CC BY
6Оригинален труд
UDC 811.163.3'367 (091)
АСПЕКТИ НА МАКЕДОНСКАТА ИСТОРИСКА СИНТАКСА
Александра Гуркова
Институт за македонски]азик „Крсте Мисирков ", Скоп)'е, Македонщ'а
Key words: Diachronical Syntax, Old Church Slavic Syntax, purpose clauses, causative clauses, semantics in syntactical relations, syntactic innovations.
Summary: The main interests of this paper are the syntactic features of two types od adverbial hypotactic sentences in Old Church Slavonic manuscripts of the Macedonian Recension, namely: the purpose and result clauses and the causative clauses. In the purpose clauses the most characteristic conjunction is da, which is linked to the replacement of the infinitive with the da + present verb form, a linguistic feature of the South Slavic languages; apart form that, the compound jako da is used, and as innovations - radi da and zane da in the manuscript 'Krninski damaskin' (16th century). In the causative clauses, apart from the conjunctions jakoze, poneze and zaneze, there are two conjunction compounds - poneze radi and zaneze radi, which are also used in the manuscript 'Krninski damaskin' and are considered as innovations in comparison to the older Old Church Slavic manuscripts of Macedonian recension (12-14th century).
The second point of interest are some semantic features of the purpose clauses introduced by the verbs - moliti, prositi with the completive clauses containing the conjunction da introduced by the same verbs. As it is shown by the analysis, these two types of sentences cannot be semantically distinguished very clearly from one another, except in the purpose clauses where a conditional is used with the conjunction da. Also, there are some semantic features of the causative clauses and explicative sentences introduced by bo, oubo, nebo, which indicate a semantic closeness between the two. The causative clauses are also semantically linked to the conclusive sentences which could be one of the reasons why in these sentences the anaphorical expressions like sego radi i togo radi are frequently used.
Фактот дека црковнословенскиот се претставува преку рако-писи, значи во книжевна форма, го определува и односот кон ]азикот и неговата анализа. Тоа е факторот што ]а прави реченичната анализа специфична во однос на другите граматички сегменти: се зема предвид синтаксичката градба на книжевниот ]азик ко]ашто се разликува од синтаксичката градба на говорениот/ народниот ]азик. Потребно е да
се има ^едвид ова paзликyвafte мегу словенскиот дщалект што се збоpyвaл во Солун, што лежи во основата на ^ковнословенскиот и книжевниот ]азик, ко_|што пpeтстaвyвa ]азична ноpмa и е ставен во функцща на философските, peлигискитe, литypгискитe текстови што се ^еведувале од ^чки. Контактот со гpчкиот пак, има исто така значаща улога во вpскa со изpaзностa во синтаксичката стpyктypa на цpковнословeнскиот. Книжевниот ]азик се кapaктepизиpa со струк-тypно посложена синтакса, и главно од целосни синтаксички изpaзи. Од доуга стpaнa, во вpскa со говоpeниот/ нapодниот ]азик би можело да се ^етпостави дека неговата синтаксичка ^адба би била поедноставна и ]асна, говоpeниот ]азик е секогаш повеке модално мapкиpaн, со yпотpeбa на експлицитни ]азични односно граматички сpeдствa, кои упатуваат на семантичка дифepeнциjaциja на peчeницaтa.
Овде акцентот е ставен вpз синтаксичките особености што упатуваат на конвepгeнтниот ]азичен paзвиток raj цpковнословeнскиот и ^чкиот што peзyлтиpa со коpистefte на истоpодни свpзyвaчки сpeдствa, познати во лингвистиката како балканизми - ]азични кapaктepистики што се сpeкaвaaт и raj останатите балкански ]азици. За таа цел ^едвид ке бидат земени пpво финалните зависносложени peчeници, и видовите свpзyвaчки сpeдствa што се yпотpeбyвaaт, а во то] контекст важен аспект пpeтстaвyвa замената на инфинитивот, ^оцес што е важен и за дeклapaтивнитe зависносложени peчeници со свpзникот да. Како втоpо ке биде издвоена тенденцщата за доточну-ваае, дополнуваае на некои свpзници во цpковнословeнскиот (финалните и каузалните), пpоизлeзeнa вepоjaтно од потpeбaтa за пpeцизност во семантиката на синтаксичките односи.
