CC BY
7Физика
УДК 53(07)
Б01: 10.52754/16947452_2022_3_7
дуйнэнун физикалык суреттелушунун
ЭВОЛЮЦИЯСЫ ЖАНА АЛМАШУУЛАРЫН ОКУТУУНУН
усулдугу женунде
Мамбетова Кымбат Канатовна, окутуучу, Касым Тыныстанов атындагы Ысык-Кел мамлекеттик университети
кутЬа1тк2ахтаИ. сот, Каракол, Кыргызстан Мааткеримов Нурсапар Оролбекович, п.и.д., профессор, Жусуп Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университети
Бишкек, Кыргызстан
Аннотация. Физиканы окутуунун заманбап технологиясында дYйнвнYн физикалык CYрвттвлYШY жвнYндв элестетYYлврдY окуучулардын билимдерин системалаштыруунун формалары катары пайдаланып калыптандыруу зарыл. Механика внYгYп турган мезгилде бардык кубулуштарды анын закондоруна таянып тYШYндYPYYгв мYмкYн болуп кврYнгвндYктвн, дYйнвнYн механикалык CYрвттвлYШY (ДМС) курулган эле. Ошону менен бирге макалада авторлор дYйнвнYн физикалык CYрвттвлYШY жвнYндв элестетYYлврдY калыптандыруунун ыкмаларын жана каражаттарын баяндашты. ДYйнвнYн заманбап физикалык CYрвттвлYШYHYн негиздери боюнча билимдер децгээлин жогорулатууга багытталган мугалим менен мектеп окуучуларынын ишмердYYЛYктврY талдоодон вткврYлдY.
Ачкыч свздвр: зат жана талаа, принциптер жана закондор, ДФС, эволюция, корпускулалык-толкундуу дуализм, физикалык вз ара аракеттенYYлвр, элементардык бвлYкчвлвр, ДФСтын алмашуусу, кылдардын теориясы.
О МЕТОДИКЕ ИЗУЧЕНИЯ ЭВОЛЮЦИИ И СМЕН ФИЗИЧЕСКОЙ КАРТИНЫ МИРА
Мамбетова Кымбат Канатовна, преподаватель, Иссык-Кульский государственный университет имени Касым Тыныстанов,
kymbatmk2@gmail.com, Каракол, Кыргызстан Мааткеримов Нурсапар Оролбекович, д.п.н., профессор Кыргызский национальный университет имени Жусуп Баласагына
Бишкек, Кыргызстан
Аннотация. В современной технологии обучения физике необходимо формировать представления о ФКМ как формах систематизации знаний обучающихся. Эволюция ФКМ
7
и развитие физических знаний свидетельствуют, что процесс изучения действительности динамичен, он сопровождается от незнания к знанию, показывает бесконечность познания мира и силу человеческого ума. Авторы считают целесообразным проведение сопоставления основных общих атрибутов всех ФКМ, для понимания почему происходит их смена. При этом авторы описывают методы и средства формирования образа физической картины мира. Проанализирована деятельность учителя и школьников, направленное на повышение уровня знаний по основам современной физической картины мира.
Ключевые слова: вещество и поле, принципы и законы, ФКМ, эволюция, корпускулярно-волновой дуализм, физические взаимодействия, элементарные частицы, смена ФКМ, теория струн.
ON THE METHOD OF STUDYING EVOLUTION AND CHANGE OF PHYSICAL PICTURES OF THE WORLD
Mambetova Kymbat Kanatovna, teacher, Issyk-Kul State University named after Kasim Tynystanov,
kymbatmk2@gmail.com, Karakol, Kyrgyzstan Maatkerimov Nursapar Orolbekovich, doctor of pedagogical sciences, professor Kyrgyz National University named after Jusup Balasagyn
Bishkek, Kyrgyzstan
Abstract. In the modern technology of teaching physics, it is necessary to form ideas about PCM as forms of systematization of students' knowledge. The evolution of FKM and the development of physical knowledge indicate that the process of studying reality is dynamic, it is accompaniedfrom ignorance to knowledge, shows the infinity of knowledge of the world and the power of the human mind. The authors consider it expedient to carry out a comparison of the main common attributes of all PCMs in order to understand why they change. At the same time, the authors describe the methods and means of forming the image of the physical picture of the world. The activities of the teacher and schoolchildren aimed at increasing the level of knowledge on the basics of the modern physical picture of the world are analyzed.
