CC BY
09D9BÍ DÍL NORMALARININ M9NÍMS9DÍLM9SÍNÍN METODÍK 9SASLARI
СЕВДА АББАСОВА
Кандидат педагогических наук, доцент.
Азербайджанский Государственный Педагогический Университет, Филологический факультет
Hazirda rasmi dil statusu alan Azarbaycan dilinin sarbast §akilda inki§af etmasi ü9ün lazimi §arait yaradilmi§dir. Zaman ke9dikca ana dilinin istifada sahasi geni§landi, onun tatbiqi va inki§afi elmi asaslarla tadqiqata calb edildi.
Dilimizin ozünaxas qanunlari ila takmilla§an qrammatik qurulu§u, geni§ leksik fondu va zangin ifada imkanlari vardir. Azarbaycan Respublikasinin tahsil sahasinda apardigi bir sira islahatlar naticasinda ana dilinin inki§afi yolunda mühüm iralilayi§lar alda edilmi§dir. Gorülan tadbirlar tahsilin yüksalan xatla inki§afi, tadris olunan fanlarinin mazmununun yenilanmasini, tahsilin strukturunda, metodlarinda dayi§ikliklar edilmasini zaruri edir.
Buna gora da ana dili darslarinda §agirdlarin intellekt saviyyasinin, idraki faalliginin gostaricisi olan nitq inki§afi vardi§larina xüsusi yer verilir. Tadris prosesinda asas masalalardan biri da adabi dil normalarindan düzgün istifadanin §agirdlara a§ilanmasidir. Bu masalalar düzgün talaffüz, düzgün yazili§, sozlarin, cümlalarin düzgün se9ilarak nitqda düzgün istifada olunmasi, cümlalarda soz sirasinin gozlanilmasi va s vardi§larini ahata edir. Düzgün dani§iq va yazi bacariqlari fann kurikulumunun asas talablarinda oldugu kimi, ham da müallim faaliyyatini qiymatlandirmanin asas gostaricisidir. Müasir tadrisin talablarina cavab veran müallimin darsi sinifda ba§layir va ictimai mühitda davam edir.
Azarbaycan dilinin ümumtahsil maktablarinda tadrisi §agirdlarda adabi dil normalarina uygun düzgün dani§iq bacariqlarinin formala§dirilmasina xidmat edir. §agirdlar bu fann vasitasila dogma dilimizi darindan manimsayir, dilin fonetika, leksikologiya, qrammatika--morfologiya va sintaksis §obalarina darindan balad olur. Eyni zamanda elmi, publisistik, badii, va ba§qa üslublarda yaradilan asar, maqala va s. nümunalar ila tani§ olmaq imkani alda edirlar. Ana dilinin §agirdlar tarafindan yax§i manimsanilmasi, digar fannlarin da darindan manimsanilmasinda mühüm rol oynayir.
9dabi dil normalari haqqinda dani§arkan norma sozünün manasina aydinliq gatirak. Norma latin dilindan tarcümada asas, rahbar, qayda demakdir. Bu termin hayatimizin bütün sahalarina, bütün elmlara aiddir. Dil normasi, hüquq normasi,axlaq normasi, dani§iq normasi, davrani§ normasi va s. 9dabi dilimizin an ba§lica keyfiyyati da onun sabit normalara malik olmasidir . Bu cahatdan da adabi dil dialekt, arqo, jarqon sozlara qar§i durur va onlarla mübariza aparir. Bu normalar xalq dilinin cilalanmi§ tazahürü olaraq müayyan tarixi inki§af prosesinin mahsuludur.
Dilimizin daxili qurulu§unu onun fonetikasi (orfoqrafiya va orfoepiyasi), lügat tarkibi, qrammatikasi ta§kil edir. Fonetik sistem dedikda mansub oldugu dilin sas sistemi, sas qurulu§u ba§a dü§ülür. Dilimizin fonetik qurulu§u ayri-ayri tarixi dovrlardan ke9arak zamanla cilalanmi§ §akilda müasir dovrümüza qadar galib 9atmi§dir. insan ünsiyyati yazili va §ifahi formada hayata ke9irir. Har kas oz ünsiyyatinin düzgün formada olmasini, yazi va talaffüz qaydalarina uygun olmasini istayir. Sozlarin düzgün yazili§ va talaffüzüna uygun olaraq fonetik norma 2 hissaya ayrilir: Orfoqrafik va orfoepik norma. Har bir azarbaycanli Azarbaycan dilinin incaliklarina yiyalanmali va düzgün dani§iq madaniyyatina sahib olmalidir.
