CC BY
12Philological Studies 17,1, (2019) 102-123 ИзВореН
УДК: 27-246=030.14=163.3 doi: 10.17072/1857-6060-2019-17-1-102-123
СПОРЕДБЕН ПРЕГЛЕД НА СВРЗНИЦИТЕ ВО ПРЕВОДИТЕ НА НОВИОТ ЗАВЕТ НА СОВРЕМЕН МАКЕДОНСКИ JАЗИК НАПИШАНИ СО ГРЧКО ПИСМО
Борче Арсов
Институт за македонски]азик „Крсте Мисирков " Универзитет „Св. Кирил и Методу" Скоп)'е, Македониja
Клучни зборови: сврзници, споредба, Нов завет, современ македонски ]азик, грчко писмо.
Резиме: Предмет на ово] труд се првите преводи на Новиот завет на современ македонски ]азик од 18. и од 19 в., и тоа: Кониковското евангелие, Кулакиското евангелие, Бобошчанското евангелие и Трлиското евангелие. Сите четири текста се напишани со грчка азбука и сеюо од нив е поврзан со определен дщалект од ]угоисточната група македонски говори. Претставени се сврзниците од анализираните текстови, и тоа во оние читааа заеднички за сите четири текста. На]прво се прави преглед и табеларен приказ на сврзниците во сеюо од текстовите, а потоа тие споредбено се коментираат, особено од аспект на тоа дали нивните фреквенцща и употреба целосно соодветствуваат со оние во одделните дщалекти со кои тие се поврзуваат или, пак, покажуваат извесни разлики и/или стилизации.
COMPARATIVE REVIEW OF THE CONJUNCTIONS IN THE TRANSLATIONS OF THE NEW TESTAMENT IN CONTEMPORARY MACEDONIAN LANGAUGE WRITTEN WITH GREEK ALPHABET
Borce Arsov
Krste Misirkov Institute of Macedonian Language Sts. Cyril and Methodius University in Skopje Skopje, Macedonia
Key words: conjunctions, comparison, New Testament, contemporary Macedonian language, Greek alphabet.
Summary: The subject of this paper are the first translations of the New Testament in Macedonian contemporary language from the 18th and the 19th centuries: The Konikovo Gospel, The Kulakia Gospel, The Boboscica Gospel and the Trlis Gospel. They are all written in Greek alphabet and each of them is related to a specific dialect of the South-Eastern group of Macedonian dialects. In the paper, we present the conjunctions found in the readings common for all of the four analyzed texts. Firstly, the conjunctions used in each of the texts are given in a table; afterwards, a comparative analysis is provided, focusing on whether the frequency and the usage of the conjunctions match the corresponding patterns in the different dialects to which they are related to or if they show certain differences and/or stylizations.
1. Вовед
Пишувааето на ово] труд произлегува од иде]ата споредбено да се прикажат сврзниците, односна нивната употреба во текстовите на преводите на Новиот завет на народен македонски ]азик во периодот на 18. и на 19 в. Предмет на ово] труд се првите преводи на Новиот завет на современ македонски ]азик од 18. и од 19 в., и тоа: Кониковското евангелие, Кулакиското евангелие, Бобошчанското евангелие и Трлиското евангелие. Овие текстови се дел од литературата напишана со грчко писмо (алфавит) на територщата на ]ужна Македонща (денешни Р Грцща и Р Албанща). Оваа литература зазема знача]но место во проучувааата на исторщата на македонскиот ]азик, зема]ки предвид дека во споменатиот период целиот дел на Македонща што бил под грчко културно влщание и каде што се пишувало со алфавит (како што се спомена погоре, пред се, во ]ужна Македонща), народниот македонски ]азик бил речиси целосно застапен во писменоста. Со оглед на тоа што, во споменатите услови, современиот народен ]азик бил издвоен од влщанието на црковнословенската писмена традицща, то] има особено важна улога во развитокот на македонскиот писмен ]азик. Всушност, македонската ]азична територща во 19 в. била поделена на две сфери: северна и ]ужна. Додека во северната сфера било силно изразено црковнословенското влщание (пред се, овде станува збор за влщанието на руската редакцща на црковнословенскиот ]азик), во ]ужната сфера приоритетен во писменоста станал народниот македонски ]азик (Koneski, 1975). Во трудов, преку претставувааето на сврзниците во секу од четирите споменати текста, на]прво се прави
посебен преглед на состо]бата со сврзниците и нивната употреба за ceKoj текст одделно, а потоа се прави споредбена анализа преку коментираше на поспецифичните примери, воде]ки сметка за отстапките во поглед на одделните дщалекти, како и за тоа дали во тие отстапки можеме да претпоставиме извесна (свесна) стилизацща1.
2. Првите преводи на Новиот завет на современ македонски .¡¡пик
мамишами со грчко писмо
Кониковското евангелие, Кулакиското евангелие, Бобошчанското евангелие и Трлиското евангелие се првите досега познати посериозни преводи на Новиот завет на народен македонски ]азик. Овие текстови сочинуваат една целина, биде]ки сите претставуваат преводи на изборни неделни евангелща на македонски народен ]азик и се напишани со грчко писмо.
Кониковското евангелие (КЕ) го добива името по селото Кониково (грч.: Autikô), кое денес се наога на територщата на Р Грцща, и тоа мегу градовите Воден (грч.: "Eôsaaa), Гуменце (грч.: rov^sviaaa) и Еницевардар (грч.: riavvimà). Името му го дава бугарскиот научник Jордан Иванов, по откривашето на само неколку страници од печатениот текст, за ко] подоцна се открива дека, на]веро]атно, никогаш и не бил целосно отпечатен. Иванов заклучува дека во текстот на евангелието е претставен говорот на ова село (Ivanov, 1970: 181), ко] им припага на долновардарските македонски говори. Според него, автор на преводот е Павел Божигропски. По конечното наогаше на целиот ракопис и по об]авувашето на монографщата посветена на КЕ (2003-2008) (Lindstedt, Spasov, Nuorluoto, 2008), заведено во Bibl. Patr. Alex. 268, во текстот ]асно се гледаат две раце2, при што првата
1 Терминот стилизацща, за потребите на трудов, како и за потребите на сличните вакви претходни истражуваша, работно се дефинира како прошируваше на дщалектната основа, односно избегнуваше на форми што во тоа време би можеле да бидат разбрани како премногу локално обележани. Ваквите постапки на стилизацща одат, од една страна во насока кон поширока диалектна база, а од друга страна кон повисок стил. Конечно, станува збор за селекцща на оние ]азични црти/модели што опфакаат поширок диалектен ареал, како и такви што претставуваат „вештачки" форми, т.е. форми што се приближни или се во кореспонденцща со оние употребувани во црковнословенската и во современата словенска писменост (Arsov, 2015: 4).