Key words: matter and field, principles and laws, FCM, evolution, particle-wave dualism, physical interactions, elementary particles, change of FCM, string theory.
Киришуу. XVII кылымда негиздeeчYлeрY Р. Декарт, Г. Галилей, И. Ньютон ж.б. болуп саналган классикалык физиканын пайда болушу менен дYЙнeнYн физикалык CYрeттeлYШYHYн (ДФС) азыркы ^ндерге чейин бир нечеси алмаштырылды. Ал кезде баардык жылуулук, электрдик, магниттик жана жарык кубулуштары механикалык гана негизде каралып калган эле:
жылуулукту берилYYHYн тYрлeрYндe энергия алмашуулар, электрдик
8
суюктуктун агымы - электр тогу, электрмагниттик толкундардын таралышы - баары тец же жылуулуктектин, же электрдик, магниттик жана жарык эфирлердин езгече абалы менен тYШYндYPYлчY. Эфир eзYнчe заттуу чейре катары каралчу. Молекулалык-кинетикалык элестетYYлeр гипотеза тYPYндe гана кабыл алынып, М. В. Ломоносовдун бул жeнYндe эмгектери Европада белгисиз калган. Кийин А. Эйнштейн менен М. Смолуховский (1905-ж.) броун кыймылынын табиятын теориялык жактан тYШYндYPYшкeн жана Ж. Перрендин (1909-ж.) тажрыйбалык иштери атомдордун реалдуулугун тастыктоонун натыйжасында молекулалык-кинетикалык теория тYЗYлгeн.
Эц алгачкы элементардык бeлYкчe (электрон) 1897-ж. гана Ж. Томсондун тажрыйбаларында эксперименттик жол менен изилденген, ал эми буга чейин электрдик заряд деп электрдик суюктуктун эц майда кичине бeлYГY же электрдик эфирдеги езгече чекит катары тYШYHYлчY. Ошентип дYЙнeнYн механикалык моделин классикалык механиканын негизинде жаткан а) Галилейдин салыштырмалуулук принциби жана б) алыскы аракеттенYY деген жоболор (аксиома, постулат, принцип) тYPYндe элестетYYгe мYмкYн болгон. Галилейдин салыштырмалуулук принциби боюнча бардык инерциалдуу эсептее системаларында бирдей механикалык закондор аракет этип, мындай бардык системаларда окшош шарттарда механикалык кубулуштар жана процесстер бирдей аткарылышат. Алыскы аракеттенYY ДYЙнeдe болгон бардык кубулуштардын ортосунда абсолюттук себептYY-натыйжалуу байланышты (Лапластын абсолюттук детерминизми) тастыктаган. Ньютондун "Натуралдык философиянын математикалык башталыштары" (1784-ж.) эмгегинде классикалык механика курулуп буткенден кийин аталган принцип "ылдамдыктарды кошуунун классикалык теоремасында" математикалык жыйынтыктоосун алган жана ал заттуу нерселердин кыймылынын ылдамдыгын чектеген эмес [1]. Ошондуктан, классикалык механика - бул кичине ылдамдыктардын физикасы деген тастыктоо туура эмес.