9dabi dilin §ifahi va yazili olmaqla iki novü vardir. Bu novlarin har biri adabi dilin normalarinin talablarina uygun olmali, hami adabi dilin qaydalarina riayat etmalidir. Orfoqrafiya normalari vacib bir talab kimi ozünü gostarir. Bu o demakdir ki, har kas adabi dilin orfoqrafiya qaydalarina amal etmaya macburdur. Dilimizin fonetik, leksik, qrammatik sistemi orfoqrafiya normalarinin talablarina uygun tanzimlanir. Düzgün yazi qaydalari yalniz milli sozlara deyil, ham9inin alinma sozlara da §amil olunur. .
Orfoqrafiya qaydalari 9ox zaman sabit olur, lakin bazi hallarda dilin inki§afi ila bagli olaraq takmilla§ir. Dildaki bu dayi§malar orfoqrafiya qaydalarina manfi tasir göstarir, §agirdlarda düzgün yazi vardi§inin formala§masina mane olur.
Azarbaycan dilinda düzgün yazi qaydalarini formala§dirmaq ü9ün müxtalif vasitalardan istifada olunur ki, bu vasitalar da orfoqrafiya qaydalarinin prinsiplarini müayyan edir. Bu prinsiplar sözlarda sait va samitlarin yazili§i, sözlarin satirdan-satira düzgün ke9irilma qaydasi, sözlarin ayri, biti§ik va ya defisla yazilmasi va s. orfoqrafiya qaydalarini özünda ehtiva edir. Orfoqrafiya qaydalarinin fonetik, morfoloji, tarixi-ananavi prinsiplari vardir.
Fonetik prinsip sözlarin adabi talaffüza uygun §akilda, yani deyildiyi kimi yazilmasini talab edir. Bu prinsipa göra sözün düzgün yazili§i ü9ün asas meyar onun talaffüz qaydasidir.
Orfoqrafik normanin morfoloji prinsipi müxtalif §akilda deyilan §akilfilarin, sözlarin vahid bir §akilda yazilma qaydalarini özünda ehtiva edir. Morfoloji prinsipin talabina asasan, söz köklari va §akil?ilar müxtalif formalarda talaffüz edilsa da, onlarin vahid bir orfoqrafiyasi mövcuddur. Biz agar morfoloji prinsipin talablarina riayat etmasak, o zaman sözlar talaffüz edildiyi kimi yazilar. Belalikla, vahid qaydalar sistemi pozular va yazi ahamiyyatini itirar.
Söz kökünda müayyan saslar §iva xüsusiyyatlarina uygun olaraq müxtalif formalarda talaffüz olunur: yax§i-yaxgi, hdmin-haman,deyil-dö:l,dö:li, degil, dö:r va s.
Bazi sözlara §akil?i alava olunduqda farqli talaffüz olunur: heyrdtld-heyrdtmn,qatarlar-qatarrar, oglandan-oglannan, gücld-gücmn, qizlar-qizdar, gdlmi^siniz-gdlmisiz, oglanlar-oglannar va s. Bu kimi sözlar morfoloji prinsipin talablarina uygun olaraq heyratb, qatarlar, oglandan, gücld, qizlar, gdlmi^siniz, oglanlar kimi yazilir.
