CC BY
22УДК 82.09
ЧАЛАВЕК ЯК ВЫРАЗН1К АСНОУНЫХ 1ДЭЙ I ПРЫНЦЫПАУ «ВАЕННАЙ» АПОВЕСЦ1 I. ПТАШН1КАВА
Т.Р. БАГАРАДАВА (Полацк дзяржауны ушверашэш)
Аналгзуецца творчасць I. Пташткава, прысвечаная ваеннай тэматыцы. За аснову бяруцца тры аутарскгя аповесцг: «Лонва» (1964), «Тартак» (1967), «Найдорф» (1976). На прыкладзе жанру аповесц разглядаюцца асноуныя прынцыпы адлюстравання ваеннай праблематык у творчасцI аутара. Адным з вядучых пытанняу беларускай ваеннай лтаратуры з 'яуляецца даследаванне феномена чалавека, што абу-моулена павышанай щкавасцю да праблем чалавечага быцця. У аутара сустракаюцца розныя сродт I спосабы перадачы ваеннага I мгрнага быцця. Паслядоуна прасочваюцца перажываннг герояу у той ц1 тшай жыццёвай стуацыг, якая падаецца у рэтраспекцыг. У творах I. Пташнгкава жыццёвая аснова но-аць асабгсты характар. З 'яуляючыся пкьменнгкам-аналтыкам, I. Пташткау своеасаблгва паказвае час. Гэта можна зауважыць перш за усе у паказе аутарам пэунага моманту дзеяння у творах. Асаблгвасцю беларускай прозы пра вайну з'яуляецца перапляценне праблем быцця з момантамг нацыянальнай ггсто-рыг I сучаснасцю.
Уводзшы. Кардынальныя змены, яшя адбылюя на мяжы ХХ - ХХ1 стагоддзяу ва ус1х сферах грамадска-палпычнага, эканашчнага 1 сацыякультурнага жыцця беларускага грамадства, адлюстроува-юць новы этап пстарычнага быцця. У сувяз1 са зменай щэалапчнай парадыгмы, што суправаджаецца пе-раасэнсаваннем каштоунасцей 1 вдэалау, пошукаш новых жыццёвых арыенщрау, несумненную навуковую щкавасць уяуляе анал1з штэрпрэтацы1 у лтаратуры тэмы Вялжай Айчыннай вайны. Дадзеная тэма сугуч-ная складаным напружаным сацыяльна-фшасофсшм, маральным 1 эстэтычным пошукам сучаснай эпох1.
Працэсы перабудовы сучаснага грамадства, фармаванне новай вдэалоги, новых арыенщрау, звя-заных з нацыянальным1 маральным1 традыцыям1, уяуляюць сабой складаныя трансфармацьп, як1я дыкту-юць неабходнасць 1х мастацкага 1 навуковага пераасэнсавання, што дазволщь паглыбщь уяуленш пра развщцё сучасных мастацка-эстэтычных прынцыпау адлюстравання рэчаюнасщ у айчыннай лтаратуры. Без усебаковага анал1зу гэтых праблем нельга вызначыць далейшыя перспектывы развщця ус1х ввдау мастацкай творчасщ, у тым л1ку 1 лтаратурнай. Анал1з немагчымы 1 без увал да м1нулага, да праблемы «чалавек 1 вайна».
Краевугольным каменем беларускай ваеннай эстэтык1 з'яуляецца даследаванне феномена чалавека, што абумоулена павышанай щкавасцю да праблем чалавечага быцця. Галоуная танальнасць беларускай «ваеннай» аповесщ - роздум, 1мкненне асэнсаваць не тольк1 падзе1, але 1 пахалогш чалавека у кры-тычнай спуацып. Т. Шамякша адзначае: «Чалавек - гэта Бог, кал тольш ён - Чалавека» [1, с. 262]. Адсюль 1мкненне аутарау да больш поунага 1 глыбокага раскрыцця унутраных матывау, дойных 1 маральных вытокау паводзш чалавека на вайне.
У той жа час, 1мкнучыся разабрацца у карэнных пытаннях фшасофи ваенных дзеянняу, шсьмен-шш не тольш раскрываюць у мастацк1х дэталях усю прауду тых гадоу, але 1 узнауляюць эпахальны сэнс гэтай гютарычнай падзе1, што садзейшчае успрыманню мастацкага матэрыялу новым1 пакаленням1 чы-тачоу як сютэмы не тольш падзей, але 1 узаемаадносш. «Пасляваенная лтаратура... пацвярджае старую ющну - зварот да ваеннай тэматык 1 ваеннай праблематык звязаны з пастаноукай рашаючых, галоуных праблем асабютага 1 нацыянальнага быцця» [2, с. 11].