Бул эки принципте бардык классикалык механика камтылганы менен кептеген эксперименттик натыйжалар дYЙнeнYн механикалык CYрeттeлYШYHYн схемасына баткан эмес. Жарыктын ылдамдыгын аныктоо боюнча ете кылдат эксперименттер (алардын ичинде кош жылдыздарды байкоолордон) ылдамдыктарды кошуунун классикалык теоремасына баш ийбегени билинди, б.а. анын вакуумдагы чоцдугу инерциалдык эсептее системаны тандоодон кез каранды эмес. Ал эми Ж. Максвеллдин вакуум
9
YЧYн тендемелери координата менен убакытты кайра eзгeртYYHYн Галилейдин формулаларына салыштырмалуу инварианттуу болбойт экен, ошону менен бирге электрмагниттик кубулуштар дагы салыштырмалуулук принцибине баш ийип бирдей шарттарда ар кандай инерциалдык эсептее системаларда бирдей аткарылышат. Булардын баары дYЙнeнYн механикалык CYрeттeлYШY чектелYY экендигин кeрсeтYп, кээ бир жалпы кабыл алынган туура ойго дал келген элестетYYлeрдY eзгeртYYгe талап коюшкан.
Изилдеенун каражаттары жана ыкмалары. ДYЙнeнYн физикалык CYрeттeлYШYHYн эволюциясы жана физикалык билимдердин eнYГYШY болмушту YЙрeнYY процесси динамикалуу экендигин кeрсeтYY менен билимсиздиктен билим алууга коштойт, дYЙнeнY таанып-билYY чексиз экендигин жана адамдын акылынын кYЧYн кYбeлeндYрeт. ДYЙнeнYн физикалык CYрeттeлYШYHYн алмашуулары болушун тYШYндYPYY YчYн авторлор алардын негизги жалпы атрибуттарын салыштырууну жYргYЗYY керектигин кeрсeтYштY.
Жыйынтыктар жана талкуулар. ДYЙнeнYн электрдинамикалык CYрeттeлYШY классикалык механиканын ичинен келип пайда боло баштаган. ЭЗYHYH кeптeгeн тажрыйбаларында М. Фарадей заряддар жана токтордун eз ара аракеттенYYлeрYнe чeйрeнYн таасирин эске алуу YЧYн "талаа" деген тYШYHYктY киргизген. Ж. Максвелл Фарадейдин идеяларына математикалык кeрYHYштY иштеп чыккан. Ал тецдемелерине жылышуу тогун киргизип электрмагниттик толкундардын бар болушун алдын ала божомолдогон жана жарыктын электрмагниттик табиятын орнотууда зор эмгек жумшаган. Бирок, ошол кезде Фарадей-Максвеллдин электрмагниттик талаасы материянын тYPY боло элек болчу да, аны бирдиктYY эфирдин (электр, магниттик жана жарыктын) eзгeчe абалы деп эсептешкен. Ошентип Фарадей-Максвеллдин электрдинамикасынан, жаратылышта болбогон жeн эле божомолдонгон эфирден бошотулган жана Эйнштейндин атайын салыштырмалуулук теориясынын негизинде дYйнвнYн жацы электрдинамикалык CYрвттвлYШY калыптана баштайт.
1900-жылдын аягында М. Планк ысытылган нерселердин нурдануусун тYШYндYPYYДeгY кыйынчылыктарды, б.а., "ультракызгылт катастрофаны" (мындай аталышы ысытылган теориялар YЧYн теориялык формуласы нурдануунун жыштыгы жогорулаганда ажырымды бере баштаган) жоюш YЧYH атомдор энергияны YЗГYлтYксYЗДYк эмес, бирок порциялар, кванттар менен нурдантышат жана жутушат деген гипотезаны чыгарат. 190 5-ж . А.
10
Эйнштейн фотоэффект кубулушун изилдеп, анын закондорун тYЗYYдe жарыктын кванттары мейкиндикте бeлYкчeлeр тYPYндe таралышат деп божомолдогон. Кийин америкалык физик Льюис электрмагниттик кванттардын дал ушул касиети Yчун элементардык бeлYкчeлeргe кошуп атын "фотондор" деп койгон, анткени бул кванттык физиканын мYнeздYY белгиси болот: элементардык бeлYкчeлeрдYн физикалык мYнeздeмeлeрY (энергия, импульс, импульстун моменти, жуптуулук, спин ж.б.) аныкталган чоцдукка секирик менен дискретYY eзгeрYшeт [2].