I. За финалните зависносложени peчeници е нajкapaктepистичeн свpзникот da. То] е повpзaн со замената на инфинитивот со да-констpyкциjaтa, и тоа како ^оцес што започнал токму raj констpyкциитe со финална функцща, а оттаму се пpошиpил во сфepaтa на дeклapaтивнитe peчeници. На]важната кapaктepистикa на ово] тип peчeници е модалноста, со оглед на тоа што тие на]често изpaзyвaaт нaмepa, желба, насто]уваае за извpшyвafte или нeизвpшyвafte на де]ството. Дифepeнциpafteто на da како финален свpзник, ^ед се, е опpeдeлeно од неговото значеае како eксхоpтaтивнa пapтикyлa, односно како импepaтивно-оптaтивeн фоpмaнт, што е нajизpaзeно во финалните peчeници со импepaтив или пpохибитив во главната дел-peчeницa. Од дpyгa arpara, yпотpeбaтa на da покpaj кондиционал во финална дeл-peчeницa, но и во дeклapaтивни дeл-peчeници, ja дефин^а неговата функцща како свpзник. Пpимepи: -со императив во главната peчeницa:
(1) daÍE=E sBtvDritE \ sEbE zavistG, da ne s6 dyavoÍomB ws4'dEn¡ b4detE - tna
sYn tú diabÓlJ katakriqÍte 169r5Les
(2) pot6]i s3 i vskrsni da i az6 ouzrou tvojE iz mr7tvihG tridnEvnDE vskrsEniE; -Ópwj tdw kagé sou t^n ™k nekrin tri»meron ™xan£stasin 160r3-8Zag
-со кондиционал во главната реченица:
(3) sir5=6 ho]8 da EsmB razdEÍEnB \ h<rist>a t7=Yjo da bGyh hot5ÍB sp<a>sti brata moEgo -
mÓnon n¡ ^qelan swqÍ of ídelfo... mou 210r22Krn
(4) i dr7'aah4 i, da nE bi ot7[EÍ7 ot7 nih7 -toa poreÚesqai íp' aútin L4,42 Zogr Mar
(5) kn3z6 'e b5 tEst6 jEgo i m<o>Í5[E i \vr6]i s3 h<ri>s<t>a da nE bi oumr5Í6 108v10Stan
Инаку, според ексцерпираниот матерщал, може да се види дека 0B0j сврзник често бил дополнуван од други сврзници или предлози во функцща на создаваае финален сврзувачки состав. Такви се сврзувачките состави: §ko da, radi da и zanjE da, од коишто вторите два се срекаваат во Крнинскиот дамаскин, ракопис од на]нов период (16 век) во однос на корпусот текстови. Тоа покажува дека ваков процес на дополнуваае на сврзникот бил познат во ]азикот и тоа е веро]атно процес што започнал во народниот ]азик, но и грчкото влщание имало важна улога во нивното оформуваае.