Традыцыйнай асабл1васцю беларускай аповесщ пра вайну з'яуляецца тое, што яна аддавала пера-вагу вобразным сродкам, як1я раскрывал1 быт ваеннай рэчаюнасщ. В. Каваленка зазначае: «У ёй пера-важае традыцыйны вопыт адлюстравання вясковага быту 1 унутранага свету селянша, умоунасць давол1 своеасабл1ва спалучаецца з рэалютычна-бытавым вобразам» [3, с. 25].
Сёння нельга казаць пра вайну, не разглядаючы яе у гютарычным развщщ. Яна, зазначау Д. Транш, «...дазваляе шсьменшку як гюторыку даследаваць драмы народныя 1 душу асобнага чалавека... 1 зразу-мець ход вайны не адцягнена, а у сувяз1 з уам1 папярэдшм1 абставшам1 народнага жыцця» [4, с. 85].
У лтаратуры 1960 - 70-х гадоу варта адзначыць павышаную щкавасць да кожнага канкрэтнага героя, засяроджванне увап на пэунай спуацып, узмацненне гуманютычнага пафасу. Шшучы пра вайну, аутары разважаюць пра чалавека у экстрэмальных умовах: таго, хто перажыу вайну, «чыя душа уражана ёю, асуджанага навеш вяртацца да яе у думках 1 нанова перажываць мшулае» [5, с. 133]. Асабл1васцю беларускай прозы пра вайну з'яуляецца перапляценне праблем быцця з моманташ нацыянальнай гюторып 1
сучаснасцю. М. Тычына канстатуе: «Уласна чалавечае нязменна ставшася...у прамую залежнасць ад агульнанароднага» [6, с. 128]. Чалавек, якi бачыу вайну непасрэдна з акопа, i мацней за астатшх адчувау на сабе цяжар абставш, акумулявау у сабе маральны i сацыяльны вопыт свайго народа.
Асноуная частка. Творчасць 1вана Пташнiкава пачалася у вельмi спрыяльных умовах сярэдзшы 1950-х гадоу. «Творчая iндывiдуальнасць, - па словах С. Андраюка, - у гэты час магла выявщца адкрыта i поуна, талент раскрывауся свабодна, арганiчна выяуляу сваю мастакоускую адметнасць» [7, с. 159]. Тво-ры аутара, як i творы яго калег-шсьменшкау I. Чыгрынава, В. Адамчыка, Б. Сачанк1, М. Стральцова i ш-шых, - гэта мастацкая псторыя аднаго пакалення, якое перанесла вайну у дзяцiнстве. Прауда, кожны з гэтых шсьменшкау па-рознаму апавядае пра свае далёкае маленства. Кажучы пра «ваенную» аповесць I. Пташшкава, варта адзначыць, што у яго творчасцi зауважаецца спецыфiчнае вобразнае абагульненне, «дзе праз самую трагедыю... раскрываецца i велiч перажытага чалавекам, i яго гера1зм» [3, с. 30]. Пташшкау iмкнецца паказаць нацыянальны беларуск1 характар пад уплывам разнастайных, часам жорсткiх, абста-вiн. Адсюль пiльная увага да канфлiктных сиуацый, да канкрэтнасцi асяроддзя, сувязi яго з чалавекам.
