Научная статья на тему 'КОРБУРДИ ЗАРБУЛМАСАЛУ МАқОЛ ДАР РОМАНИ “ШӯРОБ”- И РАҳИМ ҶАЛИЛ'

КОРБУРДИ ЗАРБУЛМАСАЛУ МАқОЛ ДАР РОМАНИ “ШӯРОБ”- И РАҳИМ ҶАЛИЛ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
630
159
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЗАРБУЛМАСАЛ / МАқОЛ / ШӯРОБ / ЖАНРИ ХУРДИ ФОЛКЛОР / ТАРҷУМАИ ЗАРБУЛМАСАЛ / РАҳИМ ҶАЛИЛ / ИҷТИМОӣ / АХЛОқ / ТОИНқИЛОБӣ / ШӯРАВӣ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Юсупова Мусаббеъ Исломовна

Раҳим Ҷалил дар романи «Шӯроб» наздик 300 адад зарбулмасалу мақоли тоҷикиро истифода бурдааст, ки онҳо зебоии забони асари нависандаро таъмин кардаанд. Маҳорати нависандагии Раҳим Ҷалил на танҳо дар ҷамъоварии зарбулмасалу мақолҳо, балки дар моҳирона истифода бурдани онҳо ҳам ба назар мерасад. Дар баробари зарбулмасалу мацолҳои тоҷикӣ инчунин Раҳим Ҷалил зарбулмасалҳои ӯзбекӣ, арабӣ ва цазоциро бо забони асл овардааст. Зарбулмасалу мацолҳои русӣ ва қиргизизиро тарҷума карда дар роман ҷой додааст, ки аз маҳорати баланди тарҷумонии нависанда гувоҳӣ медиҳад. Дар маҷмӯъ зарбулмасалу мақолҳо дар роман аз тарафи Раҳим Ҷалил хеле моҳирона мавриди истифода қарор гирифтааст, ки он дар мақола мавриди тадциц қарор гирифтааст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE USAGE OF PROVERBS AND SAYINGS IN THE NOVEL ENTITLED AS ”SHUROB” BY RAHIM JALIL

The article dwells on the issue beset with resorting to about 300 Tajik proverbs and sayings by Rakhim Jalil in the novel referred as “Shurob” ensuring the beauty of language of the writer's creation. It is indicated that the writing skills and Rahim Jalil's mastership can be seen not only in the collection of proverbs and sayings, but in their skillful usage either. It is underscored that alongside with Tajik proverbs and sayings Rahim Jalil quoted Uzbek, Arabic and Kazakh proverbs in the original language as well. The author lays an emphasis upon the idea that the presence in the novel of Russian and Kyrgyz proverbs and sayings testifies to the high translation skill of the writer.

Текст научной работы на тему «КОРБУРДИ ЗАРБУЛМАСАЛУ МАқОЛ ДАР РОМАНИ “ШӯРОБ”- И РАҳИМ ҶАЛИЛ»

10.01.09. ФОЛКЛОРШИНОСЙ 10.01.09.ФОЛЬКЛОРИСТИКА 10.01.09. FOLK STUDIES

ТДУ 82 ТКБ 83.3(5т)

КОРБУРДИЗАРБУЛМАСАЛУ Юсупова Мусаббеъ Исломовна, омузгори _ МАК.ОЛДАР РОМАНИ кафедраи забони русии ДДХБСТ (Тоцикистон, «ШУРОБ»-И РА^ИМ ЦАЛИЛ Хуцанд)

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ПОСЛОВИЦ И ПОГОВОРОК В РОМАНЕ РАХИМА ДЖАЛИЛЯ «ШУРОБ»

THE USAGE OF PROVERBS AND SAYINGS IN THE NOVEL ENTITLED AS "SHUROB" BY RAHIM JALIL

Юсупова Мусаббеъ Исломовна, преподаватель кафедры русского языка ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)

Yusupova Musabbeл Islomovna, lecturer of the Russian language department under TSULBP (Tajikistan, Khujand), E-mail: uchzaphgu@mail.ru

Вожа^ои калиди: зарбулмасал, мацол, Шуроб, жанри хурди фолклор, тарцумаи зарбулмасал, Рауим Чалил, ицтимой, ахлоци, тоищилобй, шурави

Рауим Чалил дар романи «Шуроб» наздик 300 адад зарбулмасалу мацоли тоцикиро истифода бурдааст, ки ощо зебоии забони асари нависандаро таъмин кардаанд. Мауорати нависандагии Рауим Чалил на тануо дар цамъоварии зарбулмасалу мацолуо, балки дар моуирона истифода бурдани ощо уам ба назар мерасад. Дар баробари зарбулмасалу мацолуои тоцикй инчунин Рауим Чалил зарбулмасалуои узбеки, арабй ва цазоциро бо забони асл овардааст. Зарбулмасалу мацолуои русй ва циргизизиро тарцума карда дар роман цой додааст, ки аз мауорати баланди тарцумонии нависанда гувоуи медиуад. Дар мацмуъ зарбулмасалу мацолуо дар роман аз тарафи Рауим Чалил хеле моуирона мавриди истифода царор гирифтааст, ки он дар мацола мавриди тадциц царор гирифтааст.

Ключевые слова: пословица, поговорки, Шураб, малый жанр фольклора, перевод пословицы, Рахим Джалиль, социальный, нравственный, дореволюционный, советский

В статье рассматриваются вопросы использования Рахимом Джалилем в романе ««Шуроб» около 300 таджикских пословиц и поговорок, что обеспечило красоту языка творчества писателя. Указывается, что писательские навыки и мастерство Рахима Джалиля можно увидеть не только в собрании пословиц и поговорок, но и в их умелом употреблении. Отмечается, что, наряду с таджикскими пословицами и поговорками, Рахим Джалиль также использовал узбекские, арабские и казахские пословицы на языке оригинала. Подчеркивается, что наличие в романе русских и киргизских пословиц и поговорок свидетельствует о высоком переводческом мастерстве писателя.