2 Овде не станува збор за два одделни текста, туку за еден текст во ко] се гледаат „две раце", односно два ракописа (два различии начини на пишуваше). Под поимот „прва рака" се подразбира првиот оригинален превод на текстот од грчки на македонски ]азик, додека со поимот „втора рака" се означува верзщата што ги вклучува интервенциите, т.е. исправките на редакторот, кои, инаку, се правени директно врз самиот текст на првата рака.
рака е постара (се претпоставува дека првиот превод е настанат во втората половина на 18 в.), додека втората рака е направена стотина години подоцна и само таа му се припишува на Божигропски. За точните пишувачи, т.е. преведувачи на првата рака не постсуат информации (в. Lindstedt, Spasov, Nuorluoto, 2008: 21-22). Всушност, втората рака претставува стилизацща, со што Божигропски се ]авува како редактор на првата рака (на оригиналниот превод на народен македонски ]азик). Особено знача_|но е да се нагласи дека КЕ е на]раното современо македонско евангелие печатено со грчко писмо во Солун во 1852 г.
Кулакиското евангелие (КуЕ) е об]авено и опишано во 1938 г. од страна на Андре Ва]ан и Андре Мазон (Mazon, Vaillant, 1938). Авторите на оваа монографща ]азикот на евангелието го квалификуваат како дщалект и тврдат дека, преку анализата на текстот, тие го опишуваат говорот на селото Кулакща (грч.: XaXâorpa), Солунско, ко], исто така, им припага на долновардарските говори. Селото Кулакща се наога на дваесетина километри западно од градот Солун (грч.: OeaaaXovÎKn). Се тврди дека преведувач на ракописот е Евстатщ Кипрщадис, а времето на неговото настануваае е околу 1860 г. (за повеке в. Mazon, Vaillant, 1938: 1-4; Arsov, 2011: 6).
Текстот на Бобошчанското евангелие (БЕ) и неговата анализа се об]авени од Андре Мазон во 1936 г. Евангелието, заедно со уште неколку други текстови од истиот регион, претставува основа за лингвистичкиот опис на ]азикот во монографщата посветена на македонските говори во ]ужна Албанща (в. Mazon, 1936). Именуваьето на евангелието доага од името на селото Бобошчица (се срекава и како Бобоштица и Бобошница) (алб.: Boboshticë), кое се наога на 8 километри од градот Корча (алб.: Korçë), Р Албанща. Точно не може да се одреди годината на настанувааето, но приближно тоа е 1880 г. Текстот на евангелието е преведен од тро_ща преведувачи: на]големиот дел од текстот е преведен од страна на Цанцо (чщшто превод Мазон го смета за на]соодветен, со оглед на неговата доследност во поглед на корчанскиот говор), помал дел од Икономо и на]мал дел од страна на група анонимни преведувачи (за повеке в. Mazon, 1936: 11-13). Jазикот на евангелието, претставен во монографщата на Мазон е корчанскиот говор (за разлика од претходните два текста, ово] ракопис се поврзува со кра]ниот ]угозапад од македонската ]азична територща, односно станува збор за периферен говор). Она што е на]впечатливо за ово] говор од социолингвистички аспект е ставот што неговите зборувачи го имаат за него и за себе уште од далечни времиаа. Жителите на Бобошчица
сво]от говор го сметаат за престижен, но и за посебен ]азик, ко] го именуваат ]ез'ико к'а]нас3. За нив то] претставува ]азик различен и од македонскиот, и од бугарскиот. Ова се забележува и денес мегу ретките зборувачи на ово] говор, за што се зборува и во последните трудови поврзани со оваа проблематика (в., на пр., Arsov, 2016).
Трлиското евангелие (ТЕ) претставува изборно евангелие, кое според Милетич (в. МйеИс, 1920), е напишано во с. Трлис (грч. Вавитопод), Неврокопско, Р Грцща, во 1861 г. Како што е наведено во самото евангелие, текстот е напишан од страна на Димитар Стоилов, учител во селото. Милетич, текстот на евангелието го опишува како дщалектен, т.е. преку него, го опишува говорот на с. Трлис од тоа време.
Текстовите на КЕ, на КуЕ и на ТЕ покажуваат ]угоисточни македонски говори, додека текстот на БЕ е поврзан со ]угозападната македонска перифери]а.
За потребите на ово] труд беа користени сите читала и стихови од Новиот завет што им се заеднички на четирите текста, а тоа се следниве:
КЕ КуЕ БЕ ТЕ
Мате] 6 (2233) Мате] 6 (2233) Мате] 6 (22-33) - Икономо и Анонимен В (22-28) Мате] 6 (2233)
Мате] 14 (2234) Мате] 14 (2234) Мате] 14 (2634) - Цанцо Мате] 14 (2334)
Мате] 15 (2128) Мате] 15 (2128) Мате] 15 (2128) - Цанцо Мате] 15 (2128)
Мате] 21 (3342) Мате] 21 (3342) Мате] 21 (3342) - Цанцо Мате] 21 (3342)
Лука 24 (3653) Лука 24 (3653) Лука 24 (36-53) - Анонимен Б Лука 24 (3653)
Jован 1 (35-45) Jован 1 (35-52) Jован 1 (35-51) - Цанцо Jован 1 (3545)
Jован 7 (37-52) Jован 7 (37-52) Jован 7 (37-52) - Цанцо Jован 7 (3753)
Jован 9 (1-38) Jован 9 (1-38) Jован 9 (1-38) - Jован 9 (1-38)
3 Зб'орви к'а^нас; со значеше: зборува како нас; во корчанскиот говор, предлогот ка) се користи за споредба (современ македонски стандарден ]азик: како) (в. Mazon, 1936: 1 и Сош!Ыа(1е, 1988).