Примери: (6) bezmlBvBstvouimB vG sm5rEnn5i m4drosti vG kEÍYahG svoih, jako da viditB g<ospod>B sm5rEnYE n<a>[E i troudG -Ópwj tdV В kÚrioj 40r8Les
(7) dastG ima vÍastB na dous5h6 nE=istByhB; jako da izgon3tB 4; -éste ™kb£llein aút£ Mt10,1 Krp, da Rad
(8) i s7nidi s7 krsta jako da vidim i v5rouem -Ópwj tdwmen ka" pisteÚswmen 146r4Krn
(9) s7tvori mi tS v7 gorou edinou crkovG radi da mi pokÍonite se v7si vGy jako azG izbavGyh \ mnwgaa va[Ego zÍaa; -di¡ n¡ me proskun»sete Óloi saj, Óti ™gé s©j ™glÚtwsa 150v23Krn
(10) na qavorsc5i gor5 da v7zBydEmB radi da vidimG i sv3tojo troicS =ist5; -di! n¡ „doamen ka" t^n ¡g...an tri£da kaqarij: 138v19Krn
(11) t7i nas s7bra radi da vidimG 'e tainstvo i =jodo bo'Ye; -di! n! „doamen must»rion ka" qaama Qeoa: 52v17Krn
(12) EÍici v7 crk<G>vGy v7[7d[E bÍ<a>g<o>d<5>ti prazdnika; zanje da wtvr7zSt se va[a o=Esa nE t5ÍEsnaa t7kmo n7 i d<ou>[Evnaa; zanje da razoum5ete =to Es<t> gÍ<agDÍ>EmDE -di! n! katal£bete kaqarij t! legÓmena 3r11Krn
(13) i posÍou[aitE s7 v7sakBymB v7nimanYEmG; zanje da prYim5tE s7vr7[ennojo m7zdou; -
di! n! l£bete ka" tele...on tOn misqÓn 158v9Krn
Освен тоа, во финална функцща се срекаваат §ko и radi со инфинитив. Во врска со оформувааето на сврзникот за да во современиот македонски од дщахрониски аспект се гледа дека тоа е процес што започнал и траел неколку векови; сврзувачкиот состав zanB da засведочен во дамаскинот може приближно да укажува на тоа кога почнал то] да се употребува, додека за жал во понови ракописи од 18 век то] не може да се на]де, иако како што можеше да се види сврзникот за да е веке присутен во ракописи од втората половина на 19 век. Бл. Конески (1982: 124) како важен го наведува паралелизмот со истиот процес во другите блакански ]азици: грч. gi| n£, аром. tra se, алб. për të. Сврзникот eda се употребува исто така во финални реченици, и карактеристично е тоа што овие реченици се синтаксички синонимни со финалните реченици со da nB.
Во тесна поврзаност со финалниот сврзник da, стои и декларативната употреба на истиот сврзник. Со употребата на сврзникот da во декларативна функцща сврзана е една ]азична по]ава карактеристична за балканските ]азици: замената на инфинитивот со да-конструкцща. Во грчкиот, чщ развиток може да се следи преку пишувани споменици во текот на долг период, се срекава замена на инфинитивот преку конструкцща составена од сврзникот Ôpwj + лична глаголска форма уште во класичниот грчки. Во грчкиот на Новиот завет како замена за инфинитивот на]често стои tna + кощунктив (Блас-Дебрунер 1959: 237), и тоа покра] лексика со значеае %сака; моли, бара; заповеда; поттикнувал, и покра] различни безлични изрази или изрази со глагол-копула. За ваквата замена на инфинитивот со tna (подоцна, во новогрчки со суб]унктив со na), Б. Д. Цозеф (1983: 39-40) констатира дека покра] лексика што изразува вол]а, стремеж или можност за извршуваае на некое де]ство замената со tna/n£ + личноглаголска форма е регуларна наспрема класичниот или хомерскиот грчки. Во црковнословенскиот инфинитивот на]често се употребува како дополнуваае односно во функцща на об]ект покра] глаголи што изразуваат вол]а, можност, молба или принуда за извршуваае на некое де_|ство, потоа во изрази на финалност или како дополнуваае на придавки (Б. Д. Цозеф 1983: 102). Исто така, позната е и употребата на инфинитивот во функцща, поточно во позицща на суб]ект покра] глаголи на зборуваае во пасив, што ]а опфакаат спомената семантика на изразуваае на молба, заповед, забрана, желба итн. (Вечерка 1993: 76). Инфинитивот се употребувал напоредно со да-конструкцщата ща прво на]често стоела во финално значеае. Оттаму, потоа инфинитивот се заменува и покра] глаголите со значеае