Key-words: proverb, sayings, Shurab, small genre of folklore, translation of proverb, Rahim Jalil, social, moral, pre-revolutionary, Soviet

The article dwells on the issue beset with resorting to about 300 Tajik proverbs and sayings by Rakhim Jalil in the novel referred as "Shurob" ensuring the beauty of language of the writer^s creation. It is indicated that the writing skills and Rahim JaliVs mastership can be seen not only in the collection of proverbs and sayings, but in their skillful usage either. It is underscored that alongside with Tajik proverbs and sayings Rahim Jalil quoted Uzbek, Arabic and Kazakh proverbs in the original language as well. The author lays an emphasis upon the idea that the presence in the novel of Russian and Kyrgyz proverbs and sayings testifies to the high translation skill of the writer.

Романи «Шуроб» вокеан аз бехтарин асархои Рахим Ч,алил ба шумор рафта, дар адабиёти точик чойгохи хоссаро бархурдор аст. Романи мазкур аз се кисм иборат буда, кисми якуми он солхои 1953 - 1958 ва кисматхои дуюм ва сеюми он солхои 1961 - 1966 таълиф гаштааст. Дар кисмати якум хдёти пурмашаккати ангиштканони кони Шуроб то Инкилоби октябр ва муборизахои синфй, дар кисми дуюм ташаккули синфи коргар ва мубориза бо босмачиён ва дар

кисмати сеюм бошад, холати кони ангишти Шуро6 дар замони Шуравй то солхои б0-yми асри бист тасвир ëфтaaст [1O, с. 264].

Гуфтан чоиз аст, ки хини таълифи романи «Шуроб» хам махорати нависада сайкал ëфтaaст ва хам нигохи y нисбати асархои эчоддати лафзии халк бештар мyкaммaл гаштааст. Дар ин асар нависанда бештар аз жанрхои хурди фолклори точик манфиатх,ои эчодй чустааст. Дар асар зaрбyлмaсaлy макол хамчун донахои марворид ба ришта кашида шуда дар мавриди зарурй назаррас ва максаднок аз забони кахрамонони асар мавриди истифода карор мегирад.

Ба андешаи мо, Холи Ворухй образи бадеие, ки хислатх,ои характерноки умумиятдоштаи симои марди асили точик аст, ки дар хар суханаш шеъру зарбулмасалу макол истифода мебарад. Зарбулмасалу маколхое, ки аз забони Холи Ворухй дар асар гуфта мешавад, симои Уро хамчун донандаи хубтарини ин жанрхои фолклор тачассум мекунад. Албатта, тасвири чунин як образи барчаста аз нависанда такозо мекунад, ки мушохидакор, донандаи забони халк ва мухим аз хама мавкеи истифодабарии замбулмасалу маколхоро ба хубй ëбaд ва мавриди истифода карор дихад.

Агар барои мухаккик ва ë хонанда зарур бошад, метавонад, ки аз фарханги зарбулмасалу маколхо хазорхо мисолро аз худ кунад ва ë дар вакти тарчума истифода барад. Аммо вакте ки сухан дар бораи истифодабарии таъбиру иборахои рехтаи халкй, зарбулмасалу маколхо дар асархои бадей меравад, махорати нависанда ва ë шоирро на аз нуктаи назари микдоран зиëд истифода гаштани зарбулмасалу макол, балки аз нуктаи назари то чй андоза бомавкеъ ва мохирона истифода гаштани онхоро мавриди баррасй бояд карор дод.

Рахим Ч,алил хамчун нависандаи забардасту бомахорат дар романхои худ бо микдори зиëд зарбулмасалу маколхоро истифода карда буд, ки Р^аффоров дар ин хусус чунин навишта буд: «Дар асархои Рахим Ч,алил бештар аз 3OO макол ва зарбулмасалхо кор фармуда шудааст. Мукоиса ва мутолиаи асархои нависанда нишон медихад, ки y ба ин воситаи «буро ва бехато ба нишон расидани сухан» торафт бештар таваччуди хоса дода истодааст. Чунончи, агар дар ду кисми романи «Одамони човид» 86 зарбулмасалу макол ва афоризмхо кор фармуда шуда бошад, факат дар як кисми романи охирини y «Шуроб» кариб 1OO маколу зарбулмасал ба кор бурда шудааст» [5, с. 9O].

Аз иктибоси болой aëн мегардад, ки хануз аз замони нав нашр гаштани кисми якуми романи «Шуроб» олимон ва донишмандон ба истифодабарии зарбулмасалу макол дар асархои Рахим Ч,алил таваччух доштаанд. Ин як амри табий буд, зеро мухаккик бо забон ва услуби нависанда сарукор дошт ва кисмхои дуюм ва сеюми «Шуроб»-ро дар ихтдар надошт, зеро онхо дертар ба нашр расиданд.

Зарбулмасалу маколхо дар романи «Шуроб» бенихоят фаровон истифода гаштаанд, ки барои конкрет ва муъчаз бaëн кардани фикр мавриди корбарй карор гирифтаанд. Мухаккикон дуруст кайд кардаанд: «Гарчанде ки зарбулмасал ва маколхо дар алохидагй хам фикри расо ва маънои муайянеро ифода мекунанд, вале ахамияти онхо, мохият ва кимати онхо дар нутки гуянда ва ë матни нависанда бештар ва барчастатар aëн мегардад. Бинобар ин зарбулмасал ва маколхоро аз фазилати забон ва боигарию образнокии он хисоб кардан мумкин аст» [4, с. 79].

Агар возехД ва равшании матлабро ба назар гирем, дар тахрири охирони роман, ки аз тарафи нависанда сурат гирифтааст, дар се кисми роман микдори зарбулмасалу маколхо чунинанд: кисми якум здада аз 50 адад, кисми дуюм 63 адад, кисми сеюм бошад, 124 адад аст.

