CC BY
3ЭОЖ 82.091
ШЕРХАН М¥РТАЗА СТЕНОГРАММАЛАРЫНДАГЫ ЭДЕБИ-ТАНЫМДЬЩ
КеЗЦАРАСТАР
КЕМБАЕВА АЙНУР ТУРАРОВНА
Эл-Фараби атындагы ^азак ¥лттык университетшщ 2-курс докторанты, Алматы к.,
^азакстан республикасы
ТАМАБАЕВА КАРАКОЗ УМИРЗАКОВНА
Ш.Муртаза атындагы Халыкаралык Тараз инновациялык институтыныц доценту филология гылымдарыньщ кандидаты, Тараз к., ^азакстан ресубликасы
АРХАБАЕВА ГYЛЬНУР ЕРМАХАНОВНА
Ш.Муртаза атындагы Халыкаралык Тараз инновациялык институтыныц ага окытушысы, филология магистрi, Тараз к., ^азакстан Республикасы
АЙДАРОВА КЫЗДАРКУЛ ТУРСЫНХАНОВНА
№40 мектеп-лицешнщ казак тш мен эдебиет пэншщ мугал1м^ Шу к., Жамбыл облысы, ^азакстан Республикасы
АБИТОВА АЛИЯ КАЗЫКЕНОВНА
№40 мектеп-лицешнщ казак тiлi мен эдебиет пэншщ м¥Fалiмi, Шу к., Жамбыл облысы, ^азакстан Республикасы
Ш.Муртазаныц небiр жауапты кызмет аткарFан уакытта жазFан стенограммаларыныц да бYгiнгi улттык эдебиетiмiздегi мацызы ерекше. Эйткенi, жазушы стенограммаларында сол уакыттыц таза шындыFы, рухани даму жаFдайы мен эдеби танымныц кeрiнiстерi, жацаша сипаты керкем мазмундалады.
Ш.Муртазаныц публицистикалык шыFармаларымен катар, журналиспк зерттеулерi, хаттары, стенограммалары мен ой-толFаныстары сол кезецнщ шындыFын улттык мYДде турFысынан eткiр козFауымен, батылдыFымен, халык ^^лтден алацдаушылыкты айкын жеткiзуiмен сипатталады. Тэуелсiздiк кезецнщ алFашкы жылдарында жазушы коFам кайраткерi, ^азакстан Республикасы Мэжшс депутаты ретшде Тэуелаздштщ туFырын ны^айтуда Yлкен ецбек ащрдь
Ш.Муртаза - елiмiз тэуелсiздiгiн алFаннан кейiн жауапты кызметтер аткарып, экономикалык-саяси, элеуметпк, коFамдык eмiрiне белсене атсалысты. Сонымен катар, шы^армашылыкпен де айналыса жYрiп, жYрекжарды ойларын бYкпесiз жазып калдыра алды.
Эзшщ «Тэуелаздш бiреу» атты макаласында бэрiмiз соFан тiреу болуFа жараймыз ба деген суракка жауап iздейдi. БYкiл шыFармашылыFына желi болып тарты!етан халкына деген калткысыз CYЙiспеншiлiк Ш.Муртазаныц кызметтiк жолындаFы да басты устанымы болды. ^азакстан Жазушылар ОдаFыныц хатшысы болFан жылдардаFы жазылFан стенограммалары -осы сeзiмiздi толыFымен дэлелдейдi.
Жазушыныц кызметтiк жолындаFы кужаттардыц бiрi - стенограммалар, баяндамалар, тYрлi баспадаFы, яFни газет-журналдарда кызмет аткарып турFан тустаFы кужаттар. «Казак эдебиетЬ» «Социалиста ^азакстан», «Лениншш жас» газеттерi, «Жулдыз», «Жалын» журналдарыныц eмiрiне жэне Жазушылар ОдаFында хатшы болып кызмет аткарFан кездеп эдебиеттщ сипаты мен эдеби таным кeрiнiстерiне байланысты тыц деректер жинакталып берiлген.
Ш.Муртаза eзi eмiр CYрген уакыттаFы эдеби танымныц шежiрешiсi. ^ркем эдебиет -eнердiц касиетп эрi кYPделiсi ретiнде эдеби танымды дамытады. Осы турFыдан келгенде, жазушыныц осыпан дейiнгi айтылып eткен кeп кырлы ерекшелiктермен катар, оныц
Жазушылар Одагындагы тYрлi жиналыстары мен кецестершде модератор болгандыгы да айрыкша касиеттершщ 6ipi. Эдебиеттщ проза жэне поэзия жанрларын талдау барысындагы, ютаптар мен жинактардыц жарыкка шыгуына орай тYрлi кезкарастар мен сынга байланысты жазушыныц баяндамалары да ipiктелiп жинакталган.