Orfoqrafiya qaydalarinin tarixi-ananavi prinsipinin asas talabi odur ki, söz tarixan neca yazilibsa, hazirda da eyni yazili§ formasini saxlamalidir.Yani söz öz yazili§ formasini qoruyub saxlamalidir. Hazirki dövrda bu prinsip özünü o qadar da 9ox göstarmir. Bu prinsip asasinda alinma sözlarin orfoqrafik normalari müayyanla§dirilir. Orfoqrafiya normalari alifbamizla six baglidir. ölifbada özünü göstaran har hansi bir dayi§iklik yazi qaydalarinda da özünü göstarir. Dilimiza digar dillardan ke9mi§ bir sira sözlar lügata daxil olarkan orfoqrafiya masalalari ön plana 9akilir. Mas.: ц harfli sözlarin s harfi, xüsusi isimlarda ts ila, э harfli sözlarin e ila yazilmasi,bir sira sözlarin Azarbaycan dilinin talaffüzüna uygunla§dirilmasi (qumanizm-humanizm, qimn-himn, qeneral-general va s.) [21. s. 236 ]
Yazili adabi dilimizin normalari oldugu kimi, §ifahi adabi dilimizin da normalari vardir, biz bunu adabi talaffüz normalari da adlandira bilarik. Orfoepiyada talaffüz dedikda mahalli, dialekt talaffüz deyil da mahz adabi talaffüz nazarda tutulur.
Azarbaycan adabi dilinin orfoepiya normasi he9 kas tarafindan pozula pozula bilmaz. Lakin bazi hallarda biz düzgün talaffüz normalarinin pozulmasi hallarina rast gala bilirik ki, bu hallardan bazilari yolverilmaz hesab olunur. Xüsusan da matbuat i§9ilarinin, diktorlarin, asas fannlari tadris edan müallimlarin adabi dilin orfoepik normalarini pozmasi hallari yolverilmazdir va kobud sahv hesab olunur. Müallimlarin dars prosesinda dani§arkan müxtalif lahcalardan, adabi dilin orfoepik normasini pozan bir sira yanli§ ifadalardan istifada etmasi qabulolunmaz bir haldir. £ünki adabi dilin normalarinin §agirdlar tarafindan manimsanilmasini tamin etmak ü9ün müallim yalniz nazarda tutulan qaydalari §agirdlara öyratmakla, tap§iriqlar vermakla kifayatlanmamali, adabi dilin normalarina nitqinda da riayat etmalidir.
Maktablarda qiraat ustalarinin, natiqlarin, dil mütaxassislarinin calb edilmasi normal hal olmalidir. intonasiya vardi§larinin yaranmasinda rol oynayan bütün vasitalarcalb olunmalidir. 9dabi talaffüz normalarina amal edan §axslarin nitqi kamil,nitq madaniyyati saviyyasi isa yüksak olmalidir. 9dabi dilimizin asasini ziyali tabaqanin dani§igi dil ta§kil edir. Ümumi ziyalilarin dili adabi talaffüz ü9ün asas norma götürülür. Lakin 9ox taassüfla demaliyik ki, hazirda adabdilda ela hadisalar ba§ verir ki,ham dil9ilari, ham da bu sahada ixtisasla§mayan §axslari ciddi §akilda dü§ündürür. Dilda adabi dil qaydalarinin pozulmasi, dil normalarindan yayinma hallari geni§ yayilmi§dir. Orfoepiya normalari televiziya va radio verili§larinda, matbuatda tez-tez pozulur. Nazara alsaq ki, televiziya va internet hazirda insanlar ü9ün kütlavi informasiya manbayidir va eyni zamanda kütlani calb etma gücüna
malikdir, o zaman narahatliga ciddi asaslarin oldugunu söylamak lazimdir. Dil qaydalannin pozulmasi hallarina takca matbuatda deyil elaca da orta maktab darsliklarinin tartibinda da rast galmak mümkündür. Darsliklarda acnabi sözlar oldugu kimi aks olunur. Bu hallarda masuliyyat darslik müalliflarinin üzarina dü§ür. Hatta onu da qeyd etmak yerinna dü§ar ki, orta maktab darsliklarini hazirlanmasinda fann müallimlari da yaxindan i§tirak etmalidirlar. £ünki fann müallimlari §agirdlarla daima yaxin tamasda olur va §agirdlarin psixologiyasina daha yax§i balad olurlar. Bu sababdan da fann müallimlari daha samarali tadris üsullari taklif eda bilar va bu amil tahsilin inki§afina da tasirsiz ötü§mayacakdir.