Т. Шамяшна зазначае: «.Тут няма нiчога iстотна новага: традыцыя асвятлення шматлiкiх сувязяу чалавека i асяроддзя Гдзе у рэалютычнай лiтаратуры яшчэ ад Бальзака i Гогаля... Абапiраючыся на ужо дасягнутае, на творчыя здабытк1 Я. Коласа, К. Чорнага, М. Гарэцкага, М. Лынькова, беларускгя сучасныя пiсьменнiкi пачалi гаварыць пра маральныя, духоуныя каштоунасщ народа, кожнага асобнага чалавека, праз побыт людзей выяуляючы глыбiню сацыяльных пераутварэнняу. Так, у Пташнiкава: iмкненне да паунаты выяулення чалавечай iндывiдуальнасцi iдзе нароунГ з шырошм ахопам асяроддзя, у яшм жыве герой» [8, с. 35]. Шсьменшк бярэ жыццё як працэс, у яшм амаль усе факты эстэтычна рауназначныя, дзе для жыццядзейнасщ чалавека важныя як падзеi грамадскага кшталту, так i сфера побыту, асабютыя уза-емадачыненнi. Мастацк1 свет, як1 стварае I. Пташшкау у сва1х творах, адкрыты у прасторы i часе; ён не мае строгай сюжэтна-кампазщыйнай цГ жанравай абмежаванасцi, падпарадкаванасцi нейкай зададзенай iдэi. Не жыццё само па сабе, а жыццё канкрэтнага чалавека; не жыццёвая сиуацыя у бытавым плане, а сиуацыя, у якой вырашаецца лёс чалавека, трапляюць пад увагу аутара. У яго творах жыццё не мае пэуных прасторавых i часавых межау. У iх адчуваецца бясконцасць свету i чалавечага быцця. «Творы пiсьменнiка па сваёй мастацкай структуры i жыццёвай аснове - нiбы «кавалк1» самога жыцця, адкрытыя у рэчаiснасць» [7, с. 162].
Свет шсьменшка з'яуляецца непауторным. Гэта - мiкракосм, як заключае у сабе усё неабходнае для Гснавання. У гэтым мастацшм свеце няма нiчога выпадковага, бо кожная дэталь - гэта часцшка таго свету, як1 патрэбны для жыццядзейнасщ чалавека. Па словах С. Андраюка, «.Усе падрабязнасщ, апiсаннi, карщны, спуацыГ не тольк1 жывашсна-ярюя, выразныя. Яны насычаны чалавечыш пачуццямь..» [7, с. 162]. Жыццё паказана не аб'ектыуна-нейтральна, а як жыццё пэунага чалавека. Гэты прынцып адлюстравання навакольнага свету падаецца праз прызму успрымання героя. Чалавек пры так1м узнауленш рэчаюнас-цi - своеасаблiвы цэнтр, якi усяму надае парадак i пэуную форму.
Проза I. Пташшкава - з'ява па-мастацку арганiчная i выразна акрэсленая. Аутар пiша пра тое, што эмацыянальна набыта у гады дзяцiнства i юнацтва; пазней яно пераасэнсавана i трансфармавана праз прызму уласнага i сацыяльнага вопыту. Менавiта таму пiсьменнiк iмкнецца падкрэслщь рэальную аснову сваiх творау. «ПадзеГ, канфлiкты, абставiны, агульная духоуная атмасфера, нарэшце, Гдэйны змест - усё звязана з прыродай. А яе увасабляе лес» [7, с. 158]. Менавгга ён з'яуляецца арэнай дзеяння, каталiзатарам усiх падзей: «Лес быу сiнi ад густой смугi. За iм, якраз на Карчаватк1, падымалюя высока угару бурыя тулягi - был што сщснутыя вялiкiя кулаш... Ад сонца тулягi гусцелi i рабiлiся чырвоныя - здавалася, кулак сцягалiся i набеглi кроую» [9, с. 57].
Чалавек i навакольны свет уяуляюць сабой арганiчны сштэз не тольк1 у знешнiх сувязях, але i у глыбокай унутранай з'яднанасцi. Яны падпарадкоуваюцца адным i тым жа законам развiцця. Аутар аргашчна спалучае прыроду чалавека i прыроду навакольнага свету - менавгга у гэтым бачыцца мастацкая гармонiя у творах. С. Андраюк падкрэслiвае: «У пiсьменнiка, у яго творах, прысутшчае (як шстынкт жыцця) парыванне знайсцi, паказаць, сцвердзiць глыбшную узаемазалежную сувязь памiж асобнымi фактам, падзеямi, спуацыямГ на розных узроунях рэчаiснасцi» [10, с. 4]. Сучасны чалавек знаходзiцца у шматграннай узаемасувязi Г з навакольным светам, Г з грамадствам. Абставiны (грамадсшя законы Г умовы) вызначаюць унутраны стан чалавека Г яго паводзшы. Гэтыя абставшы на сучасным этапе развщ-ця грамадства часцей за усё шматпланавыя Г нават драматычныя; яны патрабуюць ад чалавека выключ-най мабшзацып духоуных Г фГзГчных магчымасцей.