Броундук кыймылды TYШYHДYPYY боюнча Эйнштейн жана Смолуковскийдин теориялык иштеринен, Перрендин эксперименттеринен кийин молекулалык-кинетикалык теория жецип, зат дискреттуу бeлYкчeлeрдeн (атом, молекулалар, иондор, электрондор) тYЗYлгeндYГY далилденген. Буга аналогиялуу болуп Планк кванттарды киргизгенге чейин электрмагниттик талаа узгултуксуз болгону менен, кванттык механика жана кванттык электрдинамика тYЗYлe баштаганда дYЙнeнYн жацы кванттык-талаалык CYрeттeлYШY (ДКТС) калыптандырылышынын соцуна келди.
Эткен кылымдын башында Н. Бор физикалык илимде жацы принципти формулировкаланган, ага бардык жалпы теориялар баш иЙYYгe тийиш - дал келуу принцибинин тастыктоосу боюнча жацы пайда болгон эц жалпы физикалык теория eзYнe чектик учур катары мурдагы теорияны камтыйт. Ушуну менен мурунку теорияны колдонуунун чегарасын аныктоого мYмкYндYк берген критерий орнотулду, тактап айтканда жацы жалпы теория мурдагы теория колдонулган аймакта дагы аткарылат [3].
Ошентип, элементардык бeлYкчeлeр корпускулалык жана толкундук касиеттерге ээ болушат. Бирок, бул идеядан элементардык бeлYкчeлeр бир эле убакта корпускула дагы, толкун дагы деген ой келип чыкпайт. Такыр тескеринче болот: элементардык бeлYкчeлeр корпускула дагы эмес, толкун дагы эмес, алар корпускулалык-толкундук дуализмге ээ болушат. Элементардык бeлYкчe деген эмне? - Мындай суроого бYгун жооп бере албайбыз, себеби элементардык бeлYкчeлeрдYн теориясы жок, болгону бул бeлYкчeлeрдYн кеп касиеттерин билебиз. Дагы биз азыр мындай женекей суроолорго жооп бере алабыз: 1) эмне YЧYн элементардык бeлYкчeлeрдYн массалары азыркыдай, башкача эмес? 2) эмне Yчун алар аныкталган электрдик зарядка ээ болушат? 3) эмне Yчун электрон бир эле белгидеги электрге ээ болуп "жарылып" кетпейт? ж.б.
Аныкталган maрттaрдa (тажрыйбаларда) элементардык бeлYкчeлeр же корпyскyлaлык, же толкундук касиеттерди чыгaрыmaт. Бир эле тажрыйбада бир эле убакта эки касиеттерин эч качан чыгарбайт. Бул жeнYндe Н.Бор формулировкаланган заманбап физиканын негиз салуучу толуктоочу npuнцunтe айтылат: корпускулалык жана толкундук касиеттери толуктоочу болуп эсептелинет, физикалык приборлор эки класска бeлYнeт, бир приборлордун жардамы менен толкундук, бamкaлaрдын жардамында -бeлYкчeлeрдYн корпускулалык касиеттерин изилдесе болот [4].
Ушул эле ойду, математиканын тилинде В. Гейзенбергдин аныксыздык кaтнamyyсy туюнтат. Ошону менен бирге, аныксыздыктар элементардык бeлYкчeлeрдYн мYнeздeмeлeрYн аныктоо тактык эместик болбойт бирок, алардын корпускулалык-толкундук дуализмден чыккан ички касиеттери болyшaт.
Элементардык бeлYкчeлeрдYн мYнeздYY касиети болуп алардын бири бирине e3 ара айлануучулугу саналат, бул элементардык процесстер децгээлинде дYЙнeнYн материалдык биримдYYЛYгY жeнYндe кYбeлeндYрeт. Ушул учурда e3 ара aрaкеттенYYлeрдYн тeмeнкY тYрлeрY чыгарылат: 10 кYчтYY (ядролук), 2) электрмагниттик, 3) алсыз, 4) гравитациялык (табл. карацыз).