%заповеда, бара, сака, молил и сл. Во ваква позицща, при употребата на da во старословенскиот, како што нагласува Вечерка (1993: 79), нема сосем ]асна разграниченост мегу употребата на da како граматички формант што ]а конституира глаголската форма (како на пример во перифрастичните да-форми со императивно/оптативно значеае) и употребата на da како партикула односно сврзник што ]а определува семантичката карактеристика на реченицата како целина и истовремено служи како граматички сигнал за субординацща во однос со претходната реченица. Во врска со потеклото на употребата на da во декларативна функцща, Вечерка (1993: 81) особено го нагласува неговото значеае и функцща како императивно-оптативен формант, ко] потоа целосно се развил и се граматикализирал во ]ужнословенскиот простор, така што почнал да се чувствува како „граматички сигнал за oratio obliqua", односно помалку или повеке како еквивалент на еден сврзник. Всушност, модалниот карактер што им е иманентен на декларативните зависни дел-реченици со da е во директна поврзаност со ваквиот начин на изведуваае на деклара-тивната функцща на da. Во поглед на употребата на да-конструкцщата во функцща на суб]ект покра] изрази што означуваат став или оцена, како и покра] безлични изрази И. Грицкат (1975: 102) го изразува мислеаето дека првите грчки примери за замена на инфинитивот се од ваков тип, укажува]ки на примери од Новиот завет. Во своите истражувааа на синтаксичките промени во средновековниот грчки и во ]ужнословенските ]азици, В. Бубеник (2002: 110-115) како важен фактор го наведува губеаето на супинот во црковнословенскиот и прифакаае на инфинитивот како општа нефинитна форма, а потоа неговата замена со да-конструкцща, ко]а може да стои и наместо супин и наместо инфинитив. Она што произлегува од споредбата на начинот на замена на инфинитивот во грчкиот и во црковнословен-скиот е тоа дека за разлика од грчкиот, каде што замената се остварува со конструкцщата tna/na + кощунктив, во црковнословенскиот стои da со презентски форми. Тоа, всушност, претставува специфика на ]ужнословенските ]азици. Се срекава и da со кондиционал/потенцщал, но далеку поретко. Во поглед на употребата на da со кондиционал Вечерка (1993: 80) укажува на тоа дека во таа позицща е целосно дефинирана сврзувачката функцща на da, а освен тоа поместувааето во граматичкото лице и на личноглаголската форма упатува на субординативен однос.
II. Во контекст на претходната анализа треба да се укаже на семантичкото доближуваае што се случува мегу финалните реченици и декларативните зависносложени реченици со сврзникот
da. Се работи за декларативните зависни реченици со сврзникот da noKpaj глаголите moliti, prositi, што спагаат во групата глаголи што изразуваат желба, вол]а, молба, заповед и се одликуваат со модалност, на пример:
(14) m<o>limB w g<ospod>i na[Em is<nu>sh<rist>5; da sB mlB+5niEmB d5laa]i svüi hl5bB 5d3tB
-parakaloàmen ™n kur^ou 'Ihsoà Cristù fna...tÖn ~autîn ¥rton ™sq...wsin 2Th3,12 Karp.
Тие се семантички блиски со финалните реченици што се надоврзуваат на вакви глаголи, а со сврзникот da стои кондиционал, од типот: (15) i vB[EdB vB cr<B>k<ü>vB m<o>l5[E s3 sB sIBzamB, da bi[4 s<3> sp<a>sli -tna swqîsi 103r12Les. Во вакви случаи кондиционалот на нещ начин ]а определува реченицата како финална. Покра] глаголот moliti 9s30 се надоврзуваат финални дел-реченици со сврзувачките состави §ko da и radi da, што секако ги определува овие реченици како финални:
(16) m<o>lita s3 vBy za m3 kB b<og>ou w mn5; §ko da ni=tü 'e pridEtB na m3 ih'E gl<agol>asta; -Opwj mhd n ™pslqV ™p' ™m A8,24 Karp;
(17) i pakBy a]e moli[i se radi da te =7st5tB =lov5cBy mS=EnYE pa=E ima[i; -proseûcesai di| n| s tim»soun 78r25Krn.