1.2. Azarbaycan adabi dilinin leksik normasinin tadrisi metodikasi
Leksik normaninn asas cahati istifada olunan sözlarin manasinin anla§iqli olmasidir. Nitqin aydin va anla§iqli olmasi ü9ün istifada olunan sözlar ham dani§an, ham da dinlayan ü9ün aydin olmalidir.agar dani§an öz nitqinda varvarizmlardan,arqo va jarqon sözlardan,yaxud da alinma sözlardan,arxaizmm va ya dialektizmlardan 9ox istifada edarsa, bu sözlarin manasi, albatta, bütün har kasa eyni daracada aydin olmayacaq. Biz kitablarda, qazetlarda,jurnallarda va s. sözlari bir variantda görürük. Lakin xalq dani§iq dilinda va bir 9ox dialektlarda bir 9ox sözlari müxtalif variantlarda göra bilarik. Mas.:
9dabi dil varianti Digar variantlar
indi Hindi,haindi
Ev av,öy,öv
Asan Hasand,asand
Nalbaki Zir
albatta Halbatda,albat
adabi dilda söyü§lara,arqo jarqon sözlara,loru,kobud ifadalara da yer verilmir. Bela hallar adabi dilin leksik normasinin pozulmasina gatirib 9ixarir. Leksik norma bu tipli sözlardan istifadani qadagan edir. Bu cür sözlar yalniz obrazlarin dilindan,hamin obrazin daxili alamini oxucuya göstarmak ü9ün istifada oluna bilar.
Galin orta maktab 10-cu sinif darsliyinda 50-ci sahifada leksik normaya aid verilmi§ tap§iriga diqqat edak:
Tap^iriq 29: Hansi cümlalarda leksik normapozulub?
• íni§il anam xdstd yatanda o u§agin atasi biza daymaya galmi§di. (Anar)
• Valideynlari ev-e§iklarini zahmli, tünd-mixayi rangli mebellarla doldurmu§, bufetin üs-tüna mürabbaqabilari, agir güldanlar yigilmi§di (Anar)
• Paltarlar saliqa ila §kafdaki raflara düzülmü§dü. (Anar) [7,s50]
Bu tap§iriq §agirdlarin leksik normaya dair biliklarinin möhkamlandirir. Xüsusan da se9ilmi§ nümunalar gündalik hayatda i§latdiyimiz ifadalardir,bu da §agirdlari gündalik dani§iq nitqimiza daha diqqatli olmaga sövq edir.
1-ci cümladaki daymaya sözü ba§ gakmaya frazeoloji birla§masi ila avaz olunsa, düzgün olar.
2-cümladaki zahmli sözü insana maxsus hesab olunur va bu sözün cansiz a§yaya aid edilmasi adabi dilin leksik normasinin pozulmasi hali hesab olunur.
Cümlalarda bazan yersiz olaraq alava sözlara yer veririk ki,bu leksik normanin pozulmasi halidir. Bela sözlar nitqimizi agirla§dirir,cümlanin estetikliyina zarar verir. Haqqinda dani§digimiz
leksik norma pozuntusu haqqinda,galin , 10-cu sinif Azarbaycan dili darsliyinda 51-ci sahifadaki
çaliçmaya diqqat yetirak:
Tapçiriq 30:Cümlalarda hansi sözlar artiqdir?
•Balaca körpalar beçikda yanaçi uzanib sds-sdsd verarak qigildayir, sanki mahni oxuyurdular.
• Kiçik dalgalar sahila çirpilir, yenidan geri qayidib ag bayaz köpükyaradirdi.
• "Xazar ganclari" qazetinda Pa§a müallimin maktubu darc olunandan taxminan iki hafta sonra gûnortaçagi gündüz redaksiyanin qarçisinda bir maçin durdu.