Стенограмма дегенiмiз - (rp.stenos- узкий, тесный, и грамма) текст, представляющий собой дословную запись устной речи (доклада, лекции и пр.) по методу стенографии или стенотипическим способом. (БСЭ1969-1978);
Стенограмма - (от греч. Stenos - узкий, тесный и гамма), текст, представляющий собой дословную запись устной речи (доклада, лекций и пр.) по методу стенографии. (Большой энциклопедический словарь) - ягни, ауызша баяндаудьщ стенографиялык жэне стенотиптск сезбе-сез жазылган мэт1ш[1].
Осындай ресми кужаттарда да Ш.Муртазаныц ултымыздыц шын жанашыры екендiгiн керсете бiлдi. Эаресе, эpбip жылдыц эдеби корытындысы талкыланганда, ешкандай да кещлге, кaйсыбip эрштесшщ шен-шекпенiне карамай, сынын айтып, эдш шешiм шыгарды. Бipкaтapын талдап керелш. Жазушылар Одагыныц VIII съезiнде сейлеген сезг
«Жолдастар!
Эткен бес жыл прозасында жетiстiгiмiз де, кемшiлiгiмiз де бip алуан екен. ^aлaмгеpлеpiмiз керкемдш жинактауга, синтезге, кесек типологиялык кahapмaндap психологиясын ашуга кеп жэне батыл бара беpмейдi. ^sipri романныц бYткYл бiлiмi ширак эрекетке, психоанализге, етюр драмага толы болып келетiнi шындык бола тура, екiнiшке орай нагыз эпикалык полотнолар аз. Бул жайында КПСС Орталык Компартиясыныц бipiншi секретары Д.АДонаев жолдас ^азакстан Компартиясыныц XY съезiнде жасаган баяндамасында: «Эюшшке карай, езшщ эсер кYшi женiнен 6y^ дYние жYзiне танымал болган Эуезов эпопеясына тецдесе аларлык шыгарма бiзде эзipше жок» - деп эдш сынаган едi. Бipкaтap романдарымызга романдык ойлау жYЙесi, эпикалык тыныс, аукымдылык, емip материалдарын сурыптаудагы талгампаздык, керкемдш зеpделiлiк жетпей жатады. Бул кемшшктердщ кебi повесть, эцпме жанрына да тшелей катысты. Бip орайда тш де керкем, образдары да, тартыстары бар, характерлер кактыгыстары да тартымды, турасын айтсак, талантты жазылган романдар, повестер, эцпмелер бар-ак. Бipaк та солардыц кебi кaзipгi даму, есу эволюциямызды философиялык кец тыныста керсете, камти алмагандыктан, кейiпкеpлеpдi типтендipудегi асыгыстыктан, элеуметтiк-психологиялык кат-кабат жайлардыц кыртыстарын терец копара зеpттемегендiктен, ондай туындылар езiмiз кYткен биiктен кеpiнбей жататын тэpiздi.
Осылардан барып жазушы стилiне катысты ойлар, проблемалар туындайды. «Стиль» дегендi орынды, орынсыз кеп айтамыз. Байыпты тYPде ойлансак, эдеби сынымыз стильдщ кYPделi де кYpмеуi кеп процестщ жемiсi екенiн элi де толык аныктап Yлгеpмептi. Бip екiнiштiсi, кейде тшт «стиль» жок жерде, стиль туралы эцгiме козгайтынымыз бар. Эаресе, тарихи-революциялык жэне тарихи такырып аса ^рдель Оган жазушыныц накты емipдi жэне деpектеpдi, документтеpдi зерттеу ерекшелш, тацдау талгамы, суpеткеpлiк концепциясы, езшдш стилi кажет.
Эйткенi, жазушы каламына iлiккен эpбip когамдык кубылыс пен эpбip окига эдебиетiмiзде жацаша сипатта кеpiнуге тиiстi. Шынайы каламгер кай кезецдi, кай такырыпты жазбасын, ол ец эуелi езiнiц суpеткеpлiк дYниетaнымын, ез стилiн танытады. Мэселен, Габит МYсipеповтiц кейiн толыктырган «¥лпан» романы, «Атакты эншi Майра» эцгiмелеpiн алайык. Екеуi де тарихи такырып, кайсы^р таихи фaктiлеpi де бурыннан таныс. Соган карамастан, кеpкемдiк шешiм жацалыгы, стиль даралыгы ¥лпан, Майра есiмдi мYлде жаца кейiпкеpлеpдi беpiп отыр» [2,15б.].