Аз бозшумории зарбулмасалу маколхо хулоса кардан мумкин аст, ки микдори онхо батадрич дар кисматхои поëнй здадтар мешаванд. Дар ин хисоб мо байту хикматхоро зикр накардем. Дар хар кисми роман здад гаштани зарбулмасалу макол гувохи он аст, ки нависанда бештар аз пештара ба омузиши фолклор ва забони халк машгул гардида, зарбулмасалу маколхоро хамчун дурдонахои сухан барои обуранги бадеии асараш истифода кардааст.

Зарбулмасалу маколхои точикиро аз руи мавзуъ ва мундаричаашон ба ду гурух, таксим кардан мумкин аст. Гурухи якум зарбулмасалу маколхое, ки хусусияти танкидй ва хачвй доранд, гурухи дуюм - зарбулмасалу маколхое, ки мазмунашон аз панду хикмат иборат аст[4, с. 83].

Дар зарбулмасалу маколхои гурухи аввал золимон, сарватмандон ва дороëн мавриди танкид карор дода мешаванд. Аз чумла, дар ин намуди зарбулмасалу маколхо рУхониëн ва муллохо хам сахт зери тозданаи танкид гирифта шудаанд.

Зарбулмасалу макол дар матн ва ë гуфтори гуянда бештар тобишхои маъноияшон ба назар метобад. Дар кисми якуми роман, хангоме ки волостной ва дигар амалдорон барои чустучуи «балвогарони кони Шуроб» меоянд, Эсанпай барои пинхон кардани Даря, ки чанде пеш

падараш вафот карда буд меояд. Дар нущи у зарбулмасали «Шиками гург сер шавад хам чашмаш гурусна» истифода гаштааст, ки рухияи танкидй дорад.

« - Оё шумо хаёл намекунед, ки ба ин хама чанчол вафоти падаратон сабаб шуд? То аз ин чойхо гум шуда рафтани онхо ба назарашон нанамудан бехтар аст. "Шиками гург сер шавад хам чашмаш гурусна", мегуянд. Гардед, тезтар бошеду имшабро нагзаш дар утови модараруси ман гузаронед...» [8, с. 106].

Зарбулмасали дигар бошад, аз забони кахрамони манфй - Ч,урабошй гуфта шудааст. У ба саволи ба кучо бурда истодани Петр ва дигар чавонон ва сабаби ба даст афтодани онхоро ба мулло чунин чавоб медихад:

- Инхо, турам, бандахои ношукри Худо, - писханд зад аспакй. - Мардуми хасадхур, нотавонбин. "Сахй хайр кунад, бахилро дарди сар мегирад" гуфтагй барин, Худо давлати ягон бандаашро зиёд карда монад, хоби инхо намебарад [8, с. 132].

Дар таърих савдогароне, ки ба мардумфиребй ва каллобй даст мезаданд, кам набуданд. Дар романи «Шуроб» дар мавриди Низомиддини кокчаллоб, ки бо карру фарри зиёд ба каландарон садака медихад тасвир гаштааст ва ин кирдори у аз забони пирамарде бо истифодаи макол мазаммат гаштааст:

- Савдогар гуй, писарам, - абрувони сермуяшро маънидор боло кашид пирамард. - "Сад касро месузаду як касро месозад" [8, с.200].

Нисбати нафароне, ки зохиран зебо хастанду ботинан сияхдил маколи «Берунаш хой-хою дарунаш вой-вой» истифода мегардид. Х,ой-хой дар ин чо нидои хайрату тахсин ва вой-вой бошад, надомату афсус аст. Дар мавриди зебогии расми окпошшо ва ситамгар будани у аз забони Холи Ворухй ин макол садо медихад:

- "Берунаш хой-хою дарунаш вой-вой" буд, - сухани посбонро бурид Холи аз максади у бехабар, ки чахлаш меомад [9, с. 96].

Зарбулмасалу маколхои танкидиву хачвй камбудй ва нуксонхои аъзои чомеаро аз ягон чихат фош мекунанд. Нависанда Рахим Ч,алил инро ба назар гирифта, аз забони кахрамонони асар онхоро истифода кардааст.

^исмати дигари зарбулмасалу маколхои точикй аз лихози мазмуну мухтаво ба панду хикмат монанд мебошанд. Ин гуна зарбулмасалу маколхо «кариб хамаи масъалахои зиндагию амалиёти инсонро дарбар мегиранд. Дар хар кадоми ин мавзуъхо нуктаи назари фалсафй, ахлокй, эстетикй, ичтимой ва дидактикии халк инъикос ёфтааст» [4, с. 84].

Табиист, ки байтхо ва мисраъхои шеърй ва гуфторхои шоирону адибон дар байни халк пахн гашта, ба хукми зарбулмасалу макол даромадаанд. Он байту мисраъхо хазинаи фолклори халкиро васеъ мекунанд. Дар романи «Шуроб» низ байту хикматхои китобй, ки ба калами шоирони классикй тааллук доранд, корбаст гаштааст.

Масалан, ин байт аслан хикмат ва моли шоир аст, аммо хукми маколро гирифтааст: Аз нохуни паланг чи нуцсон ба пои фил? Тоци хурусро чи гам аз нули мокиён? [8, с. 200].

Дар мисоли болой дида метавонем, ки байт дар алохидагй мазмуну маънои мушаххас дорад ва дар байни халк гохо мисраи якумаш бештар ба кор меравад.

Дар романи «Шуроб» зарбулмасалу маколхо, ки аслан аз осори адибон ба фолклор рох ёфтаанд, истифода гашта бадеият ва зебоии тасвири нависандаро таъмин кардааст. Масалан, зарбулмасалу маколхои зерини китобиро метавонем ба назар бигирем:

"Дардо, ки рози пинхон хохад шуд ошкоро" [8, с.38] - мисраъ моли Х,офизи Шерозй аст. Зохиран, ба назар мерасад, ки зарбулмасалу маколхои «Об агар сад пора гардад, боз бо хам ошност» [9, с. 109] ва «Асал бошад, магас бешубха аз Багдод меояд» низ моли шоире будаанд, ки ба фолклор рох ёфтаанд.

