CC BY
0ДАЛА ДАНЫШПАНЫНЫЦ ТАГЫЛЫМЫ МЕН ДЭУ1РЛ1К МАЦЫЗЫ
ЭНДАС ЕРШАТ
I^aHCYripoB атындагы Жетiсу университетi «Zhansugurov college»- ньщ аударма ici жэне агылшын тiлi нэншщ окытушысы, макистр
ОЦАП ГYЛМИРА
Талдыкорган Жогары политехникалы; колледжi математика пэншщ окытушысы, макистр
ДАУЛЕТЦАЗИНОВ АЙДОС ЕД1Л¥ЛЫ
I.ЖанcYгiров атындагы Жетюу универcитетi «Zhansugurov college»- ныц география пэншщ окытушысы, педагогика гылымдарыныц магис^
БАЙГЕНЖЕ МАЦСАТ САГАТ¥ЛЫ
Жетicу облысы, Талдыкорган каласы, Еcкелдi ауданы ^арабулак ауылы Мелькомбинат негiзгi орта мектебшщ География пэншщ м¥Fалiмi
АЙНАКУЗЕВА РИТА БЕКИШЕВНА
I.ЖанcYгiров атындагы Жетicу университет «Zhansugurov college»- ныц арнайы пэн окытушысы
Аннотация: Мацалада Казыбек бидщ Казац елтщ эдет-гурып зацдарын цалыптастыруга ат салысцан, халцыныц ерктдт мен азаматтыгын ойлаган, кемецгер ойшыл, цажымас цайраткер реттде ел б1рлтн сацтау жолында цосцан Yлесi туралы мэл1меттер1н вз цундылыцтарымызды цастерлей отырып терецдету, Мэцгшк Ел болу жолында жас урпацца Отанга деген CYйiспеншiлiк пен патриоттыц сезiмнiц жацаша Yлгiсiн цалыптастыру жолдары царалады.
Аннотация. В статье приводятся сведения о вкладе Казыбека Би в формирование обычного права Казахской страны, думавшего о свободе и гражданстве своего народа, как гениального мыслителя, неутомимого деятеля, и его вкладе в сохранение национальное единство при уважении наших ценностей, углубление любви и патриотизма к Родине молодому поколению на пути к становлению Вечной Страной.рассмотрены пути формирования нового образца чувствования.
Abstract: The article discusses the ways to deepen the information about the contribution of Kazybek BI to the preservation of the unity of the country as a brilliant thinker and tireless figure, who participated in the formation of the customs laws of the Kazakh country, thought about the freedom and citizenship of the people, cherishing our values, forming a new model of love for the motherland and patriotic feelings for the younger generation on the way to becoming a Mangilik El.
Трек свздер: Шешендт свздер - цогамдагы тарихи-элеуметтт жагдайлар, квшпелi вмiр салтын устанган елдщ тYрмыс-тiршiлiгi, цщыгына байланысты терец ой, бейнелi, шебер тшмен баяндалган халыц шыгармасы. Магынасы терец, тш квркем, терец тужырымды, логикалыц ой, нацыл свздер.
Ключевые слова: Ораторское искусство-это народное произведение, выраженное образным, умелым языком, глубоко мыслящим, связанным с историческими и социальными условиями в обществе, бытом, правом страны, ведущей кочевой образ жизни. Смысл глубокий, язык художественный, глубокая формулировка, логическая мысль, притчи.
Key words: Oratorical words are a folk work in which deep thought, imagery, and masterful language are related to the historical and social conditions in the society, the life and rights of a
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
country with a nomadic lifestyle. Proverbs with deep meaning, beautiful language, deep reasoning, logical thought.
Аты ацызга айналып, eciMi ел аузында кещнен тараган тарихи тулганыц 6ipi, казак улысында ^аз дауысты ^азыбек 6и атанып кеткен ^азыбек Келдi6екулы. Дала мектебшен тэлiм алган дара тулганыц улан гайыр жерiмiздщ 6Yтiндiгiн коргау жолындагы кемецгерлшн ешкiм жокка шыгара алмайды. ^азак хандыгы дэуiрiнде eMip кешкен жырау XVII гасырдыц орта тусында А6ылайханньщ акылшы 6иi болган. Оныц 6i3re жеткен накыл сeздерi мен елевдершен туганына жакпаса да, турасын айтып жYретiн алдаспан eткiрлiгiн байкауга 6олады. Атыцнан айналайын дана 6а6аларым айтудай-ак айтып кеттi-ау, 6iрак 6алалары содан кандай нэтиже шыгарып жатыр - сол мацызды 6олып тур. ^азыбек 6а6амыз ел 6асына екi талай ^н туган жоцгар шапкыншылыгы кезшде ецсесш темен 6Yкпеген, душпанынан Yрiкпеген, айтар сeзiн iрiкпеген, улардай шулап, куландай жорткан елдi 6iрлiкке шакырган ултымыздыц дара перзенттершщ 6iрi.