Жазушыныц ^азакстан Компартиясы Орталык Комитетшщ пленумында айткан мына бip сезiнде де терец астар, рухани куат жатыр десек кaтелеспегенiмiз. Елiмiздiц тэуелсiздiк алган алгашкы жылдары не боларын, багытын тацдай алмаган халыктык эдебиетке ерекше ж1гер, сеpпiн сыйлады. Бул сезiнде жазушы кецестiк идеология курсауында болган
эдебиеттщ даму багдарына бага бере келш, ендш уакытта калай даму керек екенiмiздi пайымдайды. niKÏpÎH талдап кeрейiк. «Осы 6ïp килы-килы кезецде идеология деген сездщ 03Ï элдеюмдердщ кулагына жагымсыздау тиюi де mymkïh. Оныц себебiн шамалай тYсiнуге де болады. Ондаган жылдар бойы 6Ï3 какайма, сiрейе идеологияньщ курсауында eMip CYpin келдiк. Догматтар мен прагматиктер кулакка куйган теориясымактардан кейiн адам eзiнше ойлап, езшше пайымдаудан калып, жаттандылыкка, цитатшылдыкка урынды.
Осыдан барып, адам жаны, адам сезiмi бipте-бipте кожырап, жан жутацдыгы мецдеп, адамгеpшiлiк, иман деген угымдар арзандап кеттi. Идеология кeбiнесе адам жаныныц тYpмесiне айналды.
Айтайын деген ойыцды ашык айта алмасац, ту етш устаган уранымыз кепе-кернеу кате екенш кере турып, бiле турып, карсы пiкip айта алмасац - ол турме емегенде немене?! Мысалы, бiздiц букiл газеттеpiмiз бен журналдарымыз: «Барлык елдеpдiц пролетарлары, бipiгiцдеp!» деген уранды пешенесiндегi жазудай мацдайына жапсырып алды. Бул уран Карл Маркс eмip сурген кезде акылга конымды кepiнген де болар, бipак заман, eмip бip орында турмайды той. Ал, ^ip Карл Маркс угымындагы пролетарлар бар ма? Марксизм догма емес, ю-эрекеттщ жетекшiсi деп Лениннщ eзi айтканы кайда? Бipак, бiз Лениннiц кай айтканын орындап, удесше жеттiк? Лениндi иконага айналдырып, eriprn табынган болып, социализм деп журш, сол социализмнiц о бастагы iзгi максаттарын сатып кетiп, буралац бурыс жолга тусiп, казipгi кризиске, терец куздыц жагасына бip-ак т1релдш»[3].
^арап отырсак, бул пiкipiнiц айтары терец. Жазушы кай кезецнщ де эдебиет заман, когам тынысымен бipге журш, дегенмен улттык нэршен алшактамауы тшстшн айтады.
Ш.Муртазаныц эдеби агым, эдеби даму турасындагы eзiндiк устанымыныц ете жогары, кызметiне адал болгандыгын жазушыныц стенограммалары дэйектейдь Бip стенограммасын тугел келтсрш, талдайык. 1 декабрь 1977 жыл, сагат кундiзгi 3. Жазушылар Одагыныц конференцзалы. Мэжiлiстi баскарган Ш.Муртазаев. Алматы каласы.
Мэжiлiстi Шерхан Муртазаев ашты.
- Жас таланттар жайлы Орталык Комитеттiц каулысына шыкканына бip жылдан астам уакыт iшiнде бул салада Жазушылар Одагы едэуip жумыс iстедi. Жастар творчествосына арналган Пленум болып етп, оныц бер жагында облыстарда зоналык кецестеpiмiз eтiп жатты, жастарга арналып бiздiц Одакта жастармен жумыс журпзу жeнiнде Совет курылды. Сол екi арада жастар эдебиетше арналып «Жалын» атты баспа жэне Альманахы ашылды. Жаца жылдан бастап «Пионер» журналы кайта шыга бастайтын болды. Осыныц барлыгы партиямыз бен eкiметiмiздiц жас таланттарга деген камкорлыгы.
Осы мезгiл iшiнде жасалган жумысымыздыц корытындысы iспеттi бугiнгi мэжiлiсiмiзде аздердщ алдарыцызга терт баяндама усынылады: Оразбек Сэрсенбаевтыц, Оралхан Бeкеевтiц, жас акындардыц елец жинагы жайлы Жараскан Эбдipешевтыц, Аскар Егеубаевтыц булар эр жанр бойынша баяндамалар жасайды.
Баяндамашыларга 15-20 минут, сейлеушшерге 5-7 минут регламент койылсын деймiз, ал сeйлегiсi келетшдер тiзiмге жазылсын.
Сонымен, жумысымызды бастаймыз, бipiншi сез Оразбек Сэрсенбаевка бершедь
Оразбек Сэрсенбаевтыц баяндамасы.