КБ куб ББ TE
Анонимен В
Jован 20 (1925) Jован 20 (1925) Jован 20 (1931) - Икономо Jован 20 (1925)
2.1. Поделба на сврзниците врз основа на односот во сложената реченица (координациски/субординациски)
КБ КуБ ББ TE
координациски составии и, та/да и, а и та, и
спротивни ам'и тук'у 'ами, а, т'око ам'и, ам'а, пак
разделни ил'и, н'ету-н'ету 'или(м), и'ато-и'ато и, ни-ни или, ]'а н'иту-н'иту
исказни 'оти, што, д'ека 'оти, шо, д'ека, как, да 'оти, шчо, г'е 'оти, шту, кад'е, y д'е, да, чи
о и ц а я и ч временски ка, к'ога, ут к'а, д'ури (да) ка, к'ога, ут к'а, д'ури (да) от ка, к'ога, дур (г'е, да), ка от как, дод'е, куг'а, дур да
причински зашт'о 'оти, зард'и, ч'унким 'оти, з'ошчо 'оти
а о последичии 0 шо 0 0
ю ГУ условии ак'у/ако4 'аку, да 'ако 'ако
допусни 0 0 0 0
целии да да за да за да, да
иачииски кат'у да кат'у (как), г'иа ка]5, ка] шчо ч'инки
односии дек'а, што шо шчо шту, д'ето
4 Во користепата транскрипци)а/транслитераци)а па втората рака па КБ, акцентот па ако не е обележан.
5 Како што се спомепа погоре, зпачекето па прилогот/предлогот/сврзпикот Kaj во корчанскиот говор е „како"; Сп. го и имепувакето па говорот од страна па локалните зборyвачи ^ез'ико ка]пас", „зборви ка]пас".
2.3. Примери
Стих КБ КуБ ББ ТБ
и гу ч'уа и слуш'але и от ка ч'уе та ч]'уха
дв'ата му на н'егу т'иа дв'ата двам'ината
Учен'ици дв'ете учен'ици т'иа му учен'ика
дек'а каж'а, Учен'ацати6 збор'ови от това шту
m и ут'идуа пу шо в'икаши, сфет'его р'ече та
Ис'уса и утид'уа пу Jов'ана пр'итераха
ав Ис'ус карст'ачо, Ис'уса7
£ отид'ое по Рист'оса (поинаку, со временска реченица)
6 Текстот па евапгелието користеп за трудов во оригиналното издание посветепо па Кулакиското евангелие (Mazon, Vaillant, 1938) е со латинична транскрипцща/ трапслитераци)а. За целите па трудов се користи приспособепа кирилична трапслитераци)а. Графемите a" и i" во примерите па кирилица ги пренесуваме со графемата ä; сп.: kóga dósa"l 'Iqoovç > к'ога д'oшäл Ис'ус; véli"na ní"h > в'ела на н'äx. Графемата е", во примерите се срекава многу ретко (само во uce"m"cit"e). Со оглед па тоа што во трудов се ]авува само во едеп пример, за поедпоставуваше па читашето, оваа графема ]а пренесуваме со е, пагласува]ки во оваа фуснота дека, сепак, во примерот yчен'äцäme станува збор за редуциран вокал.
7 Во кириличпата транскрипци)а/транслитераци)а па Трлиското евангелие се тргнува од опаа па Милетич (Miletic, 1920), со ситпи иптервепции: графемата i се пренесува како j речиси во сите позиции, освеп онаму каде што се користи за озпачуваше па мекоста. Во тие позиции оваа графема ]а предаваме со '. На пр.: dóide > д'о]де; нuдéлia > нид'ел'а.
Стиx КЕ КуЕ БЕ ТЕ
а\ m и Я AyjA'oa и вид'oa д^ка жив'ува и yстaн'aa x'oa д'ен npn н'eгy yx'идoa и вид'еле д^каса с'еди, и су н'егу устан'але на тЪа ден дojд'oe и вид'oe г 'e с'äди8. И устан'ае и т'иа вo т'ази к'ашча x'oj ден д'ojдoxa и т'ие та в'идexa кад 'e шта тонд^са та oсx'aнaxa сас нек дов'а ден
0 1 и о ид'ин ут дв'ата deKb ч'уа ут Jo'arn т'аа лaкapд'иja ид'ен'ут ут т'ии дв'ети ... шо слoш'aлe ут Jo'an ед^ш ox т'иа дв'ата шчо ч'уе збopoв'иxи oт свex'eгo Joв'aнa ед'ина ox двам'ината д^то Hj'yxa ox Jo'aнa н'ази лaкapд'иa
и я нajд'oxмe Meс'иa, x'oa што ки p'eHH paßpeH'eny Хpисx'oс 'a на^'ежме на Meс'иa, шо му в'ел'ат Хpист'oс нajд'ojмe кypxyл''axa, шчо жа се p'eHH Р'исxoс н'ajдoxмe Me^na, д^то на oxв'apзaнo шта са peH'e Хpисx'oс
m К" § m о сx'oeши Ис'ус и викн'а сx'oиши Ис'ус а викн'а (а -за тоставни peчeници) б^ заст'анат Р'исxoс и сo гЪлем глас вeл'äшe заст'ана Ис'ус та p'yErn и p'eHe
8 Текстот на евангелието кopистeн за тpyдoв вo opигинaлнoтo издание пoсвeтeнo на Бoбoшчaнскoтo евангелие (Mazon, 1936) е œ латинична тpaнскpипциja/тpaнслитepaциja. Исто каш и вo слyчajoт œ дpyгитe тeкстoви, за целите на тpyдoв, се кopисти пpиспoсoбeнa кщилична тpaнслитepaциja. Гpaфeмaтa ä вo пpиспoсoбeнaтa киpиличнa тpaнскpипциja/ тpaнслитepaциja на БЕ се rapara за oзнaчyвaшe на дигpaфoт еа (oд гpч. sa), raj вo латиничната тpaнскpипциja/тpaнслитepaциja на Маюн се кopистeл за oзнaчyвaшe на шиpoкиoт изгoвop на е, oднoснo, кaкo штo oбjaснyвa Маюн, на изгoвopoт на дифтoнгoт Jä. Овде тpeбa да се нагласи дека вo цeлиoт текст на БЕ напишан сo алфавит нема дoслeднoст, а за paзличнoтo бележеше на oвoj дифтoнг oд CTpara на paзличнитe пpeвeдyвaчи на БЕ пишува и Maзoн (в. Mazon, 1936: 114). Пpимepитe вo гаи има пoинaквo бележеше на дифтонгот (на пp., je raj Икoнoмo или е raj aнoнимнитe пpeвeдyвaчи) вo oвoj тpyд се пpeнeсyвaaт сo пpиспoсoбeнaтa киpиличнa тpaнскpипциja/тpaнслитepaциja, нo вpз oснoвa на латиничната тpaнскpипциja на Maзoн.
