 2-3 та таркатмали ма-териалга ном-код бериш (ажратишни осон-лаштириш учун);

• матн шрифти 14 улчамдан кичик булмас-лиги;

• бир бетда 50 тадан куп белги (харф, кавс, ундов кабилар)лар ишлатилмаслиги;

• матнлар тушунарли, киска, аник, равон ва оддий булиши;

• варака дизайни таълим олувчи эътибо-рини узига жалб кила олиши ва хатосиз ёзи-лиши кабилар.

Буларнинг хаммаси дарс жараёнида таркатмали материаллардан туFри, аник, равон ва самарали фойдаланишнинг зарурия-тини келтириб чикаради. Шунингдек, дарс жараёнида таркатмали материаллардан фой-даланишда узига хос айрим камчиликлар хам мавжуд булиб, улар куйидагилардан иборат:

- таркатмали материаллар тайёрлаш уки-тувчидан куп куч, вакт, юксак махорат ва ти-нимсиз мехнатни талаб килади;

- дарс давомида бир кишига камида бит-та таркатмали материал булиши керак, бу кушимча катта моддий харажатни талаб этади;

- таркатмали материаллар асосида дарс-ларда узаро мухокама чузилиб кетиши мум-кин. Бу мавзунинг бошка кисмларига ахамият берилиб, утилаётган мавзуга эътибор пасай-ишига олиб келади;

- таркатмали материалларда берилаётган саволларга куп вакт ажратилиб, янги мавзу эътибордан четда колиб кетиши мумкин.

Юкоридаги камчиликларга карамай, ама-лиётдан бизга маълумки, дарс давомида таркатмали материаллардан фойдаланишнинг афзаллик жихатлари устун хисобланади.

Мавзуни урганишда таркатмали материаллар таълим олувчиларга ёзма шаклда берилиб, оFзаки ёки ёзма жавоб олиш оркали амалга оширилади (ёзма ёки оFзаки жавоб олишни укитувчининг узи танлайди). Таркатмали ма-

териалларга ёзма жавоб олиш асосан оралик назорати (чорак) якунида амалга оширилади. Ушбу жараёнда давомли ёзма ишлар (масала ва машклар ечиш, 3-5 та саволномага жаво-блар ёзиш кабилар) олинади.

Маълумки, таркатмали материалларга оF-заки жавоб олиш индивидуал, жуфтликда, гурухий сураш оркали амалга оширилади. Уларда укитувчи таълим олувчиларнинг маъ-лум вакт давомида эгаллаган маълумотлари-нинг кандай даражада эканлигини аниклайди. Индивидуал, жуфтликда ёки гурухий сурашда мавзуга оид саволномалар тайёрланади ва улар таълим олувчиларга таркатилиб, маъ-лум вактдан сунг натижалар оFзаки суралади. Бундай сурашда укитувчи вактни тежаш максадида доскага бир вактнинг узида 4 ёки 5 нафар укувчини чикаради. Улар берилган саволномага кетма-кетликда жавоб бери-шади. Бундай сурашнинг асосий афзалли-кларидан яна бири шундаки, жавоб берувчи укувчиларга утирган укувчилар халакит бе-ришмайди хамда китоб ва дафтардан фойда-ланишларига имконият яратилмайди.

Шунингдек, таълим олувчилар доскага чикиб гапириши оркали уларда мустакил, узини эркин тутиш ва гапира олиш куникмаси хосил булади. Дарсда утирган таълим олувчилар доскага чикиб, мавзуни гапираётган тенгдошларини хурмат билан эшитади хамда узи хам доскага чикиб гапиришга тайёргар-лик куради.

Куйида кургазмали ва таркатмали материалларни тайёрлаш ва дарс жараёнида улардан самарали фойдаланиш жихатлари хакида айрим фикр-мулохазалар келтирил-ган.