Бабамыздыц 6iзге аманатка калдырган мурасы аркылы зерделей келе, улттык болмысымыздыц кандай куатты болганын ацгарасыц. Бiз улы Туран даласын тулпарыныц туягымен дYбiрлеткен казакия улысыныц 6Yгiнгi урпагы, 6а6аларымыз6ен мактанган дурыс-ак, 6iрак, куры мактанга урын6ай, соларга уксап, улт пен урпак Yшiн эдшдштщ жолында арын кiрлетпей, 6арын жогалтпай, рухани казынасын тоналтпай саф алтын ^йнде сактап, кейiнгi келе жаткан зейiндi жеткiншектерге жеткiзе 6iлсек, азуын Айга 6iлеген алпауыт елдерден еш кем тYCпейтiнiмiз акикат. ^азыбек атамныц артына калдырган асыл мурасын окыганда кещлге токыганым осы 6олды. Кeщлдерщiзге кон6аса ^азыбек 6ише: ^азак деген мал 6аккан елмiз, ешкiмге соктыкпай жай жаткан елмiз. Елiмiзден кут-6ереке кашпасын деп, жерiмiздщ шетш жау 6аспасын деп найзасына жылкыныц кылын таккан елмiз. Душпан басынбаган елмiз, 6асымыздан сeз асырмаган елмiз. Досымызды сактай 6iлген елмiз, дэм-тузын актай бшген елмiз.
Бiрак аскактаган хан 6олса - хан ордасын таптай бшген елмiз.
Атадан ул туса - кул 6оламын деп тумайды,
анадан кыз туса - ^ц 6оламын деп тумайды,
¥л мен кызын жатка кул мен ^ц етш отыра алмайтын елмiз.
Сен темiр болсац, 6iз кeмiрмiз - ерiткелi келген6iз,
^азак-калмак 6аласын телiткелi келгенбiз.
Танымайтын жат елге таныскалы келгенбiз,
танысуга ^нбесец - шабыскалы келгенбiз.
Сен кабылан болсац, мен арыстан - алыскалы келген6iз,
туткыр сары желiммен жабыскалы келген6iз.
Бiтiм берсец - жeшцдi айт, бермесец - турысатын жерщдi айт! - дегеш сeзi асыл, ойы коргасын ^азыбек бидщ осы тагылымды урпагы e^re етiп, eмiр CYPУ Yшiн калдырганын естен шыгармаган абзал. Жас баланыц бул сeздерiнен бас алыспак батырлыкты да, ынтымакка шакырган iзгiлiктi де ацгарган калмак ханы эдiлдiкке жыгылып, eжеттiгi мен шешендiгiне риза болып: «Дауысыц каздыц дауысындай екен, будан былай сенщ еамщ ^аз дауысты ^азыбек болсын», - деген екен. Соныц аркасында елшiлiк жау колындагы 90 туткынды шабылган мал, тоналган мYлiгiмен шашау шыгармай кайтарып алып, елге олжалы оралган екен. ^азыбек будан кейiн де жоцгарларга ею рет елшiлiкке барып, ел намысына дак тYсiрмей, кeздеген максатын орындап кайткан [1].
^азыбек бидщ арманы мен 6Yгiнгi он беске толмаган жастардыц арманы жер мен кeктей. Дауылпаз жыраудыц бул сeзiнен казiргi когамныц басты такырыбына айналган улттыц улы мураты - Мэцгшк Ел болу жолында жанын аямайтындыгы жатканын ацгару киын емес. Он бес турмак 6Yгiнгi жиырманыц жалына жармаскан жастарымыздыц ^бЫщ улттык децгейде ойлануы былай турсын, ултыныц кундылыктарына мурнын шYЙiре карайтын жатбауырлык ацгарылады. Булар ^азыбек бидщ накылдарын окымак тYгiлi кiм екенш де анык 6iле 6ермейдi-ау. Акикатын айтсак, бул - улттык трагедия. БYгiнгi жастардыц кe6iсi дэл мынандай касиеттi даланы жанын 6ерiп, канын тeгiп жYрiп коргаган бабаларын толыгымен танымайтындыгында. Ендеше олардыц патриоттыгы кандай децгейде екеш айтпаса да тYсiнiктi.