Стих КЕ КуЕ БЕ ТЕ
а\ m К" § m о ... зашт'о 'oшти не б'еши дад'ен Д'ух Сф'етщ, зашт'о Ис'ус Ъшти не ca пруcл'aви ... 'отu не б'еши т'oгa 'oшти Сф'ити Д'ух, ч 'ункым Ис'ус не му cä д'aл cл'aвaтa ... 'отu дур т'oгac не 6'ä д^ен Д'ух cф'äт з'ошчо Р'иcтoc 'ешче не 6'ä зacл'aвен ... 'отu Ис'ус 'oште ни ca б'еше cлaвocл'aвил
<N К" и я ут Витле'ем С'елуту, Лму дек'а б'еши Дaв'ид, Хриcт'oc 'иде ут c'елoтo Витле'ем, шо б'еши Дaв'ид, ут ^^o ки д'ojди Хриcт'oc Р'иcтoc жa д'ojди oт c'ojo прoфити-нутЪму и ц'aру Дaв'ид и oт cел'oтo Витле'ем (пoинaку) у тш, у д'е б'еше Дaв'идoв'aтa ген'a, oт c'елoтo Витле'ем дox'oдa Хриcт'oc
in К" и я ...дa пузн'aе што ч'ине ...дa pas6'^a шо дa ч'инä ...дa рaзб'ери тЪзи шчо ч'ини ... дa рaзбер'е шту пр'aви
оС § и о вид'е чув'ек што б'еше сл'еп ут к'а се рoд'и 'a вид'е идн'o чoв'ек шо б'еши сл'еп ут к'а cä рoд'и н'ajде 'еден чЪвек р'oден сл'еп и без Ъчи (пoинaку) в'иде ед'ин чjул''aк д'ето беше сл'^п 'oште от как ca б'еше рoд'ил
<N as и я K'oj тогреш'и, в'oa rn'u т'aтките му, д'а ca р'oди сл'еп ^oj и греш'и, в'oa 'rnuM т^т^то, 'mu м'ajкa му, да cä р'oди сл'еп oт ч'и гр'е] се рЪди тoj ч'oвек сл'еп, oт т'oгoф u9 oт тaткoв'и му к'oj пригриш'и, ^oj ли mu рoдител'ету му та ca рoд'и cл''aп
9 Co з^чеше: ura (в. Mazon, Vaillant, 1938: 142).
Стих КЕ КуЕ БЕ ТЕ
m os" § m о н'ету в'оа изгр'еши, н'ету Т'атките му, ам'и са род'и сл'еп да са j'abar раб'отите Б'огуви на н'егу н'йто он им'ал гр'ех н'йто т'аткото, н'йто м'а_|ка му; тук'у да са ч'ини бил'а ч'удба Господ'инов а на н'его ни от т'огоф гр'е.ь ни от татков'и му, ам'и за да се разб'ере работ'ете Господин Б'огу от н'его н'иту т^ пригриш'и ниту родител'ето му, ам'и са род'и сл''ап, за да му са пок'ажет б'оговите р'аботи
§ m о треб'ува да ч'инам раб'отите на т'оа дек'а ма пушт'и, д'ури е ден 'имам бори да са гл'едам раб'отата са ут то шо ми пушт'и, д'ури д'енот сто] тр'еби да раб'отам работ'ете тог'ове шчо ми 'има пушч'ено м'ене, дур г 'е 'ести д'ен'а прил''ага д'а пр'аве р'аботите на нов'а шту м'а е пр'атил, дод'е е 'оште ден
§ m о 'иде н'ока, к'ога н'ето н'ику не м'оже да раб'оти 'иди н'ок'а, шо не м'ожи н'ещ да раб'оти гр'еди но]ч'ата, н'ищ не м'ожи да раб'ота на темн'ица (поинаку, без сврзник) дох'ода н'аш, та тог'а н'ищ не м'оже да р'аботи (поинаку, со составна реченица + прилог)
00 as § m о т'ие дек'а гу глед'аа п'он'апре 'оти б'еше сл'еп, в'елеа др'узи шо гу зн'аиа п'оскоро 'оти б'еши сл'еп т'ие шчо го им'ее вид'ено пон'апре 'оти б'еше сл'еп, си вел'ее н'ези, шту гу гл'едаха п'онапр'еш, чи беше сл''ап
Crnx КЕ КуЕ БЕ ТЕ
m as" и о и дунес'оа на Фарис'е^е т'оа, дек'а б'еши идн'о вр'еми сл'еп гу нос'иле не н'его на Фарис'е^е, шо б'иши н'апри сл'еп го завед'ое слепет'его при фарисе'ити (поинаку, со проста реченица) гу отк'араxа при фарис'еите (поинаку, со проста реченица)
as" § m о к'ога направ'и Ис'ус к'алта и утфор'и 'очите му, б'еше Сабута б'еши суб'ота, к'ога прав'и Ис'ус к'алут, и утфор'и н'еговити 'очи б'еше самб'ота ка ст'ори Р'истос к'алта и ка му отф'ори т'ому оч'ити Ис'ус, куг'а напр'ави кал'а та му от'ори оч'ите, тог'а б'еше с'абота
VO И я в'оа чув'ек не е ут Б'ога, зашт'о не ч'ува Сабутата в'оа чов'ек не j уд Б'ога, 'оти не 'а др'ажи суб'отата то] ч'овек не 'ести от Б'ога, 'оти самбот'ете не 'и д'аржи тов'а ч]ул''ак ни 'е от б'ога, 'оти ни ч^ува с'аботата
а\ as" § m о Син ви, дек'а в'елети 'оти сл'еп са род'и в'ашо с'ан, шо в'ии в'eлexти шо са род'и сл'еп с'ин в'аш шчо в'ие вел'ите 'оти се р'оди сл'еп син'а ви, шту к'азувате чи са 'е род'ил сл''ап
О <N as" и Я зн'аеми 'оти сл'еп са род'и, и 'оти в'оа е Синут ни зн'аими 'оти во на j с'ан н'аш, и сл'еп шо са род'и зн'аме д'обре 'оти со 'ести с'ино наш, и 'оти се р'оди сл'еп н'ее зн'аеме, 'оти тов'а е син'а ни и 'оти са сл''ап род'и
<N <N as" § m g в'ие рек'оа т'атките му, зашт'о са б'оеа так'а му са р'екле т'атко и м'а]ка му, зард'и му б'иле стр'^ т'ака му р'ече татк'а му 'оти го б'еше стр^ так'а р'eкоxа род'ителето му, 'оти ги б'еше ср'^
Стих КЕ КуЕ БЕ ТЕ
