51Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-625-631
ЧИСТОН ВА ХУСУСИЯТХОИ ХОСИ ОН
О. Мирзорахимов
Муаллими калони кафедраи "Амалиёти назарияви"-и синфхои ибтидоии институти педагогии давлатии шахри Чирчики вилояти Тошканд
М. Шукуруллоев
Талабаи курси 2-юми факултети "Таълими синфхои ибтидои"
АННОТАЦИЯ
Дар макола дар бораи чистон ,тарзи ба вучуд омадани чистонхо дар асрхои гузашта маълумот дода мешавад.
Калимахои калити: чистон, эчодиёти даханакии халк, матал, ёфтанак, Fаввестак, шуг.
МУЦАДДИМА
Истилохи « чистон » аслан аз ибораи « чист он ? » , ки дар ин шакли гуфтор фикру матлабе пинхон аст , гирифта шудааст ва маънии он тасвири мачозии аломату хусусиятхои гуногуну рангоранги предмету ходисахои зиндагй мебошад . Чистон аз савол ва чавоб иборат аст . Дар кисмати савол сурати мачозии предмету ходисахои зиндаги тавсиф шуда ва дар кисмати чавоб маънии аслии предмету ходисахо ифода меёбад . « Чистон , -таъкид менамояд Н. Маъсумй , - хамчун асари адабии эчодиёти даханакй тасвири мачозии ин ё он предмет ва ходисаест , ки дар асоси хусусиятхои мазмунан мувофики байни ду ё як чанд предмети ноаён сохта мешавад , ки ба муаммо мубаддал мегардад ».
ТАХЛИЛИ АДАБИЁТ ВА МЕТОДИКА
Аристотел дар « Риторика» ( « Илми маонй » ) ном асараш чистонеро оид ба куттии тиббй мисол оварда , онро хамчун истиора шарх медихад . « Ман шахсеро дидам , ки оташро бо асал ба бадани одам часпонид ... Ин амалиёти чаррохй дигар истилохе надошт , бинобар ин чараёни хун гирифтан часпонидан номида шуд . Ва умуман , аз чистони мохирона тартиб додашуда истиораи хеле хубе сохтан мумкин аст » .
Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan
Academic Research, Uzbekistan 625 www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-625-631
Дар ин таърифот мохият ва маънии жанрии чистон равшан ифода ёфтааст . Чустучу ва мушохидахои илмй нишон медихад , ки истилохи «чистон» аз кадим боз дар фольклори точик шухрат дорад ва шаклхои носуфтаи онро мо хануз дар порчахои бокимондаи « Авесто » , наклу афсонахои гуногуни халкй ва киссаву хикоятхои « Хдзору якшаб » дучор менамоем . Дар адабиёти хаттии то асри Х точик истилохи « чистон » ба ин шакл вонахурда , балки ба шакли саволхои оддй вомехурад , ки дар ин хусус дар фасли дуйуми хамин боб сухан ронда мешавад .