Ин гуна мисолхо аз он гувохй медиханд, ки маколу зарбулмасалхои пурмазмуни китобиро халк сара карда мечинад ва онро зарра-зарра дар чойи даркорй истифода бурда, суханашро бо онхо хотамкорй мекунад. Нависанда бошад, айнан хамин корро дар сатрхои навиштааш ичро мекунад.

Зарбулмасалу маколхои панду ахлокй ва омузанда нисбат ба танкидй ва хачвй зиёдтар истифода карда шудаанд. Зарбулмасалу маколхои панду ахлокй дар мавриди худ истифода гаштаанд, ки ба хонанда мохият ва ахамияти онхоро нишон медиханд. Барои мисол зарбулмасалу маколхои зеринро метавонем номбар кунем, ки хусусияти панду ахлокй доранд: "Аввал бубин чои худ, пас бимон пои худ" [8, с. 32], "Аввал андеша баъд аз он гуфтор" [8, с. 80], "Накубй дареро, накубанд даратро" [8, с. 113], "Захми тири камон мераваду захми забон не" [9,

с. 31], "Хдр сyхaн чоевy хaр нyктa мaкоме дорaд" [9, с. 94], "Шнди нaгз аднди тагз" [9, с. 217], "Сaбр кунй a3 гyрa xaлво мепaзaд" [9, с. 236], "Ч,омaи бaмaслиxaт кутох тамеояд" [9, С. 254].

Азбaски гояи aсосии ромaни «Шуроб» бa мaсъaлaи тaшaккyли синфи коргар дaр шимоли Точикистон бaхшидa шyдaaст Ba дaр aсоси он тaрбияи мехтатдустй Ba мехтати xaлоли одaмон меистaд, кисми мyaйяни зaрбyлмaсaлy мaколxои дaр ромaни «Шуро6» истифодaшyдa бa мaсъaлaи мехтат Ba мехтатдустй мaрбyт мебошaнд. Haвисaндa бо истифодaи ин гута зaрбyлмaсaлy мaколxо кушиш кaрдaaст, ки мехтатдустй Ba мaшгyл гaштaн бa корро бa хонaндaгонaш тaргибy тaшвик нaмояд. Н. Мaъсyмй тaъкид кaрдaaст, ки яке a3 хусусияти беxтaрини хaлк мехтатдустй aст, ки дaр зaрбyлмaсaл Ba мaколxо инъикос ëфтaaст [6, с. 139]. Зaрбyлмaсaлy мaколxои "Ба як мард чил хунар кам" [В, с. 22], "Кори хар кас ба кадри химмати уст" [9, с. В9], "Аз Ty харакат аз ман баракат, гуФт Парвардиrор2 [9, с. 109], "Кори пагохй бобаракат мешавад" [9, с. 202], "Ёр ахлу кор сахл" [9, с. 220], "Дар Бухоро табарзан як тангаю ин чо бизан дах та^а" [9, с. 221], "Кори неку кардан аз пур кардан аст" [9, с. 223], "Гунчишкро кй кyшад? ^ассоб" [9, с. 237], "^ар кору як сабабrор" [9, с. 245], "Кори имрузаро ба фардо ма^зор" [9, с. 293] a3 зaмонxои кaдим бaрои тaргиби кaсбy кор Ba хутару xyнaрмaндй бaëн мегaрдид. Аммо бa aндешaи мо мaколxои «Шyxрaт a3 мехтат» Ba «Умр кутох aстy шухдот безaвол» зaмони шyрaвй пaйдо гaштaaнд. Чунин пaдидaро В. Асрорй мyшоxидa кaрдa, нaтичaи тaгйирëбии шуури одaмон номидaaст [3, с. 1В]. Haвисaндaи мyшоxидaкор инро сaнчидa, дaрк кaрдaaст, ки aллaкaй бa гуфтугуи коргарони Шуроб ворид гaштaaст Ba хукми мaколро гирифтaaст:

Тaмомкyнaндaи мaктaби кухшиносй Шодиев чун aнгишткaн шyxрaт ëфтa, сaрдори бригaдa тaъин шуд Ba дере нaгyзaштa бригaдaро xaм мaшxyр гaрдонд. "Шухрат аз мехнат" мегуянд, ки дуруст [В, с. 436]. Ё ки:

Холи Ворухй охи бaдaрде кaшид. - "Умр кутох асту шухрат безавол" гyфтaaнд. Умри кутох дидa бошaд xaм, шyxрaтaш мемонaд [9, с.451].

Haвисaндa дaр бaробaри зaрбyлмaсaлy мaколxои aнъaнaвй, ки дaр тaргибy тaшвики меxнaт гyфтa шyдaaст Ba мaколxои нaвро xaм истифодa кaрдaaст.

Зaрбyлмaсaлy мaколxои ичтимой, ки ифодaкyнaндaи зиндaгии одaмон xaстaнд, дaр Kисмaтxои гуногуни ромaни «Шуроб» бa нaзaр мерaсaнд. Ин гута зaрбyлмaсaлy мaколxо бaрои инъикоси xaë™ мaрдyм, бaрои тaxкими обрaзxо фaровон бa кор рaфтaaнд, ки бешyбxa, бa xиссиëти хонaндa тaъсир мерaсонaнд Ba уро бa умки вокеaxои тaсвиршaвaндa дохил мекyнaнд, водор месозaнд, ки дaр бaробaри персонaжxои aсaр мушкилотро тaxaммyл кyнaд.