<ч оС и £ п'онапр'ет ви каж'ах, та не ч'ухте (втора рака: п'онапр'ет ви каж'ах, да не ч'ухте)10 с'ега ви р'екох, не слуш'ахти (поинаку, без сврзник) с'ега ви р'ещ вам, и не ч'у]те казах ви, т'а ни ч'ухте ли
00 <ч и £ т'и си учен'ик на н'егу, ам'и н'ие сме Учен'ици на Мо]с'еа т'и са учен'ак н'егово, и н'иа сми на Моjс'и учен'аца (поинаку, со составна речница) т'и си ч'овек т'огоф, а н'ие сме ту Моис'и ти си н'егоф учен'ик, ам'а н'ее сме Мо]с'еови учен'ици
3 3 аС § и о ак'у не б'еши в'оа ут Б'ога, не м'ожеши да ч'ине ништу аку не б'еши в'оа ут Б'ога, не м'ожиши да ч'ини н'ашто 'ако не б'еше со] от Б'ога, не можеше да ст'ори н'ишчо т^ 'ако ни б'еше от б'ога, ни м'ожеше н'ишту да ст'ори
О <4 С5 <4 и £ ка каж'а в'аа лакард'иа, му пукаж'а р'аците му и р'ебруту му ка му рич'е, му са каж'а р'ацате и на пл'ешките от ка му р'ече с'ози, му к'аза т'иам рацГете и ребр'ото... тов'а отк'ак р'ече пок'аза хми рак'ите и ног'ите
<4 С5 <ч § и о не б'еше сос н'их к'ога д'у^е Ис'ус не б'еши су н'ах к'ога д'ошал Ис'ус не б'аше со н'щ к'ога д'ода Р'истос ни б'еше сас т]ах, ког'а д'ода Ис'ус
10 Одделно во табелите се дадени само примерите од втората рака на КЕ каде што има разлика во искористениот сврзник. Во трудов не се наведуваат примерите од втората рака на КЕ, каде што разликите мегу првата и втората рака на КЕ се во врска со друга зборовна група или се на друго ]азично рамниште.
Стих КЕ КуЕ БЕ ТЕ
ак'у не ак'у не 'а 'ако не в'ида ако ни в'иде
в'идам ... и в'идам ... и ... и 'ако не ... и ако ни
ак'у не да кл'ад(а)м кл'ам ..., не с'и кл'ада ...,
СЧ кл'адам ..., ..., каб'ил да жа в'арва ни шта
С5 не ке вер'увам в^аровам
<ч и о вер'увам (вторава
условна
реченица е со друг сврзник - да11)
кат'у да са 'они са т'иа се тие, ч'инки
уплаш'иа уплаш'иле и уплаш'ие, и са
м'осне и стр'ах му му семн'аше потр'есоха и
го (кату) да са падн'а н'ого, каj му се сн'а са
<4 й путр'есат, са расч'удаа с'ан упл'ашиха
X ^ му са ги 'а гл'едат мл'огу,
1—1 ч'инеши да гл'едат д'ух ф'антазама пра'веше хми са 'оти дух гл'едат
видите ма вид'е]ти, видите 'оти 013
зашт'о 'оти д'уша сенк'ата тр'уп
д'ухут и сн'ага, и к'оске
со сн'ага и 'илим к'оски н'ема, каj шчо
<4 й к'оски н'ема н'ема, кат'у ме пул'ате
и к'ак как ми м'ане шчо
п'улате
гл'едати 'имам
м'ене дек'а к'ак12 сам
'имам
11 В. (Мшоуа-О)игкоуа, 2000: 285).
12 Значеше: каков/каков што - исказна реченица.
13 Во ТЕ недостасува ово] дел од стихот.
Лука 24,49 Лука 24,45 Лука 24, 43 Стих
в'ие сид'с|тс уф Гр'адут 1ерусал'им, д'ури да са убл'ечите с'ила утусг'оре му утфор'и 'умут му да расбер'ат Пис'аниету в'ие са т'ие шт 'о ви зпурув'ах 'оште к'ога бех сос в'ас В
в'ии ссд'с]тистс на гр'ада 1ерусал'има д'ури да са з'емите пув'ела уф узг'ори со о Я 2 я Р< з ^ в? £ я н й § а> » (0 в'иа прик'азни, шо ви 'и к'ажах, 'ошти бид'еки су в'ас ... КуЕ
в'и] с ссд'с]тс во касаб'ата 1ерусал'им дур да зем'ите к'уед от Бога му лап'ална 'умо за да разб'ере пис'ано с'а шчо ви р'ско] 'ешче ка б'а] со вас и И
в'ие с'едите на град 1ерусал'им, дур да са облеч'ете ¡'акос от г'оре хми ут'ори ум'а да разбер'ат пис'аниа т'ези лакард'ии шту рекох на вас куг'а бех 'оште сас вас ... н и
Стих КЕ КуЕ БЕ ТЕ
ак'у 'убо 'окуту 'аку 'ако ок'ото ти ок'ото 'ако
'окуту ти е ти и ч'исто, е пр'аво, ти е пр'осто,
ч'исту, и с'ата сн'ага в'едо труп жа фрет
с'ата ти ти сф'етена ти е со сн'агата ти е
сн'ага сфетл'ина15 сф'ета
сфетл'ива
ки б'иде
(втора рака:
й 51 ако14 санк'и
'окуту ти е ч'исту, и с'ата ти сн'ага сфетл'ива ки б'иде)
ил'и 'или идн'ото 'или енет'его j'а ед'ина
ид'ин'ут ки ки са н'е жа 'щти да шта
умр'ази, и мил'ува, и го нав'иди, а загарез'и пак
др'уг'ут ки на др'уг'ут другет'его жа др'угиа шта
4 возл''убе; ки гу го 'щти; 'или мил'ова, jа
ЧО ил'и касканд'иса; енет'его жа го н'а ед'ина
¥ ид'ин'ут ки 'или на сл'уше, а шта
2 з'апре, и идн'ото ки другет'его н'е пригуд'и пак
др'уг'ут ки му пум'ага жа 'щти да го др'угиа шта
по'уде па др'уг'ут ки гу натим'иса зн'а16 са усрам'и
14 В. погоре, во табелата со поделба на сврзниците врз основа на односот во сложената реченица.
15 Мате] 6 од анонимниот преведувач: 'ако ок ото тф ое ести ч 'исто, т огас и в 'еуо тр упо тфо] 'ести пресф 'етен.