^азыбек 6идiц eз заманында ел бастаган кeсем, сeз бастаган шешен, кол бастаган батыр, жыр калдырган акын атанган ерекше тулга. Олай болса, сондай батыр бабалардыц урпагы екенiмiздi тiлмен гана айтып мактанбай, iсiмiз6ен де соган лайык болганга не жетсiн?! Жарасымды тiрлiк кешш, iрiлiк кeрсету Yшiн 6iрлiк керек екенш мецзеген жыраудыц жырынан гибрат алсак, будан да бакуатты ^н кешудiц жолына тYсетiнiмiз хак. Бiрде Абылайханга айткан мына ескертпесi де былайгы журт Yлгi алатын терец eнегелi накыл екенiн ескере жYрген жeн. Арык емес, катумын, ^ара жерден татуымын. Кeшершiлiк кезде тYЙе азады, Жетiмдiк кeрсе кыз азады. Елшде жаугершiлiк болса, Тагында хан азады,
Табындагы 6и азады[2] дегеш 6Yгiнгi 6илiктiц кецесшiлерiне де осындай eткiрлiк керек дегендi 6iлдiредi. Эрине, 6Yгiнде кецес айтсац, кемшiлiк iздедiц деп тYсiнетiн сана калыптасканы да рас. «Дос жылатып айтады» деген карапайым гана кагидага CYЙенсек, керек жершде кем-кетiгiн тYзеуге се6епшi болып, акикаттты айтуды ар санамаганымыз дурыс-ак. Тeле 6и бабамыздан жеткен жетелi сeз: «Тура биде туган жок, туганды биде иман жок». Дала дшмарларынан калган осы 6iр алдаспан мшез ацыз болып бара жаткандай. Туган-туысыц болмаса да, таныс таппасац шаруац шешшмейтш когамда eмiр CYрiп жатырмыз. Тeледен калган сeздiц тeресi тeмендеген заман. Керiсiнше, «^азыгы мыкты киiз казыкты да жерге кагады» деген тYЙiн ащы да болса акикатка айналган. Шымбайын батса да хан демей, казы демей шындыкты айтуды аманаттап кеткен баларымыздыц бiрi осы ^азыбек 6и. Тату болса, агайын жакын, Акылшы болса, апайыц жакын. Бауырмал болса iнiц жакын, Инабатты болса, келiнiц жакын. Алдыца тарткан адал асын, ^имас жакын - карындасыц. Сыбайлас болса, нагашыц жакын. Адал болса, досыц жакын. Еркелейтiн немерец жакын, 0з урпагыц - шe6ерец жакын. Жан сершц жас кезiцнен [3]
Эсш, «Алтау ала болса, ауыздагы кетедь Тeртеу тYгел болса, тe6едегi келедЬ» деп кашан да татулыктыц туын 6иiк устайтын бабаларымыз 6iрлiктi насихаттап, урпагыныц ынтымагы улттыц тутастыгына бастайтын сара жол екенiн eсиет етш кеткен. Тiптi, болмашы нэрсеге араздасып кеткен агайыны ашуы таркаганда кайтып оралса: «Адасканныц айыбы жок, кайтып YЙiрiн тапкан соц», деп кушагын ашып, бауырына басуды ар санамаган. Бул дегенiмiз бабадан жеткен жYЙелi сeздi санасынан eткiзiп, жетесiне жетюзе 6iлудiц жемiсi. Ауруын жасырган ажалсыз eледi,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Зорлыктан корыккан амалсыз кeнедi. Айтайын десе буган сор. Айтпайын десе елге сор. Отыз тicтен шыкканды отыз ру ел бiлер. ^азактыц кайгысы калмак едi, берекемен жауын алмак едi. Мынау берекенi бузатын ауру едi, Не кылган ауру салмак едi. ^азактыц тYбiне жететш ауыр дерт,
зыгыр майындай жайылмаса игi едi, - деген ^азыбек бидщ ecиетi бYгiнде еcкерiлмей жаткандай cезiледi[4].