Такырып аясыныц тарлыгы - бiз окыган жастар эцпмелершдеп бipiншi кемшiлiк болса, екiншi мiн елiктеу, солыктаудыц етек алып келуi. Бурын жаксы елец жазып, жацалык ашкан акындарга елiктеу кeбipек ушырасушы едi, ендi осы эдет прозашыларды да елiктipе бастаганга уксайды. Мысалы, Шэкен Кумiсбековтыц «Вэтсш», «Тау жолдары» эцгiмесi, Исабековтыц белгiлi «Гаухар тас» повесiнiц желiсiн еске туаредь Мунда да тэуip, нэзiк келшшек Бэтiштiц eмipден жолы бола коймаганы айтылады. Эйткенi, Бэтiштiц куйеуi Жумабай дeкip, турпайы бipеу. Жас бала Талжан эпкесш эpкiмнен кызганып журедь.. «Тау жолдары» эцгiмесiнiц фабуласы да осындай. Мунда катiгез ага ^айыр, жаксы жецге Кулзира, жецгесiн тэуip кepетiн бала арасындагы катынастар кершедь
Ергали Ахметовтьщ «^ызганыш» повесiнде де осы сарын: сыпайы, CYЙкiмдi келшшек Шара, оныц ожар кYЙеуi Исмаил, келшшекке жаны ашыган бозбала Ракымбек... Осындай схемага курылган /турпайы ^йеу, тэуiр келiншек - жанашыр жас бала/ дYниелiктер казiр тым кебешп барады. Муныц eзi о баста казак прозасы Yшiн эжептэуiр жацалык болып кeрiнiп едi. Yлкендер арасындагы киын, шиыр араластарды элi eмiр болмысыныц иiрiмдерiне тYсiп Yлгермеген ацкау, адал жастыц кeзiмен ^рсетудщ элемдш эдебиетте классикалы; Yлгiлерi /мэселен: Диккенстщ Оливер Твистщ басынан кешкендерi/ болганына карамастан, улттык топырагымызда туган лирикалык, психологиялык пландагы осындай шыгармаларды эуелде ыкыласпен окыганбыз. Ендi келiп, бiр кезде Н.Сералиев жазган «^ара кыз», Д.Исабеков жазган «Гаухар тас» повесшдеп вариациялары эр жанрда шац бере бастаганда, оган ешбiр емiренбейтiн болып алды.
Туасы елiктеу нускалыкка бастамайтын, келешегi келте, eткiншi эдет. Эткiншi деп сенбесек, эрине, жогарыда сынга ушыраган екi автордыц eзге эцпмелерш сYЙсiне окымас едiк. Ш.^мюбаевтыц <^р арка отын», Е.Ахметовтыц «Келш» аталатын шагын эцriмелерi бойынан эсерлi лиризмд^ эдемi канык суреттердi айкын ацгарамыз. Жаксылык Туманбаевтыц «^ардагы iздер», Оцай Тургалиеваныц «Мунар тау» аталатын эцпмелер жинагында да эмоциялык лэззэтка канат ететш кейбiр жаксы эпизодтардыц барлыгын осы арада атап eту артык емес.
Туцгыш жинактарда кездесетiн ец эуелп олкылыктыц бiрi - тш жутацдыгы дер едiк. Жастар халык тiлiне кeп зер салып, зерттеп Yйренуi керек-ак. Эсiресе, казактыц эр eлкесiне тэн ауызекi тiлдiц байлыгы, бiздiц фольклор eнегелерiмiз - саркылмайтын казынамыз гой. Бiздiцше, казак эдеби тш элi де жасалу, толыгу, баю Yстiнде. Ендеше тiл бшмейтшдердщ кeбiсi кабактарын шытып: «тYсiнбеймiз, бул диалектшк ерекшелiк деп» шошындырганына карамастан, даламыздыц тYкпiр-тYкпiрiнде гасырлар бойы орын тепкен халык тiлiнiц кэусарынан мYмкiндiгiнше мол сусындау Yлкен-кiшiлерiмiздiц касиеттi парызымыз болмак.
Бул ретте Мухтар Эуезовке жYгiнбеске лаж жок. Ол: «^азакта да эр облыс арасындагы сeздiк айырмашылыктарды диалект деп, оныц шшен кей жолдастардыц айтуынша, солтYCтiк пен шыгыс казактарыныц тiлiн негiзi деп, eзге батыс, Алатау, Сыр eлкелерiндегi калыц казак елдерi колданатын сeздердi диалект деп атау жэне сол сeздердi эдебиет тiлiне колдану дурыс емес дейтiн пiкiрдiц барлыгын бiз ушкары, орынсыз байлау деп бiлемiз» дей келiп, одан эрi: «...жазушылардыц бэрi де eз туган eлкелерiндегi казак сeздерiнiц байлыктары мен ерекшелштерш молынан ортага салып, эдебиеттiк шыгармаларына енгiзулерi керек», eйткенi, Мукацныц ойынша: «...ондай кeпшiлiк халкымыз тутынып келген, эдебиетке тYCпей жYрген тыц сeздерден жатыркап, бой тарту бiр жагынан халык тiлiне жасаган зорлык, екiншi жагынан алганда, бар казак тшн бiлмей, баурап алмай турып, булайша пацдык ету - кыцырлык пен астамдык» болар едi. /М.Эуезов, шыгармалары, 12-том, 80-81 бет/. Мухтар Эуезов творчествосы халык тiлiн игерудiц eлмес eнегесi десек, казак даласыныц eрт бурышында жасалган казыналарды бойына ащрш, тeрт кубыласы тYгел кeркемдiк элем жасауыныц тYп тeркiнi де ец алдымен оныц телегей тецiз тш корында жатканы хак.