Би можело да се оцени дека границата мегу декларативните и финалните реченици што се надоврзуваат на глаголот 'моли (се)' е многу 'порозна' и дека единствено со употребата на кондиционалот со сврзникот da може да се определи дел-реченицата како финална.
III. Каузалните зависносложени реченици се земени овде предвид на]многу поради синтаксичките иновации што се срекаваат во Крнинскиот дамаскин на полето на сврзувачките средства што се користат. Во каузалните (причински) зависносложени реченици се употребуваат неколку сврзници. Мегу нив, на]чести се сврзниците §кп9'вД, zane9'eD и рппв'в, додека како помалку фреквентни се ]авуваат imB'E, ide'E, ElBma и Ee. Интересни се случаите во коишто анафорски во главната дел-реченица се употребуваат заменските состави sEgo radi и togo radi, што може да се сретне прилично често во црковнословенските ракописи. На то] начин се укажува на причината, но и дополнително се потенцира причинското значеае, а заменските состави претставуваат конектори на ниво на текст. Како иновацща се ]авуваат сврзувачките состави рппв'в radi и zane radi исклучиво во Крнинскиот дамаскин. Од нив, рппв'в radi има нагласено каузално значеае, додека zanв radi покра] каузалното значеае содржи експликативна нщанса. Примери:
(18) pone'e radi sYe bGys<t> jav5 prazdnikou na[emou da ouslBy[im" s7 v7sakYimB na[imB v7nimanYemB -™peid3^ di| taÙtÔ e nai В skopöj tÂj ~ortÂj maj, "j ikoûswmen 172r11Krn
(19) pone'e radi es<tB>stvo =l<ov5>=<B>skoe \pade za pr5slou[anYa i \ raja izByde nemo]no pro=ee da v7nidetB \nSd'e \pade ; -diàti, ™peid^ 1 fûsij tîn inqrèpwn ™xspesen 171v13Krn
(20) i tDlikD rBybi duIdvI7[b, jakD ne mDgS]e privle]Ye mr5'S; zane radi stD i petdes<e>tB i tri b5h8 ribBy -diàti ~katön penÂnta tr... Äton t! Ny£ria 103v21Krn
(21) nB t7=Yjo sYe ho]S skazati; jako istin5 rodi se i bByst =lov5kB samovlastn i domB i podobBye bo'Ye nB v7sakBy =lov5kB ne imat sBye; zanje radi dwm 'e estB bo'Yi v7sakBy =lov5kB nB nBpodobstvSetB ego; -ill! p©j ¥nqrwpoj d n tö œcei aÙtÔ: diàti e„kën m n e nai toà qeoà p©j ¥nqrwpoj, ill! d n tön Bmoi£zei: 113v1Krn
И raj каузалните сврзувачки средства, како и raj временските, не може секогаш да се определат точни грчки еквиваленти мегу сврзниците, затоа што еден сврзник одговара на повеке грчки сврзници односно сврзувачки средства: за §ko9'e0: oti, g£r, diÔ; за zane9'e0: diÔti, ™pe_, ™peid», inq' ïn, oti; за pone9'e0: diÔti, ™pe_; за imB'e : diÔti, di£ + inf. Ова повторно може да укажува на тоа дека овоj тип реченици бил во фаза на оформуваае, а како една фаза може да се одбележи и поjавата на претходно споменатите сврзувачки состави pone'e radi и zane radi во дамаскинот. Во грчкиот како еквивалент за нив во повекето случаи стои diÔti, кое првобитно било прашално, а потоа и експликативно и причинско- затоа (што), зашто. Инаку, за мотивите за употреба на предлогот radi покраj секоj од двата сврзника може да се размислува во контекст на причинското значеае што го има предлогот. Каракте-ристично е тоа што во Крнинскиот дамаскин предлогот radi се врзува