Дaр кисмхои якум Ba сеюми ромaн, ки xaë™ пешaзинкилобй Ba дaврaи шyрaвй тaсвир гaштaaст, ки зaрбyлмaсaлy мaколxои ичтимой нисбaти кисмaти дуюм зиëдтaр бa кор рaфтaaнд Ba зоxирaн ин бa он хотир ad, ки нaвисaндa бо истифодaи зaрбyлмaсaлy мaколxои ичтимой мехоxaд, ки xaëтy зиндaгй Ba рузгори пyрмaшaккaти мaрдyмро то Инкилоби Октябр Ba дaр дaврони Шyрaвй тaсвир нaмояд. Зaрбyлмaсaлy мaколxои «Кулол дaр мундй об мехyрaдy бофaндa кaфaнгaдо» [В, с. 22], «Об бa сой менигaрaдy пул бa бой» [В, с. 74], «Агар бедота бaрои дота бa дом нaмеaфтод, бa вaй хеч кaс бедонa ном тамениход [В, с. В1], «Сaри бечорa - хонaи хaëл» [В, с. 151], «Гушта бa шер мезaнaд» [В, с. 179], «Хдр руз ид нест, ки кyлчa хурй» [1, с. 192], «Худи муш чист, ки кaллaпочaaш бошaд» [В, с. 237], «Kaмбaгaлро aз болои шутур сaг мегaзaд [8, с. 253], «^пи бепул - дуои номaкбyл" [В, с. 257], «Дaр xaмa чо хурус як хел чег мезaнaд» [В, с. 261], «То тaбaр омaдaн кyндa осyдa aст» [В, с. 264], «Хор aгaр лозим шaвaд, уштур кутад гaрдaн дaроз» [В, с. 264] дaр кисмaти якуми ромaн хеле мохирота мaвриди истифодa кaрор гирифтa, бa мaтн ихчaмй Ba пyрмaъной зaм кaрдaaст. Интихоби чунин зaрбyлмaсaлy мaколxои ичтимой aз он дaрaк медиxaд, ки Paxим Чдлил дaр бaйни хaлк бисëр гaштaaст Ba зaбони мaрдyмро хуб омyхтa, дурдогахои пурчилоро aз бaйни хaлк гирифтa онро боз бa хaлк пешниход кaрдaaст. Зaрбyлмaсaлy мaколxо бaрои тaъмини хaлкияти зaбони нaвисaндa хидмaт кaрдaaнд [ниг.: 1, с. 76].

Дaр кисми дуюми ромaн зaрбyлмaсaлy мaколxои зерин, ки хусусияти ичтимои дорaнд, бa кор бyрдa шyдaaст: «Нони зaгорa ишкaм чaгорa» [9, с. 67], «Аз aнбори холй сaд мaн шолй» [9, с. 113], ки дaр xолaти aввaл бaрои тaсвири шaроити нохуши зиндaгй дaр водии Фaргонaро муллои бухорой тaнкид мекутад Ba дaр xолaти дуюм курбошии нaв бa Холи Ворухй вaъдaxои зиëд медиxaд, aгaр бо у xaмроx шaвaд.

Дaр кисмaти сеюми ромaн нaвисaндa xaëти ичтимоии коргарон Ba шaхтëрони «Шуроб»-ро дaр зaмони шyрaвй тaсвир мекyнaд. Холи ворyхй, ки дар кисмaти сеюми ромaн aз 90-солa боло aст, дaр гaми кaшидaни рохи оxaн бa кон мебошaд. У ин aндешaaшро бa Петр бо мaколи «То туй такунй aз ош сер нaмешaвй» [9, с. 290] ифодa мекyнaд.

Маколу зарб улмасалхои «Мардум галарав» [9, с. 357], «Ангур ангурро дида чумак мезанад» [9, с. 364], «Туро газад маро чй Fам?» [9, с. 364], «Гусолаи ифлос подаро меолонад» [9, с. 412], «^ар кас кунад ба худ кунад, ба дигарон чй суд кунад?» [9, с. 452] мохияти ичтимой доранд ва то кунун мавриди истифода карор дошта, дар асархои нависандагон ва гуфтори мардум ба назар мерасанд. Аммо зарбулмасалу маколхои ичтимоие хам хастанд, ки доираи истифодаашон кам буда, нависанда тавонистааст, ки онхоро дар мавридаш истифода бурда, барои ибрози мохияти масъала кор фармояд.

Посбони идораи кони Шуроб дар мачлиси кушодаи коргох суханронй намуда, шикоят мекунад, ки вазифаи у ба директори кон чой дам кардан нест, вай аз рохбар - Шукуров мехохад, ки сухани хуб шунавад. Аз ин хотир, дар мачлис фикрашро бо зарбулмасали халкй ифода мекунад:

«Ду сол боз хамин идораро мепояму ду дахан гапи ширини рохбарамонро нашунидаам. Дили гурба чй мечуяд? Шири каймогдор [9, с. 363].

Нависанда махсус зарбулмасали «Дили гурба чй мечуяд? Шири цаймогдор»-ро ба тарзи талаффузи лахча ба чои каймок - каймог нагуфтааст. Бо ин рох вай ишора кардан мехохад, ки зарбулмасали мазкур моли махалли вокеахои тасвиршаванда аст.

Рахим Ч,алил дар романи «Шуроб» махорату малакаи худашро комилан истифода кардааст, то ин ки дар нутки персонажхои асараш зарбулмасалу маколхо фаровон истифода гардида, халкияти забони асарро таъмин кардааст.

Дар фолклори миллатхои гуногун зарбулмасалхои ба хам монанд вомехуранд. Дар романи «Шуроб» масъалаи дустии халкхо ситоиш гаштааст ва табиист, ки дар нутки кахрамонони миллатхои гуногун замбулмасалу маколхо истифода мегарданд. Дар роман зарбулмасалу маколхо ба забонхои киргизй, казокй, узбекй оварда шудааст, аммо зарбулмасалхои русй бошад, дар тарчума оварда мешавад.