Осындай озык талаптар тургысынан караганда, кейбiр жас авторлардыц тшге деген енжарлыгы, салактыгы кынжылтады.
Бiздiц пiкiрiмiзше, жылына отыз-кырык талантты ашамыз деп «мiндеттеме» коюдыц кажетi жок. Жылына бурын аты елге мэлiм болмаган нагыз бiр талантты тауып танытсак та Yлкен олжа. Ютап санын кeбейтудi науканга айналдырып ж1берсек, сапа жeнiндегi талапты тeмендетiп алуымыз мYмкiн. Жастар творчествосына камкорлыкты ^шейту - жарияланатын, ягни жарияланып жаткан шыгармаларга койылатын идеялык, кeркемдiк талаптарды эсте бэсецдетпейтiнi айдан анык. Бул ретте бiздiц кeркем эдебиет баспаларыныц алдында абыройлы мiндеттер тур.
Оралхан Бeкеевтiц сeзi
Эдебиет туралы эцпме козгамас бурын, сол, «эдебиет» деп аталар элемнщ болмысын, табигатын, тiптi тегi мен турш танып алу, не болмаса, букш сыр-сипатына каныгып, конспектiлей жазып, толайым теориясын жаттап кepiнгенге каксай айта беру аздык етер едь Эдебиет, жалпы енер атаулыныц кайсыбipi де ете кipпияз жылкы мiнездi жатыркагыш кана емес, сонымен катар киелг оныц /эдебиет айтамын/ киелшп сонда, ягни мынада - кез-келген кезбенщ, келденец етер кек атты, кеп аттыныц немесе ат байлары, немесе шапкылап кipеp корасы, немесе сабысып iшеp кудыгы, саркып шер сусыны еместiгiнде; еместiгiнде болатын себебi - жер жаралып, адамзатка акыл кipгелi eмipдiц, оныц eзiнде адаммен гана арка жулыны, кантамыры калыптаскан тipшiлiк атаулыныц, азуын айга бшегш тым-тым, тагы да тым-тым бшктеу мэуpiтiне дейiнгi орасан узак уакыттыц тепкiсiне мойымаган, туягын тоздырып, аркасын алдырмаган айналайын эдебиет! - десек, улы шеру кeшiне ере алмай шац жуткандар, итше улып журтта калгандар эдебиеттiц тезiне, сыныксымай айтсак, катац сынына шыдай алмаган шыгашап каукары, бipатаp куаты бар жолбике жазушылардыц танылмай, таныта алмай жан тапсырып, жым-жырт, элди iзiм-кайым жогалгандары каншалык мол болса, бугiнде еактен есiк, тесiктен - тесiк коймай сусылдап тipi жуpгендеpi каншама!
Эдебиет - Ертещмен гана eмipшец. Артында ат устар азаматы калмаган эдебиет - тул, жетсм. Сондыктан да «жастар, жастар!» деп уран тастаймыз, жиган-терген дэулетп кулдi кемей-кемеш, бей-берекет шашар жетесiз емес, устазды кайталамайтын, экеден асып туар урпак ессе екен деп, тiлеймiз. Бугiнгi мэжiлiстiц eзi сол iзгi аталык тiлек, камкор кeцiлдiц ак батасы сынды.
^азак эдебиетiнiц соцгы буын eкiлi деп, эзipше согыстан соц туындыларды айтып жуpмiз. Жещс! - деген улы сезден кешнп бейбiт те беpекелi жылдарда eмipге келгендiктен бе, еpкелiк, камшы кермеген жарасымды пысыктык eздеpiне тым жарасып та жур. Мезгiлiнде мектеп бтрш, мезгiлiнде алацсыз бiлiм алган жэне ез уагында ез сыбагасын алуга да бipтYpлi умтылыс, ертерек ержету, жумбакталу асыгыстык бар. Оган куанбасак ренжи алмас едiк. Мiне, осындай жутынып турган, кайда салсац да сакадай саймын, деп жулкынып турган азаматтардыц бipi - Роллан Сейсенбаев.