Материянын бул эки TYPYHYH касиеттерин сaлыmтырyy жYргYЗYYДe мурда алардын жалпы окшоштугун белгилейли. 1. Зат менен талааны бириктирген эц биринчиси - бул экee тец материянын тYрлeрY 6олушуп, мейкиндик жана убакытта бири бирине кeз карандысыз бар болууда. 2. Заттуу телолордой эле талаа ар TYPДYY формалар жана абалдарга (электрдик, магниттик, электрмагниттик) ээ болот. 3. Заттардай эле талаа энергия, кыймылдын санынын моментине, б.а. материянын бардык негизги мYнeздeмeлeрYнe дагы ээ болот. 4. Талаанын жана элементардык бeлYкчeлeрдYн толкундук касиеттери бар. 5. Элементардык бeлYкчeлeр жана талаа (анын кванттары) корпускулалык касиеттерин чыгарьшат. 6. Зат дагы, талаа дагы сакталуунун жалпы закондоруна бam ийишет. 7. Заттык объектилер талаалыктарга айланууга мYмкYн жана тескерисинче да боло алат.
Бирок, зат менен талаанын ортосунда тeмeнкY айырмачылыктар бар. А. Заттык телолор мейкиндикте чектелген. Бир тело жайланган жерде бaшкa тело 6олушу мYмкYн эмес ал эми талаалар YчYн суперпозиция принциби аткарылат: бир эле мейкиндик аймакта ^ш^ген окшош же ар кайсыл
12
типтеги талаалар бар болушу (локалдаштыруусу) мYмкYн болот. Б. Бардык заттык телолор массага ээ болушат. Талаалык объектилер, мисалы фотондор массага ээ болушпайт. В. Заттык телолор бир калыпта дагы, ылдамдануу менен дагы кыймылдай алышат, ал эми электрмагниттик толкундар вакуумда бир эле ылдамдык менен таралышат. Г. Заттык бeлYкчeлeрдe (микрообъектилер) спецификалык касиеттер белгиленген: изотоптук спин, укмуштуулук, суктануучулук ж.б. мындай касиеттер электрмагниттик талаанын кванттарында жок болот.
Жогоруда кeрсeтYлгeн зат менен талаанын касиеттеринин тизмесинен тышкары 1932-ж. эки жуп бeлYкчeлeр - электрон жана позитрондун кагылышы электромагниттик талаанын эки квантына ез ара айлануулар реакциясы ачылган. Мындай кубулуш баардык жуптар "бeлYкчe+антибeлYкчe" YЧYH жалпы болоору айкындалган. Ушундай реакциянын бар болушу заттын бeлYкчeлeрY менен талаанын бeлYкчeлeрY ортосунда терец биримдYYЛYк бар экендигин керсе'пу, бул жагдай материалдык дYЙнeнYн касиеттеринин чексиз тYгeнбeстYГY жана келечекте аларды таанып-билYYHYн eнYгуYCY жeнYндe кYбeлeндYрeт.
ДКТСда микродYЙнeнYн мегадYЙнe менен болгон ез ара байланышы белгиленген илимдин eнYГYYCYHYн жацы моменти болгонуна кeцYЛ буралы. Аталган объектилердин ажырагыстыгын орнотуу космологиянын дYркYрeп eнYГYШYHYн натыйжасында болгон, анткени салыштырмалуулуктун жалпы теориясынын пайдубалында "Чоц жарылуу" модели тYЗYЛгeн. Анын сценарийинде элементардык бeлYкчeлeр, атомдор, молекулалардын жаралуу этабы орун алаган. Андан кийин КYH системасына сымал микроскопиялык асман телолорду камтыган, курамына миллиарддаган жылдыздар галактикаларды тYЗYп, азыр Аалам жeнYндe билимдер топтолууда.