и со сврзникот da, за изразуваае на финалност, од што може да се види дека предлогот генерално се врзува за семантиката на каузалноста пошироко сфатена, а во споменатите сврзувачки состави како да го засилува причинското знаечеае, иако zane radi во наведените примери има една експликативна нщанса, коjа е забележлива. Кон тезата за постлано оформуваае на нови сврзници и сврзувачки средства се приклучува и фактот дека во подоцнежните ракописи (18 век) се срекаваат зашто и оти како каузални сврзници, од кои вториот е преземен преку говорениот грчки jазик, а и во современиот македонски jазик аналогно на оти се користи и дека во каузална функцща, иако треба да се напомене дека овие два
сврзника како каузални се карактеристични повеке за разговорниот стил.
За каузалните зависносложени реченици е карактеристично тоа што се блиски со семантиката на експликативност, биде]ки може да содржат и об]аснуваае на причината содржана во дел-реченицата. Во таа смисла е и констатацщата на Вечерка (2002: 294) за поставеноста на експликативните реченици со bo, oubo, nEbo, во преодна зона мегу паратаксата и хипотаксата. Каузалните реченици се поврзани и со семантиката на конклузивноста преку сопоставеноста: причина - резултат/заклучок. Затоа, прилично често може да се сретне анафорска или катафорска употреба на заменските изрази sego radi, togo radi во главната дел-реченица во рамките на каузалните реченици, со што експлицитно се упатува на причината, а се изразува она што произлегува од неа, како на пример:
(22) vB istin4 пе mo'EtB dobrod5t5lB sB nepravdo4 rasti,... togo radi nenavid5h4 iwsifa, zanв b5 tou'dB zlobBy -Toûtou g|r c£rin... ™peid3^ illôtrioj tÂj kak...aj 255v13Les;
(23) рппв'в bw idolB Ь5[е pod gorBy toi samarYjo; sEgo radi пе hot5 h<risto>s pr5obrazByti se tamo-'Epeid^ goàn etdwla e cen 0pok£tw... di! toàto d n °qslhsen 151r8Krn.
Овие заменски изрази претставуваат конектори на ниво на текст. Интересно е дека понекогаш и ка] финалните реченици се срекаваат вакви примери на анафорски употребени состави: (24) i radi da prisp5jo =as skazati, sEgo radi s7kratihB v5]i moEi; -di! n! fq£sw kat! t^n éran n! t! dialûsw, di ! toàto çligèsteusa 98v2Krn; ова го потрдува фактот на припадност на ово] вид реченици кон семантиката на каузалност.
Семантичките доближувааа на определени видови реченици понекогаш може да се должат на некои недоволно издиференцирани семантички односи во ]азикот. Jасно е дека ]азичните средства за изразуваае на различни семантички односи постоеле во ]азикот, тие претставуваат потенцщал, но понекогаш поради фактори како што е надворешжуазично влщание или книжевниот карактер на ]азикот, како што е случает со матерщалот од ексцерпираните ракописи, некои сврзувачки средства понекогаш добивале проширена семантика и на таков начин придонесувале за синтаксичкиот развиток на ]азикот.
Литература:
Грицкат. Ирена. 1975. Cmyduje из исторщ'е српскохрватског ]езика, Народна библиотека Ср Србще, Београд.
ГрковиЪ-Ме^ор. 2004. Увод у исторщску синтаксу, во Лингвистичке свеске 4, Нови Сад.