16 Мате] 6 од анонимниот преведувач: ед ен1о и за го и1ти, др уг/о не за го и1ти, ед 'ен^о за го сл'уша, друг/о не за го ч'уви (ка] анонимниот преведувач се срекава асиндетонска реченица).
Стих КЕ КуЕ БЕ ТЕ
Мате] 6, 33 ... Ам'и п'ерву сак'а]те Ц'арстфуту Б'ожие (нова реченица -значенски спротивна на претходнит е реченици во рамките на текстот) ... Тук'у пиш'ин да п'алати на Господинов а царшт'ина (нова реченица -значенски спротивна на претходнит е реченици во рамките на текстот) ..., т'око ишч'^те пон'апре царшчин'ата Госпут'ому (спротивна во рамките на сложената реченица) ам'и да т'ерате напр'еш ц'арсто б'ожиа (нова реченица - значенски спротивна на претходните реченици во рамките на текстот)
Мате] 14, 29 'одеши н'а врас в'одата, да дОде до Ис'уса са г'аз'а уф в'одата, да са 'оди кад Ис'ус б'ара нат вод'ата за да дОди при Рист'оса пох'оди по од'ите та дОде кад'е Ис'уса (поинаку, со составна реченица)
3 2 ¥ аМ 'испушти 'а зашт'о в'ика пу н'ас п'ушти 'а на н'еа , 'оти се в'ика пу н'ас д'а] пат, 'оти в'ичи по нас да] хи п'ат да си 'иде, 'оти р'ука пу нас
3. Коментари од анализата и од споредбата
Во ово] дел од трудот се поместени и се коментираат само поспецифичните примери од горната табела.
Во рамките на паратаксата, како на]чест сврзник за составните реченици во КЕ, во КуЕ и во БЕ се срекава сврзникот и (сп., на пр.: ду]д'оа и вид'оа (КЕ); ут'идоа и вид'еле (КуЕ); до]д'ое и вид'ое (БЕ)). Во анализираниот текст на ТЕ, пак, ово] сврзник се ]авува поретко, а се претпочита употребата на сврзникот та (сп. д'о]доха и т'ие та в'идеха, но и: заст'ана Ис'ус та р'укна и р'ече) И во КЕ, покра] и, се срекава
сврзникот та, но само за да воведе спротивен однос мeíy двете реченици (в. Minova-Gjurkova, 2000: 242-243) (сп.: п'онапр'ет ви каж'ах, та не ч'ухте). Ово] сврзник во втората рака на КЕ е исправен со сврзникот да (сп.: п'онапр'ет ви каж'ах, да не ч'ухте), ко] се срекава во пошироката област на источниот дел од jyжнитe македонски говори (в. Peev, 1987: 307). Во примеров во текстот на ТЕ, очекувано, се срекава та (казах ви, т'а ни ч'ухте ли). Во куе, пак, на местото на ово] пример се срекава асиндетонска реченица (с'ега ви р'екох, не слyш'ахmи), а во текстот на БЕ се срекава сврзникот и: с'ега вир'еко] в'ам, и не ч'yjmе.
Мeíy спротивните сврзници, во анализираниот текст на КЕ редовно се jaвyвa сврзникот по потекло од турскиот ]азик ам'и (сп.: н'еmy в'оа изгр'еши, н'еmy Т'атките мy, ам'и са род'и сл'еп да са ]'ават раб'отите Б'огуви на н'егу; ... Ам'и п'ервy сак'а]те Ц'арсmфymy Б'ожие). Слична е состсубата и во ТЕ (сп.: н'иmy т'оj пригриш'и ниmy родител'ето мy, ам'и са род'и сл"ап, за да му са пок'ажет б'оговите р'аботи; ам'и да т'ерате напр'еш ц'арсто б'ожиа), со тоа што сврзников во ово] текст се jaвyвa и со варщантата ама (сп.: ти си н'егоф yчен'ик, ам'а н'ее сме Мо]с'еови yчен'ици). Во ваквите примери, речиси секаде во куе се срекава сврзникот од словенско потекло тук) (н'йто он им'ал гр'ех н'йто т'аткото, н'йто м'а]ка му, тук) да сй ч'ини бил'й ч'удба Господ'инова на н'его; ... Тук'у пиш'ин да п'алати на Господинова царшт'ина). Во анализираниот текст на БЕ, покра] 'ами (ни от т'огоф гр'е], ни от татков'и му, ам'и за да се разб'ере работ'ете Господин Б'огу от н'его), се срекаваат сврзникот а (т'и си ч'овек т'огоф, а н'ие сме ту Моис'и), и сврзникот т'око, вообичаен за корчанскиот говор (..., т'око ишч^]те пон'апре царшчин'ата Госпут'ому).
Во хипотаксата, од односните сврзници во КЕ паралелно се ]авуваат дек'а и што, додека во КуЕ, се срекава само сврзникот шо. Во оваа група сврзници, во текстот на БЕ се срекава сврзникот шчо. Во текстот на ТЕ, пак, се ]авува пред сè формата на истиот сврзник со редукцща на вокалот о > у (шту), а во неколку позиции се срекава и дщалектниот сврзник д'ето.
Зборот дека, во текстот на првата и на втората рака на КЕ, може да функционира како прилог, но и како сврзник за односните зависносложени реченици. Функцщата ja определува акцентот. Кога зборот се ]авува како прилог (или како прашален заменски збор во функцща на сврзник за исказните зависносложени реченици), тогаш акцентот е на вториот слог од крарт (д'ека), а кога се ]авува како релативен сврзник, акцентот пaía на првиот слог од кра_|от на зборот
(дек'а). (в. Spasov, Arsov, 2008: 353-354 и 358), сп.: д'ека жив'yваш?; в'идоа д'ека жив'yва, нaспремa в'оа ли е С'ин ви дек'а в'елети 'оти сл'еп са род'и; ид'ин yт дв'ата дек'а ч'yа yт Jо'ана т'аа лакард'ща. Дополнително, сврзникот дек'а, во № се jaвyвa и гако исгазен (сп.: гy ч'yа дв'ата му Учен'ици дек'а каж'а, и ут'идуа пу Ис'уса). Сегак, гако што се нaглaсyвa и во стyдиjaтa зa KE, стaнyвa збор зa изрaзенa тенденциja, но не и зa прaвило што доследно се спроведyвa во целиот текст (в. Spasov, Arsov, 2008: 358).