Осыдан екi-уш жыл бурын эдебиетте ондай есiм жок болатын. Айналдырган аз-ак уакыттыц iшiнде есiктен именбей юрген Роллан eзiнiц кiм екендшн, колынан не келетiнiн таныта бшдь Мамандыгы инженер болганмен, эдебиетке жаксы эзipлiкпен келген жэне казipдiц езшде мыктап дайындалып та журген, талапты жастарымыздыц бipi. Алгашкы эцгiмелеp ютабы туралы ептеп пiкipлеp айтылган, мен оныц «Жулдыз» журналында жарык керген <^к1м» атты повесiне токталып, ерекше атап етюм келедi.
Мен Турдыбек Алшынбаевтыц шыгармаларын алгаш рет окыдым. Эсipесе кeцiлiмнен шыкканы - «Эткел» повесi. Онда оныншы класты жаца бтрген, он жетi жасар Гулбану деген есiмдi кыздыц бой жету, eмipге ез бетiмен кадам басу кезещндеп сезiм сеpгелдецi, сенгiш, илангыш жуpектiц элдененi сагына iздеуi, ертещне балаша ацкау тiлектi умiтпен карауы, алгашкы сэтсiздiгi, алгашкы куанышы каз-калпында баяндалады. Баяндаганда да автор зэредей коспасыз, шынайы дэлдiкпен ауыл жастарыныц суpетiн салады. Эр деталь штрихте кунi кеше гана эркайсымыз бастан кешкен бозбала тацга дейiн кацгитын дэуpеннiц болмыс-бiтiмi, емс-емс еске тYсiп, мазалай берер елестеpi жатыр. Окып отырып, кайта туып, сол дэуipдi тагы бip кешудi кeксейдi. Туpлыбектiц «Алма багы» повес де eзiнiц калткысыз таза ние^мен еpекшеленедi.
Мен бугiнгi эцгiмемде, кэр^е де, жаска да алты ауыз «акыл» айткым келедi.
Бipiншi - отбасы, ошак касылык куйю тсрлшт куйттей кетер такырып таяздыгынан, ягни творчестволык етекбастылыктан сактансак;
Екiншi - алгашкы, элдi алдамшылау табыстан сауар астамшылыктан, немесе бората жазып, бордай тозудан, немесе eзiмнiц гана шыккан тауым биiк болсын деген eзiмшiл epкeкipектiктен сактансак;
Yшiншi - e3ÎMÏ3 жазганды мейлшше e3ÎMÏ3 жек кере бiлсек, жазганымнан жазбагым кеп деген YMini тiлекке Yйрену, ягни алгашкы сэтп шыгармамызды такка айналдырып, бшк айтып тебе би болып отырып алмай, алгашкы сэтп шыгарманы келес келелi биiкке шыгар баспалдак ретшде гана канагатсыз кабылдауды Yйренсек;
Тeртiншi - бiр-бiрiмiздiц табысканымызга куана бiлудi Yйренсек;
Бесiншi - бул eзiмiздiц арманымыз, аксакалдардыц келешегi, шшердщ аксакалдай акылдылыгы болса, шiркiн;
Алтыншы - эрюм ез тайлагын жетелемей, туган эдебиетiмiздiц жYгiн кара нардай кетерер жасты дер кезiнде кере бшсек.
Сез соцында: «Адамдарга жаксылык жасау ретi жылына бiр-ак рет келсе, жамандык жасау кYнiне жYЗ рет келедЬ» деген шыгыстыц философиясымен аяктаймын.
Yшiншi баяндама - Жараскан Эбдiрешевтiкi
«Пятнадцать новых поэтов, да откуда же наконец! - восклицает испуганный читатель.
Нет, читатель. Во первых они не все новые, хотя правда, большая часть. Во вторых, их не пятнадцать только, а по крайне мере сотня. Передо мной лежит только сейчас случайно пятнадцать книг стихов».
1908 жылдьщ дэл осы декабрь айында он бес жаца автордыц елец ютаптары туралы он бес тармактан туратын он бес ауыз гана макаласын Александр Блок осылай бастаган екен. Биылгы жылдыц eзiнде жарык керген туцгыш елец ютаптары тeцiрегiнде сез козгалып отырган бiз Yшiн «он бесп» - «жиырмадан аса» дегенмен ауыстырсак болганы. Эзгесiнiц бэрi басымыздагы жагдайга сэйкес кeцiл-кYЙiмiзге, сол кeцiл-кYЙiмiзге сэйкес кекейге кептелген алгашкы сейлемдерден айныса кане?.. Бiздiц алдымызда «Жалын» баспасынан шыккан «Тац шапагы» деп жазылган баулыгы бар он терт ютапшаны топтастырган бiр десте туцгыштар сериясы, жеке-жеке аты бар, айдар тагылган тагы бiр дYркiн жас талапкерлердiц тырнакалдылары; «Жазушы» баспасынан «алгашкы ютап» серияларымен дYниеге келген Yш жинак жатыр.