Истилохи « чистон » дар баъзе мавзеъхои точикнишин ба хамин шакл маълум бошад хам , вале дар дигар мавзеъхои ахолинишин точик бо калимаву мафхумхои гуногун интишор ёфтааст . Чунончи , дар байни точикони Ленинобод , Самарканд ба шакли « матал » ,« матали меёфтагй » Бухоро « шуг » , « шуги меёфтагй» ва дар байни точикони мавзеъхои Кулоб « чистон » , Гарму Дарвоз « чистун» , Х,исор « чистон » , « ёфтанак » ва мавзеъхои гуногуни Бадахшон « Fаввестак » ( чистон ) ва Fайра шухрат дорад . Хусусияти ягонаву муштарак надоштан ва дар байни точикон бо калимаву мафхумхои гуногун ифода ёфтани истилохи « чистон » , аз як тараф , хислати хоси эчодиёти даханакии халк бошад , аз тарафи дигар , ва асосан ба ходисаву вокеахои гуногуни зиндагй вобаста мебошад . Парокандагии хаёти феодалй , аз хам чудо зиндагй кардани мардуми точик дар гузашта , имконият намедод , ки истилохи « чистон » дар хамаи мавзеъхои ахолинишин як хел ва баробар интишор ёбад . Аз ин чост , ки истилохи мазкур дар як мавзеъ ба шакли « матал » ва ё « ёфтанак » ва дар мавзеи дигари точикнишин ба шакли «шуг» , « Fаввестак» ва амсоли инхо пахн гардидааст . Калимахои « матал», « шуг», «ёфтанак » ва Fайра дар як катор мавзеъхои точикнишин ба чои истилохи « чистон » фахмида ё кор фармуда шаванд хам , онхо маънй ва хусусияти жанрии « чистон » -ро ифода намекунанд , зеро калимахои мазкур мачоз ва ё мафхуми сарпечеро дар замир надоранд . Мардуми точик « шуг » ва « матал » -ро бештар ба маънии «афсона» кор мефармояд , ва аз ин фахмидан мумкин аст , ки одамон хусусияти хоси « чистон » -ро нафахмида , «шуг » ва « матал » -ро низ « чистон » номидаанд .
Истилохи « чистон » ва таърифи онро дар як катор луFатхо низ мушохида мекунем : « Чистон пурсиданй бошад ва онро луFЗ хам гуянд ва ба араби аFлута хонанд ва ба маънии мохият низ омадааст». « Аглута - чизе ё сухане , ки ба он касеро дар Fалате ва вахме андозанд».
Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan
Academic Research, Uzbekistan 626 www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-625-631
Сайид Нафисй хам истилохи « чистон » - ро шарх дода , ин тавр менависад : « Чистон - луFЗ , муаммо , чигунагй , хосият , кайфият , мохият ва зот » . Дар ягон маъхаз ё сарчашмаи илми зиёда аз ин дар бораи «чистон » маълумот дода намешавад .
Аз тарзи халкии OFOзёбии « чистон » : « Чииай ки мерава- мерава пасша нигох намекуна » ( Он чист , ки меравад - меравад , ба кафояш нигох намекунад ) , « Чииайки худаш якта , чашмуш чилта » ( Он чист , ки худаш якта , чашмаш чилта ) , « Чииай , ки дар чар мерава чар намешава , дар об мерава тар намешава » ( Он чист , ки дар чар равад , чар намешавад , дар об равад , тар намешавад ) - « Маро хабар дех аз чизе , ки агар уро ба зиндон кунанд , зинда монад ва агар ба хаво кунанд , бимурад » ва Fайра ба хубй фахмидан мумкин аст , ки «чистон » махсули афкори халк буда , тадричан дар охирхои асри IX ва ибтидои асри Х ба адабиёти хаттии точик рох ёфтааст . Чистонхои устод Рудакй , Мунчики Тирмизй . Тохири ЧаFOнй , Абулаълои Шуштариро бехтарин чистонхои адабиёти китобии асри Х точик - форс номидан мумкин аст .
Мисолхои зикршуда равшан нишон медиханд , ки калимахои « он » ва « чист » ё худ « чист » ва « он » тадричан бо хам пайваст гардида , истилохи « чистон » -ро ба вучуд овардааст . Ва он бо мурури замон дар эчодиёти даханакии халки точик ва адабиёти китобии он хамчун истилохи адабй интишор ёфта омадааст .
Чистонхои халкии точикй дар натичаи мехнат аз тачрибахои бои офарандагони неъматхои моддй ва маънавй - оммаи мехнаткаш дар чараёни хаёт ва зиндагии чандинасра ба вучуд омадаанд . Шаклхои оддй ва носуфтаи чистонхои халкиро , чунон ки дар боло хотирнишон шуд , хануз дар навиштачоти кадима мушохида менамоем . Х,икояти « Завракрон » ва мунозираи марди шучоъ ва донишманд бо сохире дар «Авесто» » ва « разору як шаб » ин фикрро тасдик мекунанд .