• Çanasi da yariya qadar torpagin qumuna bulaçmiçdi. [7,s 51]
Birinci cümlada balaca sözü artiq hesab olunur^ünki hamin sözün aid oldugu körpa sözü yeni dogulan balaca u§aq manasindadir. Cümladan balaca sözünü çixsaq^mlanin manasina heç bir xalal galmayacak.
ikinci cümlada ag va bayaz sinonim sözlardir va cümlada hamcins üzv kimi i§ladilmami§dir . Ag sözü bayaz sözünün tayinedicisi vazifasinda göstarilmi§dir ki, bu da cümlada mana qariçiqligi yaradir,cümlanin manasini agirlaçdirir. Ag sözünü ç^araq^mlani asan va daha ba§adü§ülan hala gatirmak olar.
^üncü cümlada günorta çagi sözü cümlanin anlaçilmasinda çatinlik yaradir. Çünki gündüz va günorta çagi ifadalari yaxinmanali ifadalardir. Bu sözlarin cumladaxinda bir-birini tayin etmasi leksik normanin pozulmasi halidir. Hamin sözü cümladan ixtisar etsak,cümla daha anlaçiqli olar. Dördüncü nümunada isa torpagin sözü artiqdir.
Leksik norma funksional üslublara göra da farqlanir. Masalan,badii üslubda obrazli sözlar , ifadalar içlandiyi halda ,elmi üslubda terminlar üstünlük taçkil edir.
Sözlardan düzgün istifada ila yanaçi onun daqiq va ifadali olmasi,mana incaliklarina diqqat yetirilmasi, sözlarin müvafiq sinonim variantlarindan faydalanmaqla içlanilmasi nitq madaniyyatinin talabalarindandir. Sözlarin aksariyyatinin müstaqil,yani haqiqi manasi ila barabar,macazi manasi da vardir.
Leksik normanin pozuldugu bazi nümuna va testlara nazar yetirak:
Agiz ça§ar,dûzûnû deyar (dil). Anar onu tanimasin deya qara gözlük geyinmiçdi ( taxmi§di). Quçlar uçub agac budagina oturdular (qondular). Atamin bark baxiçi mani çox utandirdi (sart). Qiz südü böyük bir te§ta yaydi ( tökdü). Anam galan qonaqlara çay tökdü ( süzdü) Qardaçimm çox maraqli yaddaçi vardi (iti). Axirinci zang gününda,mazunlar çox kövralmi§di ( son). Kandin itlari miyoldayirdilar ( hürürdü). Novruz bayraminda yerina yetirilan adatlardan biri da qapiya papaq qoymaqd ir (atmaqdir).
Stakanlar stola sarildi (düzüldü). Qulagima hardansa bir sas toxundu (galdi) Birdan qapi çalindi (döyüldü). 1.3. Azarbaycan adabi dilinin qrammatik normasinin tadrisi metodikasi 1.3.1. Azarbaycan adabi dilinin morfoloji normasinin tadrisi metodikasi
Bildiyiniz kimi, qrammatik norma, dilin quruluçuna va onun nitqdaki faaliyyatina aiddir. Qrammatik norma, çakilçilarin ardicilligi,cümlada sözlarin siralanmasi, cümla üzvlarinin yerinin müayyanla§dirilmasi, mansubiyyat, hal va s. kimi qrammatik kateqoriyalarin adabi dilda gözlanilmasini özünda ehtiva edir. Dilçiliyin qrammatika §öbasinda oldugu kimi,qrammatik norma da 2 böyük qola- morfoloji va sintaktik normaya ayrilir. ödabi dilin morfoloji normalarina aaçagida göstarilan qaydalari aid eda bilarik:
1. Adlara (isim, sifat, saylara) önca kamiyyat, daha sonra mansubiyyat, hal, ondan sonra xabar kateqoriyasinin morfoloji göstaricilari artirilir: kitabxana+lar+imiz+da+dir; birinci+lar+in+dan+san
2. Eyni yaxud da ox§armanali sözlariin takrarlanmasi qrammatik normanin pozulma hall hesab olunur:
Bütün içtirakçilara qalaba , qalibiyyat uguru arzu ediram.
Samad bu bacarigi bacaracagindan amin olmadigina göra baxiçlarinda sual hiss olunurdu.