Учурда окумуштуу-физиктердин алдында кептеген кейгейлер чечмелене элек. Бир гана принциптYY маанилYY проблеманы белгилейли: эгерде ^йта "Чоц жарылуу" учурунда пайда болсо, анда ага чейин кандай абал болгон, материянын бар болуу формалары мейкиндик жана убакыт менен эмне кылуу керек, ансыз кыймыл, материянын тYрлeрY ж.б. жeнYндe сез баштоонун мааниси жок болот. Ошондуктан, дYЙнeнYн кванттык-талаалык CYрeттeлYШYн калыптандыруу аяктады деп эсептегенге негиздер азыр жок.
Кванттык электродинамикада фотондор электрмагниттик талаанын ДYYЛYГYYлeрY катары каралат. Бул идея башка талааларга дагы таралган,
13
мисалы ядролук талаада заттын атомдорунун ядролорунда протон менен нейтрондордун (нуклондор) ортосунда eз ара аракеттеништи ишке ашырат. Мындай талаанын кванттары тг-мезондор деп аталып нуклондордун ортосунда эн кыска аралыкта eз ара аракеттенYYгe жооптуу болууда. Ошентип дYЙнeнYн кванттык-талаалык CYрeттeлYШYндe материя элементардык бeлYкчeлeрдeн куралып, алардын ортосунда eз ара аракеттениш ал талаалардын кванттары - фотондор, мезондор, глюондор аркылуу аткарылат. Глюондор бул микродYЙнeнYн эн майда бeлYкчeлeрY болгон квантардын (булар азыр бeлYHYп чыгарылып байкала элек) ортосунда аракеттенYYHYн ташычуулары болуп саналат. Ал эми тeрт тYPдeгY квантардан бардык элементардык бeлYкчeлeр (лептондордон гана башкалары) турушат.
ДФСнын эволюциясына кeз чаптырсак тeмeнкYдeй байкоого болот: ДМС байыркы грек жана Римдин окумуштуулары, ойчулдары, философтор Архимед Аристотель, Демокрит, Птолемей ж.б. Кайра Жаралуу доордун eкYЛY Л. Да Винчи, кийинчерээк астрономдор И. Кеплер, Н. Коперниктин эмгектерине таянуу менен пайдубалы тYЗYЛгeн десе болот. ДЭДС классикалык физиканын ичинен жаралганы жeнYндe натыйжаны жогоруда чыгарганбыз. Ал эми ДКТСнYн элементтери ДЭДС eнYГYY учурунда, жыйынтыктоочу формасы бYтe элек кезде эле пайда болгон [5]. Ошондой эле, азыр ДКТСдe (жыйынтыктоочу) корутундуларды чыгарууга чейин дагы кeптeгeн кeйгeлeргe толук кандуу чечмелeeлeр табыла электе, дYЙнeнYн заманбап CYрeттeлYШY бутуна тура элек кезде бYГYнкY кубаттуу курал-каражаттар аркылуу мазмуну тYп тамырынан жаны маалыматтар алынууда.
Корутунду. Илим менен техниканын бYГYнкY eнYГYY этабында Ааламдын жаратылышы боюнча принципиалдуу суроолоруна атактуу окумуштуулар азыр толук жооп бере алышпайт. Кийин дагы Ааламдын эн сонун кооздугунда чыныгы табиятын абсолюттук тактык менен билYY эч качан мYмкYн эмес [6]. Алардын пикири боюнча "Чон жарылуудан" чыккан кенен изилдене элек нурдануулардын тYрлeрYн талдоонун негизинде пайдалуу маалыматтарды алууга шарттар тYЗYЛYYДe. Мисалы, байкоого болбогон нейтринонун массасы ушунча кичине болгондуктан алар eлчeмY КYH системасындай коргошун шарынан эч тоскоолдуксуз тешип eтYп кете алат. Азыр болсо физик-экспериментаторлор нейтринолук шоолаларды тYЗYп иштей алышат. Жакында эле америкалык жана европалык
14
космологиялык arerrara тYЗгeн зор иш проектисинде лaзердик интерферометрди кaмтыгaн космостук aнтеннaсын курушуп эц кичине толкун yзyндyктaгы грaвитaцтялык толкyндaрды (aлaрды бaр болорун Эйнштейн 1916-ж. Алдын aлa божомолдогон) aлгaч регистрaциялоо жYргYЗYлДY.