Осы жинактарга карай отырып авторларыныц бэрiн акын деп айту кандай киын болса, осылардыц бiрiне акын емессщ деп айту сондай киын.
Бул акындардыц бiрiншi жинагын ипподромдагы айналым жарысы дейтiн болсак, сол жарыстан кiм озар, кiм калар оны уакыт шешедi деген тужырыммен сeзiмдi аяктаймын.
БYгiнгi жиында барлыгын копарып тастамаганмен, эдебиетiмiздi кeтерiп тастамаганмен бiр мыскал болса да жалпы эдебиетiмiзге, соныц iшiнде жас эдебиетшшерге пайдасы тиерлiктей сездер айтылды ма деп ойлаймын.
Ал, бiзге бiр жолдас кагаз тYсiрдi, онда Жарасканга наразылыгын айтыпты. Жинактыц басына Ленин мен партия туралы eлецдi неге койма дедi деп. Бiз Yшiн партия, Ленин деген сездер - кудайымыз деп карауымыз керек, сондыктан партия, Ленин туралы eлецдердi ешюм соцына кою керек деген сeздердi айта алмайды да. Жараскан жаман оймен емес, стандарттан шыгу керек деген ойдан тудырып, мысал Yшiн алып турган болар. Сiздерге стандарттан кашу деген пшрш жеткiзе алмаса бiр баска, ал жалпы пшрше косылуга болады, не ак жаксы, не жаман дегендер аз да болса айтылады. Сондыктан алдымен баяндамашыларга рахмет айту керек, ез шамасынша баяндамага даярланган. Одан соц шыгып сeйлеушi жолдастарга, мына уакытын белш келген жалпы журтшылыкка рахмет айтпакшымыз.
Сонымен бiрге айтылатын жагдай 26 декабрь нак осы жерде Yлкен жиналыс болады, соган дайындык жумысы жYрiп жатыр. Ол жас акын-жазушылардыц республикалык кецесi деп аталмакшы. Ол бес кYнге созылады, муны айтып турганым, сол жиынга бэрщз катысыцыз деген тiлек. Оган катысушылардыц жастары 30-га дейiнгiлер. Жас акын-жазушылар колжазбаларын экеп Жазушылар Одагына тапсырсын, баспасез бетiнде жарияланганы, болмас жарияланбаганы болса да бурын колга тисе, кецес Yстiнде
ескертпе акыл-кецестерiн алады. Бул бiздiц хабарландыру, тiлек есебiнде айтарамыз. Келгендерщзге рахмет, жиналыс осымен жабылды.
Бip стенограмманыц eзi жиырма-отыз беттен кем туспейдi. Барлыгын да автор мукият жазып, тipкеп отырган. Жэне, ете талапшылдыгын байкаймыз. Эpбip сез сейлеген акын немесе жазушыныц сез саптауы да ой ерюш бiлдipедi. Жараскан мен Оразбек кандай карапайым, сез саптауы накты болса, Оралханныц сез саптауы тым белек, орагыта сeйлейдi, астарлы сынайды. Ал, мэжшсп жуpгiзiп отырган Шерхан Муртаза эpбip сын пiкip мен эдеби талдауга катысты эдiл байламын айтып, ортак уйлесiмдiлiк сактап отырады. Дарыны ендi ашылып келе жаткан жастар эдебиетше ерекше ден коя карап, ой сузгюшен eткiзуде тебipенiске толы жанашырлыгын байкаймыз. Жалпы эдебиеттiц заманы акикаты pетiнде даму багдарынан жазушыныц стенограммалары кец сыр шеpтедi десек, кателеспегенiмiз.
Эдеби танымныц epiстеуiне, эсipесе, эдебиетке кадам баскан жастардыц керкем туындыларын талдап, танытуда олардыц жiгеpiне ж1гер берумен катар, сыни тустарын да дурыс таразылап, шамына тиетiн емес, ширыктандыра тусетiн пiкip айтуды талап еткендшн кepемiз. Бул стенограммада сез алган эpiптестеpi де Шераганыц талабына сэйкес, мумкiндiгiнше эдеби танымды жан-жакты зерделеп, эдебиеттi замана айнасы ретшде багамдаганы кepiнiп тур.
Эдебиеттанушы галымдар тарапынан «^олына калам устап, аумалы-тeкпелi замандагы ел тагдырын, азамат жайын калыц-калыц кiтап етiп жазган, сонда да шаршамаган, кайта улт, кайсар тулга алдындагы пеpзенттiк парызы жiгеpлендipiп, талай «сарсацга» каскайып тетеп берген Шерагацды «колды-аякка турмай» зырлаган eмip ез дегенiне кeндipiп, ендiгi шама-шаркын ойлантканымен, азаматтык-суpеткеpлiк ойынан, ел урпак алдындагы жауапкеpшiлiгi мен соган барынша адалдыгынан ажырата алмапты» [4, 291б.], - деген ерекше багага ие болган Ш.Муртазаныц келешек урпак ушш кунды мураларыныц бipi - стенограммалары.