Табиист, ки халкхои точику узбек дар канори хам таърихан зистаанд ва як катор зарбулмасалу маколхои аз лихози маъно муштарак ва тарчумашуда хам доранд. Бино бар андешаи мухаккикон дар водии Фаргона робитах,ои фолклори точик ва узбек бенихоят доманадор ва густарда аст. Мухаккик Н.Азимов дуруст кайд кардааст, ки «робитахои эчодиёти дахонакии узбекон ва точикони водии Фаргона дар тамоми жанрхо - афсона, латифа, наклу ривоят, байт, рубой, суруду бадеха, ашула, зарбулмасалу макол, чистон равшан зохир мегардад» [2, с. 148]. Аз ин лихоз, дар романи «Шуроб» нависанда аз зарбулмасалу маколхои узбекй истифода кардааст. Одатан, зарбулмасалу маколи узбекй бо забони асл ва ё тавре ки дар лахча истифода мегардад, оварда шудааст.

Дар роман вакте ки муллои дарвозиро шахтёри работй тарсонида нисфи пулашро мегирад, маколи узбекиро дар нутки ин мард истифода кардааст:

«Акнун туро ба рохи калони аробагузар бароварда мемонам. Ба кучо, ки хохй меравй. Ба пеш даро натарс. Туй медихй ё барои кафану манахбандат нигох медорй, кори ту. Мондагияш азони худат... Баъзе кунларни курбони булай, гуфтааст узбак» [9, с. 353]. Тарчумаи ин макол -курбони баъзе рузхо шавам мебошад. Ба хамин монанд, дар Хучанд маколе хаст, ки экиваленти маколи номбурда мебошад - баъзе рузхова гардам, баъзе рузхоя занам.

Дар мисоли зерин бошад, як кисми макол точикй, кисми дигараш узбекй аст. Чунин холат барои водии Фаргона амри мукаррарй аст, ки дар романи «Шуроб» истифода гаштааст. Инро дар мисоли зерин мебинем: «Бехуда намегуянд, ки «замона зурнокию тамошо курникй» [8, с. 136]. Бо забони асл овардани зарбулмасалу маколхои узбакй вокеияти забониро инъикос кардааст, вале ин кабил мисолхо зиёд нестанд.

Маколи узбекии «Йул азоби - гур азоби» дар роман ба забони асл оварда шудааст, ки хар точикистонй метавонад онро бидуни тарчумон фах,мад, яъне азоби рох - азоби гур аст. Аммо дар баробари ин хаминро хам бояд кайд кард, ки аксари маколу зарбулмасалхои точикй ба узбекй хам тарчума гардида, фолклори ин халкро ганй гардонидаанд. Барои мисол, маколи «^ар кас кунад ба худ кунад, ба дигарон чй суд кунад?» [9, с. 458] ба узбекй тарчума гашта -" хар ки килсан узинга" тарчума гаштааст.

Дар кисмати сеюми роман як маколи казокй бо забони асл дар нутки Пашахола оварда шудааст:

- Шухй карда бошй, ин кадар помидор барин сурх нашав. Якум бор нест, ки гапхои хомро гуфта, пухтаяшро шунида нагирй, - тасаллибахшй намуд Пашахола ва ногох ба казокй гузашт: «- Туяни улкани купирдан таёк жийди» - мегуянд казокон. Калоншавандахоро хамин тавр огох карда истодан бехтар аст, ки аз худ нараванд [9, с. 410].

Haвисaндa тaрчyмaи ин мaколро дaр повaрaк овaрдaaст, ки шутури калон aз купруки мaйдa зaxмaт мекaшaд aст. Дaр контекст чунин хyлосa кaрдaн мумкин aст, ки шaхсони мaнсaбaшон пaст xaм метaвонaнд, ки калонхоро aзият диxaнд.

Як мaколи aрaбй xaм дaр aсaр овaрдa шyдaaст, ки «Kyлли чaдидyн лaзиз» мебошaд. Haвисaндa тaрчyмaи онро дaр aсaр «xaмaи нaвиxо ширинaнд» овaрдaaст [9, с. 233]. Мебинем, ки дaр ромaн зaрбyлмaсaлy мaколxои узбекй, aрaбй Ba кaзокй яктогй бошaнд xaм, бa зaбони aслaшон овaрдa шyдaaнд, aммо киргизию русй бошaнд, бa точикй овaрдa шyдaaнд. Зaрбyлмaсaлy мaколи хaлкxои гуногун бa тaрзи зист Ba зиндaгии онхо муносиб гyфтa мешaвaд. Бaъди зaдyхyрди Арслоналй бо Ч,урабошй вaй вaзъиятро бaxо додa мегуяд:

«... Лекин беxyдa нaгyфтaaнд, ки отaшдонро aз коху yтовро aз рох дyртaр бaр. Аз руи эxтиëт aз ин чо онтaрaфтaр, бa чои пaнaxтaр aз чaшми рaxгyзaрxо yтов зaнем, беxтaр мешуд [В, с. 156]. Мaколи киргизии «Одaми хушруй xaмaзеб мешaвaд» aз зaбони модaри Арслоналй сaдо медиxaд [9, с. 214].

Baкте ки Эсaнпaй Дaря Ba Дaвлaтро бa yтови модaрaрyсaш меорaд, бa пирaзaн мyхтaсaр дaр борaи омaдaгон мaълyмот додaнй мешaвaд:

- Сaлом, тинчй. Шaб xaм дaрозy киссa xaм, - бо мaсaли киргизй чaвоб гaрдонд Эсaнпaй, -гyфтa медиxaм, ки кистанд... [В, с. 11В].

«Шаб xaм дaрозy киссa xaм» - тaрчyмaи мaколи киргизй aст. Аммо нaвисaндa дaр xaмин гyнa мaврид вaриaнти точикии ин мaколро aз зaбони Холи Ворухй дaр вaриaнти «Ин кисса дароз асту вале шаб кутох» овaрдaaст [В, с. 2В3]. Бо ин рох нaвисaндa хушдор медиxaд, ки дaр зaбони точикй бо ин мaзмyн мaкол xaст.