Дамаскини: македонски преводи од 16 до 19 век, предговор, избор, редакцща и коментар Р. Угринова-Скаловска, Македонска книга, Скоп|е, 1975.
Гуркова. Александра. 2001. Речениците со ради да во Крнинскиот дамаскин, во Македонски ]'азик год. LI-LII, Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков", Скоп|е, 163-180.
Гуркова. Александра. 2002. Предлогот ради во Крнинскиот дамаскин", во Македонски ]азик год. LIII, Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков", Скоп|е, 101-112.
Илиевски. Петар Хр. 1988. Балканолошки лингвистички студии, Посебни изданща кн. 14, Институт за македонски ]азик „Крсте Мисирков", Скоп|е.
Конески. Блаже. 1982. Истори)'а на македонскиот ]азик, Култура,
Скоп|е.
Blass. Friedrich. 1959. Grammatik des neutestamentlichen Griechisch, bearbeitet von Dr. phil. Albert Debrunner, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen.
Bubenik. Vit. 2001. Morphological and Syntactic Change in Medieval Greek and South Slavic Languages, LINCOM Studies in Indo-European Linguistics 14, LINCOM Europa, Muenchen.
Joseph. Brian D. 1983 The Synchrony and Diachrony of the Balkan Infinitive, Cambridge University Press, Cambridge.
Sandfeld. Kr. 1930. Linguistique balkanique, Librairie C. Klincksieck, Paris.
Vecerka. Radoslav. Altkirchenslavische (altbulgarische) Syntax: I. 1989 Die Lineare Satzorganisation, II. 1993: Die Innere Satzstruktur, III. 1996: Die Satztypen: Die Einfach Satz, IV. 2002: Die Satztypen: Der Zusammengesetzte Satz, in: Monumenta Linguae Slavicae XXVII, XXXIV (XXVII,2), XXXVI (XXVII, 3), XLVI (XXVII, 4), Weiher - Freiburg i. Br.
Vondrak. Wenzel. 1912. Altkirchenslavische Grammatik, Weidmanische Buchhandlung, Berlin.
Список на ексцерпирани ракописи: Кратенките се според Речникот на црковнословенскиот ]азик од македонска редакцща 1-9, 2000-2008, Скоп|е, и сп. Slovmkjazyka staroslovenskeho, I-IV 1958-1997 Praha. As - Асеманово евангелие, 10-11 век Bit - Битолски триод, 12 век Bon - Болоаски псалтир, прва пол. на 13 век comPs - коментар кон псалтирот Dbm - Добромирово ев., 12 век Dcn - Дечански псалтир, 13 век Grig - Григоровичев париме]ник, 12 кон 13 век Hlud - Хлудов триод, кра] на 13 век Jov - Евангелие на поп Jован, 13 век Karp - Карпински апостол, 14 век
Krat - Кpaтовско ев., 14 век
Krn - Кpпипски дамаскип, 16 век
Krp - Кapпипско ев., 13 век
Les - Лесновски пapeнeзис, 1353 год.
Lobk - Лобковски (Хлудов) пapимejпик, 1294-1320 год.
Mkd - Македопско ев., 14-15 век
Orb - Оpбeлски 'фиод, втоpa пол. па 13 век
Ohr - Оxpидски апостол, 12 век
Pog - Погодипов mani^i, 13 век
Rad - Радом^ово ев., 2 пол. па 13 век
Rdm - Рaдомиpов maniai, 2 пол. па 13 век
Slep - Слепчепски апостол, 12 век
Stan - Станиславов ^олог, 1330 год.
Stm - Стаматово ев., 13 век
Str - Стpyмички апостол, 13 век
Tikv - Тиквешки збоpпик, 15 век
Verk - Вepковичeв апостол, 14 век
Vran - Вpaпeшпички апостол, 13 век
Vts - Ваташки мипе], 1453 год.
Zag - За1репски тpиод, 1 пол. па 13 век