3. Mansubiyyat formasi §axs avazllklarinin içtlraki olniadan da düzalir:
(Manim) gündaliyin (Sanin) gündaliyin (Onun) gündaliyi (Bizim) gündaliyimiz (Sizin) gündaliyiniz (Onlarin ) gündaliklari
I va II §axsin caminda ikinci tarafin mansubiyyat çakilçilari olmadan mansubiyyat anlayiçini ifada etmasi da mümkündür: bizim bina, sizin gami. Lakin manim bina, sanin gami, onun va ya onlarin kand demak olmaz, çünki bu, normanin pozulmasi halidir.
4. Az, xeyli,bir az qeyri-müayyan saylarindan sonra galan isimlar takda içlanmalidir. öggar bu isimlar camda olarsa, o zaman qrammatik normanin pozulmasi hall mü§ahida olunur: az adam,xeyli talaba,biraz çôrdk kimi sözlar az adamlar, xeyli talabalar,biraz çôrdkldr kimi ifada olunarsa bu qrammatik normanin pozulmasi halidir.
5. Bir sira, bir çox saylarindan sonra galan isimlar camda i§lanmalidir: Bir çox hallarda biz bu masalani hall eda bilarik.
Buna ox§ar hadisalar bir §ox hallarda heç da yaxp naticalanmir
öks halda qrammatik -morfoloji normanin pozulmasi halidir. "Bir çox halda biz bu masalani hall eda bilarik" cümlasi yanliçdir.
Miqdar saylarindan sonra galan isimlar tak halda içladilir: Bizim qrupda 29 talaba tahsil ahr. Bu nümunada 29 talaba avazina 29 talabalar içladilmasi morfoloji normanin pozulmasi halidir.
6. Zarf kimi içlana bilan sözlar ham isim (sahar, günorta), ham sifat (yaxin, uzaq), ham da say (az, çox) kimi çixi§ eda bilmaz.
7. Cümlanin xabari felin arzu çakli avazina, qeyri-qati galacak za-manda va ya §art §aklinda içlanarsa, morfoloji norma pozulur: Ka§ galardin; Birca sani göra bilsa idim, ayri dardim olmazdi. Bu cümlalarda biz morfoloji normanin pozulmasi halini mü§ahida edirik. Cümlalarin düzgün varianti Ka§ gala idin; Birca sani göra bila idim formasinda olmalidir.
8. "Büsbütün" sözü bütün sözünün çoxaltma daracasindadir va morfoloji normanin pozulmasi halidir, daracalanmak sifata aid bir xüsusiyyatdir, lakinbütün sözü tayini avazlikdir.
9. "Yusif Samadogluna" mürakkab adinda n bitisdiricisi avazina y bitisdiricisindan istifada olunmalidir.
10. Sözlara ehtiyac olmadigi halda alava çakilçi artirmaq adabi dilin qrammatik normasinin pozulmasina gatirib çixarir . Mas.: Çati§mamazliq,ogruçu, sakitçilik, öhdaçilik sözlarinin düzgün variantlari çatiçmazhq, ogru, sakitlik,öhdalik formasindadir
11. Morfoloji normanin pozulma hallarindan biri da feili sifat çakilçilarinda olan zaman anlayiçidir. -mi§4(keçmi§),-an2(indiki),-mali2,-acaq2(galacak) çakilçilari ifada etdiyi zaman manalarina uygun §akilda cümlada içladilmalidir. Bu çakilçilari qariçdirmaq ham mana anla§ilmazligina,ham da morfoloji normanin pozulmasina sabab olur.
12. Feilin köküna avval tasirlik, sonra növ, daha sonra §akil, ondan sonra isa §axs - xabar alamati artirilir: gör+dür+ül+mali+dir; qar§i+la+§+mi§+di+lar. Bura inkarliq, kamiyyat çakilçilarini, hatta -mi4 sual adatini da artirmaq mümkündür: qar§ila§mi§dilar + mi?