ХХ кылымдын физикaлык илимдин кeптeгeн гигaнттaры (В. Гейзенберг, Э. Шредингер, В. Пayли, И. Пригожин ж.б.) тaлaaнын бирдиктYY теориясын иштеп чыгyyгa зор кYчтeрYн жyмшaшкaны жeнYндe бYTYPYYЧY клaсстын окyyчyлaры менен студенттерге yбaкыттын бюджетине жaрaшa жогорку ирет жaнa yдaaлaштыктa бaяндоо aлaрдын тaбигый-илимий кeз кaрaштaрынa мaaнилYY тaaсир этээри aнык. Физик-теоретиктердин aрaсындa кылдaрдын теориясынын кaйсыл версиясы грaвитaциялык квaнттык тyyрa теориясын тYзeт деген кeйгeй пaйдa болгон, ошондyктaн aстрономиялык мaсштaбды эске aлyy менен мyльтиaaлaм YЧYн сyперкылдaрдын теориясы тYЗYЛYYДe [7]. Жaкынкы мезгилде окyмyштyyлaр элементaрдык бeлYкчeлeрдYн yлaм кaбaтyy ылдaмдaткычтaры, грaвитaциялык толкyндaрдын космостук детекторлорду ж.б. зaмaнбaп технологиялaрдын жaрдaмы aркылyy Aaлaмды изилдешип, кeптeгeн жaцы кызыктуу жыйынтыктaргa жетишет деген окyyчyлaрдын ишеними yбaкыт eткeн сaйын бекемдейт [8].
ДФС Дуйнвнун Дуйнвнун Дуйнвнун Дуйнвнун
нын механикалык электо кванттык- заманбап
компон сурвттвлушу динамикалык талаалык сурвттвлушу
енттери сурвттвлушу сурвттвлушу
Матери Дискреттик зaт Дискреттик Бaaрдыгы Kaрa
1 янын зaт.YзгYЛтYксYЗ "кирпичтерден" - кeвдeйлeр,
тYрлeрY электрмaгниттик элемешардык aитизaт,
тaлaa. бeлYкчeлeрдeи ^чурт
тyрaт, aлaрдыи энергия, терс
сaиы жвта кyрaмы мaссa,
микродYЙиeиYи грaвитоидyи
кaсиеттерии толкун
тaaиып-билYYИYи узундугу.
eнYГYШYндe
eзгeрYYДe.
Kыймы Телолордун Mехaиикaлык Элемеитaрдык Kосмостyк
2 лдын мехaникaлык кыймыл. бeлYкчeлeрдYи кылдaр.
тYрлeрY которулушу. Электрмагниттик бири-бирине eз ара
Механикалык толкундар.Баардык айлануулары.
кыймылдын кыймылдын Корпускулалык-
салыштырмалу салыштырмалуулуг толкундуу дуализм.
улугу. у Кыймылдын бир
нече классикалык
мYнeздeмeлeрYн
тануу (траектория,
так жайланышы
жана берилген
чекитте
ылдамдыгы)
Мейкин лар абсолютуу, Мейкиндик жана МикродYЙнeнYн Момолой
3 дик бири биринен убакыт eз ара мейкиндиги жана ийиндер,
жана жана байланышкан. убакыттын параллелдYY
убакыт материядан кез Узундуктун жана касиеттери 10-15м аалам.
каранды эмес. убакыттын жана 10-23 с чейин Гипермейкин
Салыштырмалу бeлYктeрY ДЭДСтеги алардын дик, кванттык
у материалдык касиеттери менен параллелдYY
которулуштар телолордун дал келет. Андан ааламдар,
жана абалынан кeз терец децгээлдерде мульти-аалам.