Ресми птрлершде де жазушыныц кайраткерлш тулгасы биiктеп, кунды ойлары жалгасып, пэлсапалык ундесiп жатыр.
Мше, булардан да Шераганыц улттык руханиятка жаца сеpпiн беpгендiгiн, ойлау дэрежесш артырып, жастарды келешегiне улкен сешммен карауга тэpбиелегендiгiн кepемiз.
Дорыта келгенде, Ш.Муртазаныц мол парасаттылыгы, кемецгеpлiгi мен нагыз ултым деп согатын ацкылдаган кeцiлi, даркан пейiлi шыгармашылыгыныц эpбip жолында катпарланып жатыр десек, еш кателеспегенiмiз.
«Тэуелсiздiк - бipеу, баскамыз соган тipеумiз» деп келетiн Шераганыц эpбip пiкipiнiц, ой-толгамдарыныц егемен ел дамуындагы улесi шексiз.
Эдебиет атты ардыц iсiне белсене араласкан Ш.Муртаза eзiндiк бедер калыптастырган, улттык казынамызды алтын сандыгын байытып, шоктыгы бшк шыгармалар сыйлады. «Адамныц басшысы - акыл, жетекшiсi - талап, шолушысы - ой, жолдасы - кэсш, корганы -сабыр, коргаушысы - мшез, сынаушысы - халык» деген Саккулак бидiц айтканыныц накты мысалы Ш.Муртаза деп тануга болады. ^азакстанда Шер аганы бiлмейтiн адам жок. «Бас кеспек болса да, тш кеспек жок» деп, кашанда ез журтыныц муддесiн аянбай айтып, еш кажымай ой айтты. Эзiнiц керкем шыгармалары аркылы халкымыздыц ой-epiсiн кетерш, санасына сэуле куйды.
Эдiлдiктен айнымаган улттык рухтыц жанашыры туралы кептеген жазушылар, каламдас эpiптестеpi мен галымдар оц пiкipлеpiн бiлдipiп, оныц каламгеpлiк болмысы мен кайраткерлш тулгасын аса жогары багалаган. Замандасы Д.Исабеков: «Ш.Муртаза - казак эдебиеттщ кепнде жаркырай бiткен айрыкша жарык жулдыздардыц бipi. Ол халкына саф алтындай таза да кунды шыгармалар беpуiмен гана кадipлi емес, азаматтык, ултжандылык зор даусымен де кастерлЬ» [5, 3б.] десе, Б.Нуржекеев: «Шэкец - ашаршылыктыц араны ашылган жылы туып, балалык шагы согыстыц отына шарпылып, тутiнiне какталган урпактыц екш. Осы екi шеpлi кезецнiц куш оныц букш шыгармашылыгына негiзгi езек болып, ецбектершде осы кезецнiц уш езгелерден айкын, айрыкша эсеpлi естшедЬ» деп жазса, Э.Дуйсенбек «Шерагамныц шеруЬ» атты роман-эссе жазды. Жалпы Ш.Муртаза шыгармашылыгы, эсipесе, казактыц бipтуаp улы Т.Рыскулов туралы жазылган «Кызыл жебе» романы туралы, жалпы шыгармашылык зертханасы, каламгеpлiк машык-мэнеpi,
авторлык iзденiстерi жайында зерттеулер кеп жазылды, жазылуда. Ал, бiз ез макаламызда казактыц Шер агасына айналган Ш.Муртаза секiлдi белгiлi жазушыныц публицистикалык дYниелерiн, стенограммаларын талдау аркылы кайраткерлш болмысын айкындауга умтылдык. Кeрнектi каламгердщ когам, ел, туган халкы мен эдебиет туралы ойларын тиянакты таразылау аркылы шын улттыц жанашыры ретшдеп колтацбасын багамдауды максат еттiк. Эаресе, халык калаулысы бола отырып, халкыныц муцын муцдап, жогын тYгендеген кайраткердщ ар-абыройдыц ец биiгiнде турган ерен тулга екендiгiн тYЙсiндiк.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Саурыков Е., Кембаева А. Шерхантану, Тараз, ТИГУ баспаханасы,2019
2.«^азактыц Шерагасы» 8-том. Стенограммалар. Тараз, ТИГУ баспаханасы, 2017
3. Шерхантану гылыми-зерттеу орталыгы. Мурагат материалдары.
4. «^азактыц Шерагасы» 2-том. «Тэуелсiздiктiц жолы катты, дэмi тэтп» -Тараз, 2011
5. ДYЙсенбек Э. «Шерагамныц шеруЬ» - Алматы, 2007