13. Ham daniçiq dilinda,ham da matbuat televiziya, radio, qazet va jurnallarin dilinda tez-tez rast galdiyimiz morfoloji normanin pozulmasi hallarindan biri da na,na da qatlari ila içlanan cümlalardir. Na ,na da adati inkarliq mazmunu bildirir va feilin inkar çakilçisina barabar olan bir adatdir. Cü da mlani bu adatla inkara çeviririksa, feilin inkar çakilçisini cümlada içlatmak
olmaz. Masalan.: Otaga qariba bir sükut çökmü§dü,na man onun üzüna baxdim,na da o bir sey sorusdu.
1.3.2. Azarbaycan adabi dilinin sintaktik normasinin tadrisi metodikasi
Dilçiliyin an böyük söbasi olan qrammatikanin digar bir qolu da sintaksisdir. Manasi tartibat,birlasma demakdir. Söz birlasmalari va cümlalari öyranan dilçiliyin genis bir söbasidir Morfoloji norma morfologiyanin öyrandiyi sahada (nitq hissalari va onlarin dayisma qaydalari) olan dil qaydalarinin mühafizasina xidmat etdiyi kimi, sintaktik norma da sintaksis bölmasinin tadqiq etdiyi sahada olan dil qaydalarinin mühafizasina xidmat edir. Sintaktik normalar ham fardi ifadalarin qurulmasini (tariflarin, tatbiqetmalarin, asas sözün alava edilmasi), ham da bütöv cümlalarin qurulmasini (cümldaki sözlarin sirasi, mövzu ila predikatin razilasdirilmasi, homojen üzvlarin istifadasi, istirakçi va zarf ifadalari, mürakkab cümla hissalari arasinda alaqa) tanzimlayir Sintaktik normalar dedikda asagidaki qaydalarin gözlanilmasi nazarda tutulur.
• Azarbaycan dilinda söz sirasi bir qayda olaraq gözlanilmalidir.
Yani cümlada avvalca mübtada,sonra tamamliq,daha sonra isa xabar galmalidir. Tayin tayin etdiyi sözdan , zarflik isa xabardan avval islanmalidir. Rus va avropa dillarinda bu qayda bir qadar farqlidir. Masalan,ingilis dilinda söz sirasi mübtada+xabar +tamamliq+yer zarfi+zaman zarfi formasindadir. Tayin tayin etdiyi sözdan avval galir. Va bu qaydanin pozulmasi qrammatik cahatdan yanlis hesab olunur.
Azarbaycan dilinda: O, yeni kitabini maraqla oxuyurdu. ingilis dilinda: O ,oxuyurdu yeni kitabini maraqla.
Cümlada söz sirasinin pozulmasina inversiya deyilir. Azarbaycan dili iltisaqi dillar qrupuna daxildir. inversiya hadisasi isa iltisaqi dillar ^ün xarakterik deyil. Lakin bir çox hallarda inversiyadan har hansi cümla üzvünü vurgulamaq ^ün istifada olunur. Bunun ^ün hamin söz xabarla yanasi islanir,daha çox nazara çarpdirilir. Nümunalara diqqat edak: Man sinifda hamidan yax§i cavab verdim Sinifda hamidan yax§i man cavab verdim Man hamidan yax§i sinifda cavab verdim
Bu ^ nümunada ardicil olaraq hamidan yax§i,man va sinifda sözlari xabarla yanasi islanarak vurgulanmisdir.
inversiya hadisasi daha çox cümlanin badii tasir gücünün artirilmasi ^ün badii asarlarin,xüsusan da seirlarin dilinda istifada olunur.
Nümunada qizil qan olub,can verir,salam verir ifadalari xabar vazifasinda olmalarina baxmayaraq, cümlanin badii tasir gücünü artirmaq maqsadila söz sirasi pozulub va xabar avvalda istifada olunub.
Lakin bazan cümlalarda asassiz,cümlanin anlasilmasinda çatinlik yaradan inversiyalara da rast galinir: Ela müallim gözal danisirdi ki, böyük maraqla talabalar dinlayirdi. Bu cümlada gördüyümüz inversiya hadisasi na cümlanin badii tasir gücünü artirir,na da har hansi cümla üzvünü vurgulayir. Bu cür inversiya asassizdir va cümlanin manasina xalal gatirir. Bela cümlalarda söz sirasini barpa etmakla cümlanin düzgün manasini barpa etmak lazimdir.