Зaрбyлмaсaлy мaколxои русй дaр ромaн бa кор рaфтaaнд Ba aксaр Ba^ онхо бa точикй тaрчyмa гaштaaнд, ки ин aз як тaрaф мaxорaти Paxим Чдлилро дaр тaрчyмaи xикмaти хaлк нишон медиxaд. Haвисaндa комилaн метaвонист, ки зaрбyлмaсaлy мaколxои русиро дaр нaмyди aсл орaд, яъне бо зaбони русй, aммо бa ин кор дaст нaзaд. Бa aндешaи мо дaст зaдaн бa чунин усули тaълиф aз як тaрaф гурури миллии нaвисaндa буд Ba aз тaрaфи дигар нишон додaни нaзокaт Ba иктидори зaбони точикй.

Худи симои ГОтр Дaнилов, ки дустдори фaрxaнгy мaдaнияти точикон Ba зaбони точикй aar, дар он зaмон симои идеaлии руси дaр Точикистон истикомaткyнaндaро нишон медод. Дaр aсл дaр байни русхои солхои 60-ум русхои донандаи забони точикй Ba фархангу адабдати точик кам буданд.

Масалан, маколи русии «Любопытство — свойство детей» дар нутки Пëтр Дaнилов ба точикй «Ky^^Bñ ба бачагон хос аст» овaрдa шудааст [8, с. 46].

Дигар маколхои русй бо радифи точикй гохо овaрдa мешaвaнд. Масалан, дар гуфтугуи байни Даря Ba Дaвлaт як маколро яке бо русй гуяд, дигаре бо точикй онро бaëн мекунад:

«... Аммо ту, балоча, маро ба гапхои дигар гирифтию нагуфтй, ки он кадар босмачихоро зери сангу хор карданат рост ë не? Охир, оташ набошад, дуд нaмешaвaд гуфтаанду...

- Шамол набошад, шохи дарахт намечунбад мегуем мо, - Дaвлaт хам аз худ маколе зам намуд [9, с. 156].

Оташ набошад, дуд нaмешaвaд тарчумаи точикии зарбулмасали «Не бьшает дыма без огня» аст.

Ба ин монанд ба хам омадани ду зарбулмасал: «Харбуза аз полакаш дур намешад» Ba «Яблоко от яблони не далеко падает» боз хаминро нишон медихад, ки забони точикй мисли забони русй аз зарбулмасалу маколхо бой аст. Ин зарбулмасалхо дар нутки Холи Ворухй чунин овaрдa шудааст:

«Нафсуламри гап харбуза аз полаку себ аз дарахташ дур намефарояд, хислати халки худашро дорад: ба таърифи дигархо гузарад булбули гyë аз худаш, ки сухан шуд, мани бечора гунгам ягон-ягон мегунгам» [9, с. 234].

Haвисaндa бо ин рох пaëмaшро ба нафароне мерасонад, ки забони точикй мисли забони русй ганй нест гуфта дaъво мекунанд Ba исбот мекунад, ки хар забулмасалу маколи русй дар точикй каринахои худашро дорад Ba мухим он аст, ки тарчумаи кур-курона накарда, аз хазинаи забони халк муодили онхоро истифода баранд.

Агар бодиккат нигох кунем, аксарияти зарбулмасалу маколи точикй дар нутки Холи Ворухй истифода мегардад. А.Сaйфyллоев Ba М.Фaйзyллоевa чунин мехисобанд, ки «Холи Ворухй образи бадей Ba хд;и;ии як катор коргарони махаллй мебошад, ки дар чаханнами кони ангишт, зaводxои пахта Ba роххои охан мехнат мекарданду рохат намедиданд» [10, с. 270]. Доир ба образи Хол Ba муборизахои у муаллифони дар боло зикршуда андешахои худро бaëн кардаанд. Ба андешаи мо Холи Ворухй на танхо образи бадеии х,а;и;ии коргарону ангиштканон, балки

о б рази типикуно нид ашудаи тоники водии Фаргона аст, ки донандаи зарбулмасалу маколхои бепоён, байту сурудхои халкию китобй аст. Нависанда забони уро чунон фардй ва бадей гардонидааст, ки аз хондани навиштор фахмидан мумкин аст, ки он нутк ба Холи Ворухй тааллук дорад.

Такрори зарбулмасалхо хам дар роман чой доранд, ки хар кадоме дар мавриди даркорй гуфта шудаанд.

Нависанда гохо зарбулмасал ва маколхои дар байни халк ба тарзи кутох пахнгаштаро дар намуди пурраш меорад ва бо ин кораш хотиррасон мекунад, ки шакли пурраи онхо хаст. Албатта, барои дарёфт ва чамъоварии шакли пурраи зарбулмасалу маколхо нависанда захмат кашидааст.

Маколи «Кулол дар мундй об мехураду бофанда кафангадо» дар байни мардум дар шакли кутохи «кулол дар мундй об мехурад», ки кисми якуми маколи пурра аст, пахн гаштааст [8, с. 22]. Хдмчунин кисми дуюми он хам дар шакли «бофанда - кафангадо» пахн шудааст. Нависанда шакли пурраи онро дар роман бомаврид дар тасвири зиндагии Х,акимшох - падари Давлат истифода кардааст, ки ба таври конкретй зиндагии устои камбагалро равшан кардааст: «Даромадаш хам кам набуд. Лекин аз тори ин даромад амалдор мезаду аз пудаш мулло. Ин буд, ки ин одами панч панчааш хунари хочатбарори мардум, бо мухточй умр ба сар мебурд. Чунончи дар зарбулмасали он замон гуфта мешуд: «Кулол дар мундй об мехураду бофанда кафангадо», хонаи у хатто аз чизу чорахое, ки худи у месохт, таъмин набуд» [8, с. 22].