Жасыратыны жок казiргi когамда бiр кем дYниенiц бары рас. ^ай сала, кандай жагдайда болмасын сез бен ютщ арасында алшактык басым. ¥лы мурат жолындагы улттык кундылыктар еcкерiлмей, жанымызга жат езгенщ ерескел кылыктарын талгамай жабыстырып жатырмыз. Ынсапсыздыктан ысырапка жол берiлiп, адам жанын аздыратын ойынханалар мен тYнгi клубтардыц катары кeбейiп, улт болашагы болатын урпактыц ен бойын улап, санасын сансыратып-ак барады. Ерiм деп елi сенгендер колындагы мYмкiндiгiн «бармак басты, кез кыстыга» айналдырып, сыбайластыкка урынып, жец ушынан жалгаскан кылмыска жол ашуда. Осындайда ^азыбек бабамныц жYрегiнен буыркана шыккан сез асылына кещлщ ауа бередi:
^арт тарихтыц катпар бетiн парактасак, сез кадiрiн бiр кiciдей-ак бiлген ел едш. «Едш», деп еткен шакпен екше сейлегендей болсам, айып етпещздер. Сез шындыктан бузылмайды. Дэл к&арп уакытта сол бабалар аманатына киянат жасап келе жаткан жайымыз бар. Нанбасацыз бабаныц мурасын окыцыз, бYгiнгi ^нмен салыстырып, санацызда токыцыз: Yй жанында биiк тебец болса, Ол - ерттеулi аттан кем емес. От басында бiлгiр картыц болса, Ол жазылган хаттан кем емес. Бiз Yш казак керicпейiк,
Керicкен асылы, бiзге жен емес, - дейдi дала данышпаны[5]. Саясатта да, мэнсапта да, езшщ жацсак пiкiрiн шын кeрiп, аузы кeпiрiп, eтiрiк айтып лепiрiп, eзi тойганына кекiрiп жYрген жандар аз кездеcпейдi. Былайгы ^йбец т1рлштщ илеуiнде жYрcе де, «етсршт шындай, аксакты тыцдай» гып, тш мен жагына CYЙенiп жYргендер де жетерлш.
Жалпы жаман мшез-кулыктыц бiреуi юмшц бойынан кездессе калган касиетаз кеселдщ бэрi соган YЙiрcек келедь Этiрiк - кYллi жаман ic-эрекеттщ бастауы деп есептесек, нэтижеciнде не сезшде, не iciнде береке жок кержалкау пенде гана емес, ел сенш отырган тулгаларымыздыц eзi колындагы билшн урлыкка салып, корлыкта калып жатканын кулак еcтiмек тYгiлi кез керуде. Тутылганы кутылудыц камын ойлап, камауда жiгерi жасып жатса, кутылганы ебiн тауып, елiнен кашып, шетел асып жатыр. ^азыбек бабамыз айткандай «^иянатта кият бар» екенiн осыдан-ак байкауга болады. Эйтпесе, каhарман жырау бiзге не деп едi, окып керщз:
Бiрде Теле бидщ он жумбагына ^азыбек бабамыз: Бiр дегенiмiз - бiрлiгi кеткен ел жаман. Ею дегенiмiз - егеciп еткен ер жаман.
Yш дегенiмiз - Yш бутакты шiдерден шошынган ат жаман.
Терт дегенiмiз - тесектен безген жас жаман.
Бес дегенiмiз - белсенш шапкан жау жаман.
Алты дегенiмiз -аскынып кеткен дерт жаман.
Жет дегенiмiз - жас келшшек жеciр калса, сол жаман.
Сепз дегенiмiз - cерпiлмеген кайгы жаман.
Тогыз дегенiмiз -торкалы той, топыракты eлiмге бас керсетпесе сол жаман. Он дегенiмiз -оцалмас кэршкке дау болмас деген, - деп жауап берген екен[6].
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Атка мшсе, атасын танымай кететш алаeкпелiк канымызда бар халыкпыз. Бэюм мундай мiнез барша адамга тэн шыгар. Кeрiп жYрген eз казагым болган соц айтып жатканым да. ^азак угым Yшiн ат пен так епз угым. Баласы билш басына келiп, такка отырып жатса, «Атка мшгеш кутты болсын» деп жатамыз. Ендеше «кут экелсiн» деген тактыц буы устай 6iлмеген адамныц мiнезi менмендiкке жетелеп, агайынын айналасынан 6ездiрiп, «жут» экелуi бек мYмкiн. Ондай жандар 6iр сэт болса да ^азыбек биден калган сeз асылын окып, кeцiлiне токып жYрсе абзал болар едi.