• Mübtada va xabar saxsa va müayyan qqadar da kamiyyata göra bir-birila uzlasmalidir: Bu manam; Manim bu hayata tutunma sababim sansan.
Bu nümunalarda saxsa göra uzlasma pozulmusdur, mübtada III saxsin takinda, xabar isa II saxsin takinda islanmisdir.
Galin nümunalara diqqat yetirak: Talabalar ilk dars gününü sabirsizlikla gözlayirdilar; Otaqda hami gülüsürdülar; Yarpaqlar tökülürdülar.
ilk nümunada heç bir norma pozuntusuna yol verilmamisdir. Mübtada va xabar saxsa va kamiyyata göra bir-birila uzlasir.
ikinci cümlada ham söz sirasi pozulmus,ham da kamiyyata göra mübtada va xabar bir-birila uzlasmir. Hami III saxsin takinda, gülüsürdülar isa III saxsin caminda islanmisdir.
^üncü nümunada isa mübtada va xabar saxsa va kamiyyata göra bir-birila uzlasir,lakin bu cümla mantiqi cahatdan yanlisdir. Uzlasma yanlisdir. Yarpaqlar tökülürdü formasinda olmalidir.
Galin,10-cu sinif Azarbaycan dili darsliyindan 51-ci sahifadaki tapçiriga diqqat yetirak: Tapçtrtq 31: Qrammatik normanin pozuldugu hallari müayyanla§dirin, onlari açagidaki cadvala uygun qruplaçdmn.
• Kim ki insani sevar, a§iqi-hürriyyat olur
Bali, hürriyyat olan yerda da insanliq olur. (M.d.Sabir)
• Bilik öyranmayi ar bilan har kas Dünyada marifat qazana bilmaz. (N.Gancavi)
• Keçmiçdir onlara qazabin niya? Dü§mü§lardir sandan arali, Göygöl! (d.Cavad)
• Böyük bir çaharin an qaranliq va tanha kûçalarindan birinda olan kiçik, be^martabali evda iki qardaç, bir baci yaçayirdilar. (C.Cabbarli)
Söz sirasi pozulanlar Mübtada ila xabar arasinda uzlaçmasi pozulanlar §akilçilarin ardicilligi pozulanlar
Bu tapçiriq §agirdlarin cümlada söz sirasinin pozulmasi hallanni, mübtada va xabarin kamiyyata göra dayiçma hallanni,sözlarda §akilçilarin düzgün siralanmasi qaydalarini tatbiq etma bacariqlarim inkiçaf etdirir. Lakin qrammatik normaya dair tapçiriqlara nazar salsaq, mübtada va xabarin §axsa göra dayiçmasi hallan,mübtadanin alavasinin §axsa göra uzlaçma ^ün asas götürülmamasi .. ..qaydalarinin tatbiqini darslikda görmürük.
ÎSTÎFADa EDÎLMÎÇ 9D9BÎYYAT
1. Abbasov Э. Müasir Azarbaycan adabi dili. Ugurlar va problemlar ( s.10-24) Azarbaycan dili va adabiyyatin tadrisi (elmi-metodik jurnal), N.Print studiya, Baki-2021,119 s.
2. Baliyev H. Ana dilinin tadrisi metodikasi,Maarif, Baki 1997, 476 sah
3. öfandizada Э. Orfoqrafiya-orfoepiya lügati (takmilla§dirilmi§ kompleks lügat). Baki 2011, 175 sah
4. Hasanzada N, Abbasov Э . Azarbaycan dili va nitq madaniyyati , [Ecoprint], Baki 2016, 262 sah
5. Kazimov A. Orta maktabda Azarbaycan dilinin tadrisi metodikasi, Baki,2013
6. Mehrabov A., Baylarov E. §agird intellektinin inkiçafi. Baki, 2006, 191 sah
7. Sadiqova S. "Terminologiya masalalari" Baki,2006