убакыттын каранды болот. жацы дискреттYY Суперкылдар
бeлYктeрY гана Мейкиндик- касиеттердин келип дын
байкалууда, убакыттын чыгышы теориясы.
алардын сан псевдоевклиддик божомолдонот. Мембраналар.
маанилери геометриясы.
абсолюттуу. Римандын
Мейкиндиктин математикасы
геометриясы (дYЙнe 4-eлчeмдYY)
евклиддик.
0з ара Алыска Жакынкы 0з ара Баардык
4 аракетте аракеттениш. аракеттенYY. аракеттенYYлeрдYн пайдубалдуу
HYYHYH БYткYл Баардык жацы тYрлeрY: 1) аракеттенYYлe
мYнeзY дYЙнeлYк аракеттеништер алсыз, 2) кYчтYY рдY жамыгы
тартылуу (гравитациялыктан (ядролук) теорияга
закону башкалары) ачыкталды. келечекте
Ньютондун электрмагниттик Электрмагниттик бириктирYY.
орнотушу. мYнeзгe ээ жана алсызы Стандарттык
болушат. электралсызга модель.
бириктирилди.
Дал 7<<а Элементардуу Антроптуу
5 келYY болгон шарты бeлYкчeлeрдYн принцип
принци аткарылганда физикалык
би дYЙнeнYн мYнeздeмeлeрYHYн
электрдинамикалы eзгeрYYCYHYн
к CYрeттeлYШY дискреттYYЛYгун
дYЙнeнYн эске албаганда
механикалык ДКТС ДЭДСне
CYрeттeлYШYнe етет.
етет.
ДYЙнeн ДYЙнe таанып- Билимдердин АнтибeлYкчeнYн ДекогеренттY
6 Yн билинилди салыштырмалуулуг (позитрон) YЛYк
таанып- деген у. ОбъективдYY бар ачылышынын концепциясы.
билYYЧY катачылык болгон дYЙнeнYн мааниси. ДYЙнeнY
ЛYгу элестетYY. таанып- Антиэлементти таанып-билYY
билYYЧYЛYГYнe куруунун кeйгeЙY. процесси
ишеним eсYYдe. Антизатты алуунун улантылууда..
экономикалык
мYмкYнсYЗДYгу
Таблица - ДYЙнeнYн физикалык ар кайсы CYрeттeлуштeрYHYн компоненттерин
салыштыруу
Адабияттар
1. Мелих Ю.Б., Картина мира ХVШ-ХIХ вв. А. фон Гумбольдт и К.Ф.Гаусс// Вопросы философии, 2011, № 4. - С. 39-44.
2. Блахинцев Д.И. Труды по методологическим проблемам физики. - М.: Издательство МГУ, 1993. - 239 с.
3. Бор Н. Атомная физика и человеческое познание / Пер. с англ. - М.: Изд-во иностр. лит-ры, 1961.
4. Архипкин В.Г., Тимофеев В.П. Естественнонаучная картина мира: учеб. пос. -Кросноярск: Кросноярский гос. ун-т, 2002. - 320 с.
5. Ефименко В.Ф., Макогина Е.И., Хоменко Е.А. Развитие представлений об эволюции физической картины мира // Физика в школе, 2002, № 6. - С. 45-49.
6. Митио Каку. Физика невозможного. - М.: 2008.
7. Грин Б. Элегантная Вселенная. Суперструны, скрытые размерности и поиски окончательной теории. - М., 2007.
8. Жороева, М. К. Физикалык тYШYHYктeрдY eздeштYPYYдe окуучулардын турмуштук практикасын жана байкоолорун пайдалануу использование жизненной практики и наблюдений учеников в усвоении физических понятий / М. К. Жороева, Y. А. Маматова // Вестник Ошского государственного университета. - 2016. - № 3-4. - С. 71-76. - EDN XHLHNX.