Маълумки, укитувчи ижтимоий-гуманитар фанларга оид маъруза дарсини утаётганида, асосан, матн мазмунини таркатмали материал шаклида таркатади хамда расм, чизма, плакатларда ифодаланган ахборотни на-мойиш килиш оркали тушунтиради. Таълим олувчилар эса хам намойиш килинаётган материалга, хам кулларидаги таркатма материалларга карашади. Маълумотлар таълим олувчиларнинг кулида булиши, уларни куриб туриши мавзуни тушуниши ва англашини осонлаштиради.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 2

5-расм. Таълим мазмунини ифодаловчи омиллар

Укитувчи бирор-бир мавзу буйича кургазмали курол тайёрлар экан, таълим олувчи-лар мавзунинг мазмунини тушуниб етишлари учун уни кандай тасвирлашни куриб чикади. Унда мавзунинг асосий маFзини чизма шак-лда ифодалайди. Масалан, «Педагогикага оид «таълим мазмуни»ни белгилаб берувчи омиллар нималардан иборат?», деган саволга жа-вобни Power Point дастуридан фойдаланиб, слайдда чизма шаклида ифодалаб курсатиб беради (5-расм).

Мавзуни факат оFзаки тушунтириб утгандан кура чизмани слайд килиб тайёрлаб, дарс-ларда фойдаланиш таълим олувчиларнинг мавзунинг мохиятига тушуниши хамда узок вакт ёдларида саклаб колишига ёрдам беради. Шунингдек, диаграмма шаклидаги слайд-лардан хам фойдаланиш юкори самара бе-ради.

Бизга маълумки, хар кандай холатда хам назарий дарс жараёнида маъруза укиладиган вакт тахминан 20-25 дакикадан ошмаслиги керак. Чунки урганишнинг дастлабки 20-25 дакикаси энг самарали, 20-25 дакикадан кей-ин эса урганишни давом эттириш мотивация-си тезда пасая бошлайди. Бу хамма таклиф-лар таълим олувчининг диккатини узокрок вактгача саклаб туришга хизмат килади.

6-расмдаги диаграммада 80 дакикага мул-жалланган маъруза дарсидаги укув материа-лини муайян кетма-кетликда турли метод-лардан фойдаланиш, уЙFунлаштириш оркали укитиш жараёни келтирилган.

Диаграммага кура, янги мавзунинг баё-ни 20-25 дакикалик маърузадан бошлани-ши, сунг эса 15-20 дакика маъруза килинган укув материалини визуаллаштириш, яъни унга доир кургазмали материаллар асосида тушунтириш, сунгра 10-15 дакика давомида

унга доир бирор тажрибани намойиш килиш ёки бирор мисолни тахлил килиш ва охир-ги 20-25 дакика давомида укув материалини мустахкамлашга каратилган мустакил ёки гурухий амалий машк утказиш тавсия этила-ди. Назарий укув материалини кичик-кичик булакларга булиб, хар 20 дакика давомида турли таълим методларидан фойдаланиб бо-риш максадга мувофик булади.

Таълим методларидан бундай уЙFунликда ва кетма-кетликда фойдаланиш натижасида нафакат таълим олувчиларнинг диккатини жалб этиш даражасини ошириш, балки таълим самарадорлигини оширишга хам эришиш мумкин булади. Бугунги кунда, айникса, Power Point дастури мехнатни анча енгиллаштиради ва мавзуларни нихоятда турли-туман шаклда тасвирлаш имкониятини беради.

Дастурдан фойдаланилганда таълим олув-чилар диккатини мавзуга каратиш учун тур-лича дизайндан фойдаланиш мумкин. Слайд-ларда мавзунинг номи, режаси, урганиладиган асосий тушунчалар, уларни тушуниш учун за-рур булган тасвирлар, жадвал, график, диаграмма ва бошкаларни бериш мумкин. Бунда уларни рангли куринишда беришнинг имко-нияти каттадир.

Слайдларни тайёрлашда шрифтлар, улар-нинг катта-кичиклиги, рангларнинг дидактик функцияси, уларнинг ишлатилиши, матн бериладиган фон, унда кандай тасвирлар-дан фойдаланиш, уларни таълим олувчилар кайфиятига кандай таъсир килиши, ишланиш усуллари, мантикий характерига мослигига хам ахамият бериш зарур.