Во Œ, и во првaтa и во вторaтa рaкa, се прaви рaспределбa при yпотребaтa нa сврзниците 'оти и зашт'о. Првиот редовно се jaвyвa, но единствено гако сврзник зa искaзните реченици (сп.: зн'аеми 'оти сл'еп са род'и, и 'оти в'оа е С'инут ни), додега raj причинските реченици се срекaвa единствено сврзникот зашт'о (сп.: в'оа чув'ек не е ут Б'ога, зашт'о не ч'ува С'абутата; в'иерек'оа т'атките му, зашт'о са б'оеа). Во ^Е и raj двaтa видa реченици се срекaвa единствено сврзникот 'оти (сп.: зн'аими 'оти во нäj с^н н'аш, и сл'еп шо cäрод'и; в'оа чов'ек не j уд Б'ога, 'оти не 'а дрожжи суб'отата). Во еден пример од ^Е гако сврзник зa причинските реченици се срекaвa и зард'и (сп.: так'а му cäр'екле т'атко и м'а]ка му, зард'и му б'иле стр'ах), raj, игаку, и во № и во ^Е фyнкционирa, пред сè, гако предлог. Во друг пример во ^Е се jaвyвa и сврзникот ч'унким, по потекло од турскиот jaзик (не б'еши т'ога 'ошти Сф'ити Д'ух, ч'унким Ис'ус не му cä д'ал сл'авата). Во БЕ, нajчесто се срекaвa 'оти и raj исгазните и raj причинските реченици (сп.: зн'аме д'обре 'оти с'оj 'ести с'ино наш, и 'оти се р'оди сл'еп, нaспремa в'оа чов'ек не j уд Б'ога, 'оти не 'а дрожжи суб'отата), но во еден пример се среKaвa и сврзникот з'ошчо (сп.: т'огас не 6'ä д'аден Д'ух сф^т з'ошчо Р'истос 'ешче не 6'ä засл'авен). Во aнaлизирaниот текст га ТЕ, гак, зa воведувяъе га причинските реченици доследно се користи сaмо сврзникот оти (сп. так'а р'екоха род'ителето му, 'оти ги б'еше ср'ах; тов'а ч]ул"ак ни 'е от б'ога, 'оти ни ч]'ува с'аботата). Слично гако во осгагатите три текстa, и во ТЕ, 'оти се користи зa воведyвaftе и га исгазни реченици, но, ro^aj него, во aнaлизирaниот текст га овa евянгелие од исгазните сврзници се среKaвa и диjaлектниот сврзник че со редyкциja га вогалот е > и, односно чи (сп. н'ее зн'аеме, 'оти тов'а е син'а ни и 'оти са сл"ап род'и, но: н'ези, шту гу гл'едаха п'онапр'еш, чи беше сл"ап; син'а ви, шту к'азувате чи са 'ерод'ил сл "ап).
Додега во текстот га ^Е сврзникот чунким се среKaвa гако причински, во текстот га ТЕ локaлнaтa вaриjaнтa од истиот сврзник (ч 'инки) се jaвyвa со згачеае небаре, божем, чиниш (в. Minova-Gjurkova, 2000: 290), односно во пример со гачинсга реченига (сп.
тие, ч'инки са потр'есоха и са упл'ашиха мл'огу, пра'веше хми са 'оти дух гл'едат). Со идентично значеае, во истиот пример, но во последната дел-реченица, во КуЕ е искористен сврзникот г'иа17 (сп. 'они са уплаш'иле и стр'ах му падн'а н'ого, сй расч'удаа ги'а гл'едат ф'антазама). И Мазон и Bajan го преведуваат со божем, како да (fr. soi-disant que, comme si) (Mazon, Vaillant, 1938: 242). Во останатите два текста е употребен сврзнички состав што во себе го содржи прилогот како (сп. кат'у да са уплаш'иа м'осне и да са путр'есат, му са ч'инеши да гл'едат д'ух (КЕ); т'иа се уплаш'ие, и му семн'äше каj18 му се сн'а с^н (БЕ)).
Тргнува]ки од примерите во текстот на КЕ, како и во целава анализа, речиси во ниту еден од текстовите не се срекаваат допусни и последични зависисносложени реченици. Поради блискоста во значеаето, допусниот однос се изразува со спротивните и со условните реченици (в. Minova-Gjurkova, 2000: 287-288), а последичниот со причинските (в. Minova-Gjurkova, 2000: 276). Единствениот пример што може да наликува на последична реченица е од КуЕ: 'иди н'ок'а, шо н'ем'ожи н'ещ дараб'оти. Останува отворено прашааето дали овде навистина има последична реченица или сврзникот шо е употребен со временско значеае. Во офицщалниот превод на Новиот завет на современ македонски стандарден ]азик (Nov zavet, 2006) примеров гласи: настапува нок, кога не ке може нищ да работи, односно се срекава временска реченица. Во КЕ ситуацщата е иста со онаа во офицщалниот превод на Библщата на CMCJ, т.е. се срекава временска реченица со сврзникот к'ога ('иде н'ока, к'ога н'ето н'ику) не м'оже да раб'оти), додека во текстовите на КуЕ, на БЕ и на ТЕ, семантички, се забележува причинско-последичен однос (сп. : 'иди н'ок'а, шо н'е м'ожи н'ещ да раб'оти (КуЕ); гр'еди ноjч'ата, н'ищ не м'ожи да раб'ота на темн'ица (БЕ); дох'ода н'аш, та тог'а н'ищ не м'оже дар'аботи (ТЕ)).
4. Заклучоци
1. Општо земено, состсубата со сврзниците во текстовите на КЕ, КуЕ, БЕ и на ТЕ и одговора на онаа во одделните дщалекти со кои тие се поврзуваат. Се забележува и тоа дека во сите текстови на]често се користат истите сврзници за одреден вид реченици, секако со извесни разлики во нивниот изглед, поради особеностите на одделните
17 Од тур. güya (значеше: небаре, божем, како да).
18 В. го об]аснува№ето за предлогот/прилогот/сврзникот каj во корчанскиот говор погоре во воведот.
дщалекти. Се забележуваат мали про]ави на „несоодветност", кои, во зависност од перспективата, можеме да ги сметаме за стилизации.
2. Во КЕ, наспрема КуЕ, наспрема БЕ и наспрема ТЕ може да се претпостави тенденцща за стилизацща, односно обид за нормираае на употребата на сврзниците raj сложените реченици. Ова е видливо, на пр., raj сврзниците 'оти и зашт'о, односно при нивната употреба raj исказните и raj причинските речници.