Маколи «Гуши ман девори циёмату пушти ман - кундаи цассоб», ки маънои ахамият надодан, ба эътибор нагирифтан мебошад, варианти дигаре хам дорад, ки дар шакли кутохи «Пушти ману табари кассоб» дар байни мардум пахн гаштааст. Дар роман пиразане тасвир ёфтааст, ки хангоми бо об пур кардани обанбори ^айрокум намехост, ки манзили кадимаашро тарк кунад. Дар холи он кампир нависанда чунин тасвирро овардааст: «Аммо пиразан якрав, ба ибораи «гуши ман девори киёмату пушти ман - кундаи кассоб», ба гапи хеч кас надаромада, менишаст» [9, с. 455]. Ин варианти пурраи макол ва сахехи он мебошад. Нависанда тавонистааст фахмонад, ки варианти дар байни халк пахншудаи «пушти ману табари кассоб» нодуруст аст ва аслан он бояд кундаи кассоб бошад.

Хусусияти дигари зарбулмасалу маколхо, ки дар романи «Шуроб» истифода гаштаанд, кам такрор гаштани онхо аст. Маълум аст, ки нависанда Рахим Ч,алил аз мактаби эчодии Х,аким Карим гузаштааст. Вай хам мисли Х,аким Карим дар асархояш кушиш мекард, ки зарбулмасалу маколхоро такрор накунад. Истифодаи зиёди зарбулмасалу макол як хусусияти хоси асархои Рахим Ч,алил аст, ки сабки нависандагии уро бозгу мекунанд.

Бо омузиши зарбулмасалу маколхои романи «Шуроб» чунин хулоса карда метавонем, ки Рахим Ч,алил зиндагй ва фарханги мардумро хуб омухта, зарбулмасалу маколхои зиёдро дар асархояш истифода кардааст. Ба гайр аз ин зарбулмасалу маколхоро дар асараш тавре ба кор бурдааст, ки мавкеи истифодабарияшон равшан мегардад, ки бешубха ин кор дар оянда барои тартиб додани фарханги зарбулмасалу маколхо дар осори Рахим Ч,алил хидмат мекунад.

ПАЙНАВИШТ:

1. Абдукодиров, А. Нависанда ва халкияти забон (Дар асоси материалхои «Маъвои дил») Адиби халк/А.Абдукодиров, А.Давронов. - Ленинобод: Ирфон, 1984. С. 76 - 85.

2. Азимов, Н. Оид ба алокаи фольклории халкхои точик ва узбек/ Фольклори точик/Н.Азимов. - Душанбе: Дониш, 1973. С. 147 - 155.

3. Асрорй, В. Жанрхои хурди фолклори точик/В.Асрорй.- Душанбе: Маориф, 1990. - 256 с.

4. Асрорй, В.Эчодиёти дахонакии халки точик. (фольклори точик)/В.Асрорй,Р.Амонов.-Душанбе: Маориф, 1980. - 304 с.

5. Гаффоров, Р. Забон ва услуби Рахим Ч,алил/Р^аффоров. - Душанбе: Дониш, 1966. - 226 с.

6. Маъсумй Носирчон. Фолклори точик. ^исми 1/Н.Маъсумй. - Душанбе, 2005. - 160 с.

7. Отахонова, Х. Рахим Ч,алил ва эчодиёти у. Тахаввули жанри достон дар назми муосири точик/Х.Отахонова. - Душанбе: Дониш, 2015. - 615 с.

8. Рахим, Ч,алил. Асархои мунтахаб. Иборат аз 3 чилд. Ч,илди 1. Китоби 1. Романи «Шуроб»/Р.Ч,алил. - Душанбе: Адиб, 1988. - 304 с.

9. Рахим, Ч,алил. Асархои мунтахаб. Иборат аз 3 чилд. Ч,илди 2. Китоби 2. Романи «Шуроб»/Р.Ч,алил. - Душанбе: Адиб, 1988. - 464 с.

10.Сайфуллоев, А.Ахтари тобони адабиёт/ А.Сайфуллоев, М.Файзуллоева.- Хучанд: Нашриёти давлатии ба номи Рахим Ч,алил, 1999. - 415 с.

REFERENCES:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Abdukodirov A., Davronov A. Writer and Creator of Language (Based on materials from "Ma'voy Dil") / The People's Man-of-Letters. - Leninabad: Cognition, 1984. -P. 76 - 85.

2. Azimov, N. Beset with Folklore Relations between the Tajik and Uzbek Peoples. / Tajik Folklore. -Dushanbe: Knowledge, 1973. -P. 147 - 155.

3. Asrori V. Small Genres of Tajik Folklore. - Dushanbe: Enlightenment, 1990, - 256 p.

4. Asrori V., Amonov R. Oral Creativity of the Tajik People. (Tajik folklore). - Dushanbe: Enlightenment, 1980. - 304 p.

5. Gafforov R. Rakhim Jalil's Language and Style. - Dushanbe: Knowledge, 1966. - 226 p.

6. Ma'sumi Nosirjon. The Tajik Folklore. - Part 1. - Dushanbe, 2005. - 160 p.

7. Otakhonova Kh. Rakhim Jalil and his Creations. Evolution of the Story Genre in Contemporary Tajik Poetry. - Dushanbe: Knowledge , 2015. - 615 p.

8. Rahim Jalil. Selected Works. In three volumes. - V.1. - Book 1. The Novel "Shurob". - Dushanbe: Man-of-Letters, 1988. - 304 p.

9. Rahim Jalil. Selected Works. In three volumes. - V.2. - Book 2. The novel "Shurob". - Dushanbe: Man-of-Letters, 1988. - 464 p.

10. Sayfulloev A., Faizulloeva M. Shining Stars of Literature. - Khujand: Rakhim Jalil, 1999. - 415 p.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.