Точикон чистонро бештар дар фасли зимистон , шабона дар вакти шабкорй ва истирохат эчод мекарданд . Дар шабхои дарози фасли зимистон авч гирифтани машFулияти чистонгуй ва чистонкушой сабаби муайян дорад . Мардум дар фаслхои бахор , тобистон ва тирамох , аз яктараф , ба корхои гуногуни сахро банд бошанд , аз тарафи дигар , имконият доштанд , ки дар шабхои бахору тобистон ба бозиву вакт -хушихои дигар ( дастгиракон , чашмпушакон , ёб - ёбакон ва f . ) Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan
Academic Research, Uzbekistan 627 www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 j ISSUE 1 j 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-625-631
машFyл шаванд . Бинобар ин мардyм пас аз ба анчом расидани кору бори саxро чун расм дар шабxои замистон ба афсонагуй ва чистонкушой машFyл мешуданд .
Бидуни ин дар гузашта радио , театр , кино барин чизxо вучуд надошт , ки оммаи васеи меxнаткаш аз ощо баxравар гарданд . Аз ин ру шароити зиндагй мардумро водор менамуд , ки чистонгуй ва чистонкушой , афсона ва латифагуй карда , Fамy андyxи рyзFорро бартараф намоянд ва доираи чаxоншиносии xyдро инкишоф дода , чараëни меxнати вазнинро сабук кунанд .
Точикон дар мавридxои чиллабарорй , xашар ва чамъомад ë маъракаxое , ки баxри дилxyши ва ë ичрои коре барпо мегардид , чистонгуй ва чистонёбй мекарданд . Чунончи , дар оилае , ки фарзанди нав таваллуд мешуд , чун одат ва эxтироми якдигар дyxтар ë писари xyдро xар бегаx ба он xона мефиристоданд , то ин ки зани нав куда^фтаро 40 - руза шудани фарзандаш нигоxyбин намоянд . Ин XOлат маxсyсан дар оилаxое, ки пиразан ва ë пирамарде надоштанд , бештар мyшоxида карда мешуд . Дар ин маврид чавонони касалбон дар гирди сандали чамъ омада , байни xyд чистонгуй ва чистонёбй мекарданд , то ки xобашон набараду ба модари дардманду тифли навзоди он осибе нарасад .
Мардум барои тозаву ягона кардани пашм ва паxта ( аз пашм чураб , чакман , намад ва аз паxта матоъxои либосвори тайëр мекарданд ) одамонро ба xашар даъват мекарданд . Дар ин чамъомад , ки ичрои кор муттафикона мегузашт , афсонаву чистонгуй ва чистонëби авч мегирифт .
Чистонгуй дар ин маврид , аз як тараф , фикру чаxонбинии одамонро инкишоф диxад , аз тарафи дигар , барои сабук намудани меxнат ва ноаëн гузаштани вакт кумак мерасонид .
Одамон ба максади тараб ва дилxyшие дар ягон xонан xамсоя , аловxона ва ë меxмонxонаи деxоти xyд чамъ шуда чистонгуй ва чистонкушой , латифа ва афсонагуй мекарданд .
Чистонгуй ва чистонёби тартиби муайян дорад ва ба шуруъ шудани ин машFyлияти ачоиб асосан чавонон ташаббус нишон медоданд . Агар чистонгуй дар доираи як оила шуруъ шавад , яке аз наберагон аз модаркалон ва ë бобои xyд xоxиш менамояд , ки чистоне гуяд . Бобо ë модаркалон албатта xоxиши онxоро ба чо меовард.