Мiнез - Алла Тагаланыц пендесiне 6еретiн касиеттершщ 6iрi. Адам eз бойындагы мшезш тэрбиелеу аркылы болашакка багдар калыптастырады. Нэтижесiнде эр адамныц бойынан табылатын осындай iзгi касиет улттыц мшезше айналмак. Сэл шегiнiс жасап рейiкшi - 6iздiц улттык мiнезiмiз кандай едi?! Даласындай даркан, тауларындай аскак, кeлдерiндей тунык жалпы табигатындай сулу едi. «Едi» деп eткен шакпен сeйлеп отырганыма айып етпещздер. Неге десецiз, улттык болмысымыздыц айнасына айналган мiнезiмiзге сызат тYсiрiп алганымыз акикат. Жасыратыны жок казiргi тацда ^бше бабаларымыздыц ерен ерлiгi мен жаужYректiлiгiн алдыга тарта сeйлейтiнiмiз рас. Бабамыз батыр, акын, шешен, ^сем болган деп сeз бастаганда алдымызга жан салмаймыз. Шынтуайтына келгенде солардай отаншыл, ултжанды, жалпы казак Yшiн кабыргамыз кайыса кояры екiталай болып барады. Бу-лайша ой корытуымныц се6е6i - 6ахадYP бабаларымыз ^рсеткен eрлiк пен ерлiк 6Yгiнгi урпагыныц, ягни 6iздiц бойымыздан саф таза ^йнде табылмай жаткандыгынан 6элкiм. Неге десещз казiргi тацда Ар мен ¥ят саудага тYCтi. Намыс пен Ж^ер кулкынныц курбанына айнал-ды. Кезiнде кырык YЙден тиым салган кызымыздыц кылыгы тYЗде шыкты. ¥лагатты болар деп eсiрген улымыздан уят кеттi. «Эзге елде султан болганша, eз елiцде ултан бол» деген аталы сeздiц кацбак курлы салмагы калмады. Куэлiгiндегi «казак» деген жазуы болмаса, орыс тiлдi кeптеген кандасымыздыц бойында Отанга деген ыстык махаббаттан гeрi салкынкандылык басым. ¥лттыц улы мурасынан eзгенiц кацсыгын тацсык ^ру эдетке айналды. ^азыбек биге жYгiнсек:
Арадан шыккан жау киын,
Таусылмайтын дау киын,
Шанышкылаган сeз киын,
Дэл осындай жагдайда,
Пана болмас eз YЙiц.
Жазылмаса дерт киын,
1ске аспаган серт киын.
Акылыцнан адасып,
Эзщ тYCкен eр киын,
Тентек болса ул киын,
Не io^^i бше алмай
Ашиды сонда бос миыц, - деп тYЙiдедi [7].
Жалпы бYгiнгi урпак тарихтыц тамырына дендеп бойлап, бабалар тагылымынан нэр алмайынша Отанга деген CYЙiспеншiлiк пен патриоттык сезiмнiц жацаша Yлгiсiн калыптастыра коюы негайбыл. Бабалар бойындагы аскак рух пен eр намысты терец бшмешнше болашагымыздыц туткасын устайтын казiргi жастардыц 6ерекесi 6ерiк бола коймас. Эткен шакка салмак сала сeйлеуiмiз де негiзсiз емес. Эйткенi, era^m умыткан когамныц болашагы булыцгыр болмак.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. https://kk.wikipedia
2. «Сез тапканга колка жок» ютабынан. 1988 жыл. «Жазушы» баспасы.
3. «Орталык ^азакстан» газетi. 1990 жыл. ел аузынан жазып алган Е. Мусин.
4. «Тац» журналы.1925 жыл. №3 саны.
5. «^ызыбек бидщ тагылымы». Салауат Кэрiм. «Ана тш» газетi. 1991 жыл.
6. «Шешендш шиырлары». «Орталык ^азакстан» газетi.1990 жыл. №6 сан.
7. ^аз дауысты ^азыбек би туралы не бiлемiз. https://sputnik.kz/20230512/qaz-dauysty-qazybek-bi-turaly-ne-bilemiz-34872414.html