3. Извесна тенденцща за стилизацща и за оддалечуваае од говорот во КуЕ може да се види во примерите во кои се инсистира на користеаето на сврзникот туку од словенско потекло, наспрема сврзникот ама/ами, по потекло од турскиот jазик, raj често се користи во долновардарските говори, а отсуствува во анализираниот текст на ова евангелие.
4. За постапка на стилизацща во КЕ, и во првата и во втората рака, може да се смета доследната употреба на сврзникот што, наспрема неговата разговорна варщанта шо, коjа редовно се користи во текстот на КуЕ, и наспрема неговата (дщалектна) форма во БЕ и во ТЕ: шчо, односно шту. Од друга страна, самото колебаае при изборот на сврзникот што наспрема дек'а покажува тенденцща за стилизацща во КЕ, и тоа во насока кон централните говори на западното македонско наречjе (в. Spasov, Arsov 2008, 358-359).
Литература
Арсов, Борче. (2011). Морфолоща на именските зборови во Кониковското еванглеие (1852) во споредба со Кулакиското евангелие (1860): Магистерски труд. Скоп|е: Универзитет „Св. Кирил и Методщ".
Арсов, Борче. (2015). Постапки на стилизаци'а на морфолошко, зборообразувачко и на лексичко рамниште во Кониковското, Кулакиското и во Бобошчанското евангелие (споредби): Докторска дисертацща. Скои|е: Универзитет „Св. Кирил и Методщ".
Иванов, Йордан. (1970). Български старини из Македония. София: БАН.
Конески, Блаже. (1975). Од истори/ата на]азикот на словенската писменост во Македонца. Скоп|е: Македонска книга.
Милетич, Любомир. (1920). Български старини VI. Два български ръкописа с гръцко писмо. София: БАН.
Минова-Гуркова, Ливана. (2000). Синтакса на македонскиот стандарден ]азик. Скоп|е: Магор.
Нов завет. (2006). Скоп|е: Библиско здружение на Република Македонща.
Пеев, Коста. (1987). Кукушкиот говор I. Скоп|е: Студентски збор.
Arsov, Borce. (2016). On some lexical archaisms in the Boboshtica Gospel and the Boboshtica dialect. In SLAVICA HELSINGIENSIA 49: In search of the center
and periphery: Linguistic attitudes, minorities, and landscapes in the Central Balkans. Maxim Makartsev & Max Wahlstrom (eds.) Helsinki: University of Helsinki. 125-136.
Courthiade, Marcel. (1988). Les derniers vestiges du parler slave de Boboscica et de Drenovene (Albanie). In Revue des études slaves No 60(1). Paris: Institute d'Etudes Slaves. 139-157.
Lindstedt, Jouko, Spasov, Ljudmil, Nuorluoto, Juhani. (2008). The Konikovo Gospel/Кониковско евангелие. Helsinki: The Finnish Society of Sciences and Letters.
Mazon, André. (1936). Documents contes et chansons Slaves de L'Albanie du Sud. Paris: Librairie Droz.
Mazon, André. Vaillant, André. (1938). L'Évangéliaire de Kulakia Un parler Slave du Bas-Vardar. Paris: Librairie Droz.
Spasov, Ljudmil, Arsov, Borce. (2008). Review of Morphology and the Function of Morphological Categories in the Konikovo Gospel. In The Konikovo Gospel / Кониковско евангелие. Helsinki: The Finnish Society of Sciences and Letters. 325-362.
References
Arsov, Borce. (2011). Morfologija na imenskite zborovi vo Konikovskoto evangelie (1852) vo sporedba so Kulakiskoto evangelie (1860) [The morphology of the noun words in the Konikovo Gospel (1852) compared to the Kulakisko Gospel (1860)]: Master thesis. Skopje: Ss. Cyril and Methodius University.
Arsov, Borce. (2015). Postapki na stilizacija na morfolosko, zboroobrazuvacko i na leksicko ramniste vo Konikovskoto, Kulakiskoto i vo Boboscanskoto evangelie (sporedbi): [Procedures for stylization of morphological, congregational and lexical levels in Konikovo, Kulaki and in the Boboshtica Gospels (comparisons)]: PhD thesis. Skopje: Ss. Cyril and Methodius University.
Ivanov, Yordan. (1970). Bulgarski starini iz Makedonija [Bulgarian antiquities from Macedonia]. Sofia: BAN.
Koneski, Blaze. (1975). Od istorijata na jazikot na slovenskata pismenost vo Makedonija [From the history of Slavic literacy in Macedonia]. Skopje: Makedonska kniga.
Miletic, Lyubomir. (1920). Bulgarski starini VI. Dva rukopisa s grucko pismo [Bulgarian Antiquities VI. Two manuscripts with Greek literacy]. Sofia: BAN.
Minova-Gjurkova, Liljana. (2000). Sintaksa na makedonskiot standarden jazik [The syntax of Macedonian standard language]. Skopje: Magor.
Nov zavet [New Testament]. (2006). Skopje: Biblisko zdruzenie na Republika Makedonija.
Peev, Kosta. (1987). Kukuskiot govor I [Kukuskiot dialekt I]. Skopje: Studentski zbor.
Arsov, Borce. (2016). On some lexical archaisms in the Boboshtica Gospel and the Boboshtica dialect. In Slavica Helsingensia 49: In search of the center and periphery: Linguistic attitudes, minorities, and landscapes in the Central
Balkans. Maxim Makartsev & Max Wahlström (Eds.) Helsinki: University of Helsinki. 125-136.
Courthiade, Marcel. (1988). Les derniers vestiges du parler slave de Boboscica et de Drenovene (Albanie). In Revue des études slaves No 60(1). Paris: Institute d'Etudes Slaves. 139-157.
Lindstedt, Jouko, Spasov, Ljudmil, Nuorluoto, Juhani. (2008). The Konikovo Gospel/Кониковско евангелие. Helsinki: The Finnish Society of Sciences and Letters.
Mazon, André. (1936). Documents contes et chansons Slaves de L'Albanie du Sud. Paris: Librairie Droz.
Mazon, André, Vaillant, André. (1938). L'Évangéliaire de Kulakia Un parler Slave du Bas-Vardar. Paris: Librairie Droz.
Spasov, Ljudmil, Arsov, Borce. (2008). Review of Morphology and the Function of Morphological Categories in the Konikovo Gospel. In The Konikovo Gospel / Кониковско евангелие. Helsinki: The Finnish Society of Sciences and Letters. 325-362.