Аз ин ру xар кас кушиш менамуд , ки аз дигарон пештар чавоб джад . Агар чистон душвор бошад , xозирон ба фикр гуфта меxyранд ва баъд ноилоч аз Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan
Academic Research, Uzbekistan 628 www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-625-631
гуяндаи чистон нишонахои предмети пинхон кардашударо ба тарзи савол мепурсанд . Саволхо хеле гуногун ва ба аломатхои мухталифи предмет дахлдор мешаванд : «Ч,ондор аст ё бечон?» «Хурдани аст ё пушиданй ?» , «Халол аст ё харом ? » , «Хайвон аст ё одами зод ? » , «Хурд аст ё калон ? » , « Кй дорад , дар кучохо мешавад ?» , «Дар хамин гирду гушахо хаст ё не?» ва Fайра диккати шунавандаро аз дур ба наздик , ба предметхои хочагй ва рузгор чалб мекунад .
К,айд кардан лозим аст , ки тарз ва гаравдихии чистонгуии хозира ба тарз ва усули чистонгуиву гаравдихии кадима шабохат дорад , фарк танхо дар ин аст , ки дар машFулиятхои кадимаи чистонгуй шахси FOлиб хадя ва гаравро мегирифт.Дар чистонгуии хозира бошад , хадя ё гаравро намедиханд , ки ин , албатта , ба аз байн рафтани мафхум ва мохияти ичтимоии чистон вобаста мебошад .
Хамин факт шохиди ин фикр аст , ки мардум ба шахси FOлиб (додани шахру дехоти худро) ба осонй ва зуд ба зимма намегиранд . Илова бар ин , гуянда то даме ки гарав ва хадяхоро нашунавад , хозиронро сарзанишу мазамат карда , онхоро ба нодони ва кундзехнй гунахгор мекунад .
Пас аз каноат хосил кардан аз гараву хадяхои ваъдашуда вай чавоби чистонро арз мекунад ва чистони дигар мегуяд . Аммо агар чавоби чистони уро ёфта бошанд , хамон шахси ёфтаги барои чистон гуфтан навбат мегирад .
Чунон ки мебинем , гуянда бояд тамоми хусусияти предмету ходисаи дар чистон пинхон кардашуда ва дар доираи васеъ хосияту нишонахои предмету ходисахои киёсшавандаро донад . Дар он сурат ифодаи пушида ё ки мачозе ба вучуд меояд , ки чизи ноаён бо як чанд нишона ва сифатхояш дар анбухи ташбехот , кинояхо ва истиорахо пинхон шуда мемонад . Ба чистонёбанда лозим аст , ки аввал ташбеххо ва истиорахоро кушояд , онхоро ба предмет ва ходисахои дигар андоза намояд , баъд аз он объекти ноаёнро муайян созад . Хамин тавр , чистонгуй ва чистонёбй хеле вакт давом карда , ба як машFулияти ачоиб ва шавкангезе табдил меёбад .
Чистонхо хам ба тарики назм ва хам ба тарики наср ифода меёфтанд . Содда ва ё мураккаб будани чистонхои манзум ва мансури гуфта мешудагии доираи чамъомад ба фахм ва чахоншиносии гуянда вобаста буд . Дар давоми ин машFулият бисёр чистонхои нав эчод карда мешуд , зеро ёфтани чистонхои маълум душворие ба миён намеорад ва барои шавкангез гардидани машFулият чандон ёрй намерасонид . Чистонгуй ва чистонёбй доираи чахоншиносии Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan
Academic Research, Uzbekistan 629 www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-625-631
мардумро васеъ намуда , дар шароити тираву тори хаёти гузашта ба мардуми мехнаткаш рохат ва кайфияти махсус мебахшид .
Чистонгуй ва чистонёбй одатан аз асбобу анчоми хона , олотхои мехнат сар шуда , ба васфи аломату хусусиятхои фалакиёт ва табиат анчом меёфт .
Навъи дигари чистонгуй чистон - булбулон аст . Чистон -булбулон як навъи оддитари чистонгуй мебошад , вале фарк танхо дар он аст , ки ин машFулият бештар хоси бачагони хурдсол буд . Агар дар чистонгуй ва чистонёбй аломату нишонахои предмету ходисахои зиндагй пинхон дошта шавад ва ё мачозан тавсиф ёбад , пас дар чистон - булбулон гуянда шумораи марду зани дехоту махаллаи худро фикран пинхон медорад . Ёбанда дар ин чо кушиш мекунад , ки микдори марду зани ахли оилаи дехаро аник муайян карда , ба хозирони машFулият арз намояд .