Дарсни утишда кургазмали материални кандай намойиш килиш хам катта ахамиятга эга. Намойиш килиш жараёнини шундай таш-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 2

Турли методлардан фойдаланганда

6-расм. Таълим олувчи дикдатининг вак,тга нисбатан узгариб бориши 1

Амалий маши;

Кургазмали

Намойиш

бажариш

I I

20 40

кил килиш керакки, унда куйидаги дидактик талабларга риоя килиш тавсия этилади:

- хамма таълим олувчилар намойиш кили-наётган объектни куришлари, эшитишлари, тушунишлари;

- объектнинг мухим, асосий томонлари таълим олувчиларда катта таассурот колдириши, максимал даражада диккатларини жалб килиши;

- урганилаётган объектнинг сифатини мустакил равишда улчаш, англаш ва узлаш-тириш имкониятини таъминлаш кабилар.

Кургазмали ва таркатмали материаллар-нинг асосий йуналишларидан бири намойиш килиш методининг узига хос давоми булган иллюстрация хисобланади. Намойиш килиш методидан ёки иллюстрациядан хам кургазмали, хам таркатмали материал сифа-тида фойдаланиш мумкин. Ундан фойдаланиш укитувчининг педагогик махоратига боFлик. Намойиш килишда купрок предметлардан фойдаланилади. Иллюстрация предмет, жа-раён, ходисаларни символлар ёрдамида ифо-да килиш булиб, одатда, у плакатлар, карта, портрет, фотография, расм, чизма, график ва бошкаларни уз ичига олади.

Иллюстрация материаллари олдиндан тайёрланади, лекин улардан зарур пайтлар-да фойдаланилади. Иллюстрациянинг сама-ралилиги куп жихатдан уни кандай тарзда куллашга боFлик.

1 Рашидов Х. ва бошкалар. «Касбий педагогика» бло-кини укитиш методикаси. / Укув-услубий кулланма (Ма-лака ошириш ва кайта тайёрлаш курслари учун). - Т.: УМКХ.ТТКМО ва УК.ТИ, 2007.

Фацат маъруза утганда

-Т»

60 80 (дацика)

Кургазмали ва таркатмали материаллардан фойдаланиш даражаси кенг, улардан кандай тарзда, кандай максадларда фойдаланиш укитувчига боFлик. Укитувчи кургазмали ва таркатмали материалларни танлар экан, биринчидан, дарснинг маъруза ёки семинар машFулот шаклидалигини хисобга олади. Иккинчидан, мавзу оркали укитувчи таълим олувчилар олдига кандай вазифа куймокчи, максади нима, мухокама килинаётган му-аммони ечишда кургазмали курол ёки таркатмали материал кандай ёрдам бериши мумкинлигини хисобга олиб, уларни танлаши керак булади.

Масалан, маъруза дарсларида чизма, расм, жадваллардан бирор илмий тахмин (гипотеза), илгари сурилаётган фикрни тасдиклаш максадида фойдаланилса, семинар ёки амалий машFулотларда муаммоли вазиятларни кичик гурухларда мухокама килиш ва ечи-мини топишда фойдаланиш мумкин. Бунда хам кургазмали ва таркатмали материаллардан фойдаланиш даражаси укитувчининг мохирлиги, фантазияси хамда педагогик махоратига боFлик булади.

Хулоса сифатида шуни таъкидлаш мум-кинки, кургазмали ва таркатмали материалларни маъруза дарси, семинар ва амалий машFулотлар жараёнида бошка барча метод-лар билан бирга куллаб, дарс самарадорли-гини ошириш имконияти мавжуд. Ушбу им-кониятдан кандай фойдаланиш укитувчининг педагогик махоратига боFликдир.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 2

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008.

2. Сарсенбаева Р. Талабалар мустакил таълимини ташкил этиш методикаси. Укув-услубий кулланма. - Т.: ТМИ. -108-б.

3. Рашидов Х. ва бошкалар. «Касбий педагогика» блокини укитиш методикаси. / Укув-услубий кулланма (Малака ошириш ва кайта тайёрлаш курслари учун). - Т.: УМКХТТКМО ва УКТИ, 2007.

4. Тожибоева Д. Махсус фанларни укитиш методикаси. Укув кулланма. - Т.: «Fan va texnologiya», 2007. -541-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 2

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.