Дигарон хонахои дехаашонро ягон - ягон ба хотир оварда , муайян мекунанд , ки саволдиханда ахли оилаи кадом хонаро дар назар дорад . Касе ки шумораи марду зани хонаро дуруст муайян карда тавонад , хамон ба чистонгуй навбат мегирад . Агар ёфта натавонад , ба чистонгуй ( таслим шуда) шахр ва деха ё ягон чизи кимати дигарашро ба гарав медихад . Чистон - булбулон ба тарики зайл шуруъ мешавад : Дар чамъомади бачагон яке савол медихад :
Саволдиханда : -Чистон - булбулон ё чистон - булбулакон хонаи кй ? - Чанд авру ( зану ) чанд мард ? -мепурсанд дигарон . Саволдиханда микдори марду зани хонаи ба назар доштаашро арз мекунад . Дар машFулияти чистон - булбулон низ шахси маFлубшударо бо суханони хачвомез сарзаниш ва мазамат менамоянд .
МашFулияти чистонгуй ва чистонкушой ба мисли дигар анъана ва расму отдатхои халк дар хаёти гузаштаи мардуми точик мавкеи калон дошт . Зеро ин машFулият ва анъ- анахо ба шароитхои номусоид ва токатфарсои хаёти ахли мехнат алокаманд буд . « Халк - таъкид мекунад . Н. Маъсумй , дар хангоми кору истирохат чистонгуй ва чистонёбй карда , аз як тараф , мехнати токатфарсои худро сабук менамуд , аз тарафи дигар , ба ин восита зиракй , хушёрй , нуктасанчй , хозирчавобй , хушзехнй ва ашёву предметхои дар зиндагй мавчуд бударо то чи дарача донистани якдигарро месанчид ва доираи фикру назари худро такмил медод .
Google Scholar
Academic Research, Uzbekistan
Scientific Library of Uzbekistan www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-625-631
Чистонгуй хамчун машFулияти худандармонкунии мардум аз байн рафта бошад хам , вале он хамчун воситаи нуктасанчй , хозирчавобй , зиракй , хушёр ва хушзехни хануз кимати худро гум накардааст .
ХУЛОСА
Ба хамин тарик аз мавридхои чистонгуй ва чистонёбии зикршуда , хачву сарзаниш , гараву хадяхои дар давоми ин машFулият ваъда мешудагй фахмидан мумкин аст , ки чистону чистонгуй дар кадим мазмуни чукури ичтимой дошта аст . Вале бо мурури замон дар натичаи инкишофу такомули фикру чахонбинии мардум чистону чистонгуй хусусияти ичтимоии худро гум карда , ба як машFулияти худандармонкунй ва шавкангезе табдил ёфтааст .
Холо чистонхо дар корхои тарбия ва таълими педагогии човонон васеъ истифода бурда мешаванд ва сахифахои китобхои дарсй, хонишй адабй, рузномаву мачаллахои бачагонаро зиннат медиханд. Муаллим ба хонандагон ёрй мерасонад, ки онхо предмету ходисахои зиндагиро шуурона дарк намоянд ва ба одамон, олотхои мехнат, хайвонот ва олами мавчудот бошуурона муносибат кунанад, оид ба предмету ашьёи имруза чистонхо эчод намоянд.
REFERENCES
1. Н.Маъсумй. Фольклори точик, сах. 106.
2. М.Пиров. Методикаи таълими жанрхои фольклорй дар синфхои 4-5 нашрёти «Маориф» Душанбе,1984.
3. М.Фозилов. Зарбулмасалу маколахо дар тамсилу хикояхо, Душанбе,1973.
4. Р.Амонов. Лирикаи халкии точик, Душанбе, 1968.
Google Scholar
Academic Research, Uzbekistan
Scientific Library of Uzbekistan www.ares.uz