На прыкладзе ашсання мясцш Лагойшчыны I. Пташшкау Гмкнецца паказаць навакольны свет. Аутар разгорнута Г усебакова узнауляе падзеГ тых гадоу, яшя засталГся у яго свядомасщ - вайна, пасля-ваенныя гады, сучаснасць. Засяроджанасць на адным дае магчымасць выявщь усё новыя сацыяльныя, пахалапчныя, фшасофскгя аспекты, нават пласты чалавечага быцця.
Для творау I. Пташшкава характэрная адсутнасць прасторавых межау пры атсант падзей знеш-няга жыцця, пэуных мясщн щ краявгдау; персанажы таксама непадуладныя Г часавым межам. Плынь ча-лавечай свядомасщ аргатчна спалучаецца з плынню жыцця, грунтуецца на канкрэтнай жыццёвай ас-нове; галоуныя Гпульсы для плын свядомасщ щуць ад рэальных умоу юнавання, бо чалавек пастаянна узаемадзейшчае з асяроддзем: «Ну Г чорт з Гм, хто дзе цяпер стогне, зямля уся стогне. УсГх не наслу-хаешся. У нас свае, вун... Вёска цэлая стогне.» [9, с. 94].
Вядомы чэшск1 даследчык В. Жыдлщш давау ацэнку творам I. Пташшкава, адзначаючы прысут-насць у Гх чалавека у канкрэтным «адрэзку асабГстага быцця». Даследчык таксама падкрэслГвау адмет-ную ролю Г уплыу кожнай дэтал пры стварэнш карщн чалавечага быцця: «Ён убачыу цяпер, што немцы усе у жоутых дзягах: Г падпяразаны шырошмГ жоутымГ дзягамг Г плечы у Гх пераматаны, што у коней, жоутымГ набераткамГ, Г вштоуш у Гх каротк1я Г жоутыя... СамГ сГвыя ад пылу Г усе дробныя Г маладыя, маладзей за мужчын у вёсцы. Яны усё Гшлг Г гшлг без аддухг, пасля зноу ехалГ на веласшедах Г курылГ, кГдаючы акурк1 яму аж пад ноп» [9, с. 177 - 178].
Ташм чынам, галоуным прынцыпам мастакоускага адлюстравання навакольнай рэчаюнасщ стау паказ унутранага жыцця чалавека, магчыма таму колькасць персанажау у творах мшГмальная.
У пазнейшай творчасщ I. Пташшкау Гмкнецца паказаць жыццё у яго сацыяльна-бытавых праявах. Аднак найбольшай гармони Г выразнасщ абмалёук аутар дасягае тады, калГ паказвае чалавека у яго арганГчным спалучэнн Г з навакольным светам, Г са светам прыроды: «Вечарэла. На захадзе, дзе хавалася сонца, пагусцела чырвонае неба, як набегла крывёю. Снег на полГ зрабГуся сшц кал ступау конь, з-пад ног у яго разлятауся у бак1 лёгш шей, што пух» [9, с. 124]. Ташм чынам, па словах С. Андраюка, «жыццё чалавека увасабляе у сабе жыццё вёсш, а жыццё вёск1 - жыццё народа» [10, с. 12].
Кажучы пра пераемнасць лтаратурных традыцый, згодна з меркаваннямГ даследчыкау (Т. Шамяшна, С. Андраюк Г шш.), варта адзначыць тое, што творчасць В. Быкава, I. Пташшкава, Б. Сачанш, В. Адам-чыка Г шшых беларусшх шсьменшкау базуецца на лепшых традыцыях прозы К. Чорнага у Гх сучаснай штэрпрэтацыГ. Щкавасць да яго творчасщ у аутарау была выклжана неабходнасцю усвядомщь вайну з этычнага пункту гледжання, пад знакам сучасных канцэпцый маральнага вопыту мГнулага. Наогул, паха-лапчны пачатак творчасщ шсьменшка можна шукаць у русшх клаакау: Л. Талстога, I. Бунша, А. Чэхава.
Кажучы пра паэтыку творау I. Пташшкава, трэба адзначыць сувязь з мастацкай традыцыяй Я. Коласа, якая тлумачыцца падабенствам прыроднага Г нацыянальнага пачаткау.
Схгльнасць да фшасофскага адлюстравання рэчагснасщ выявшася у I. Пташшкава не адразу. Пошук асноуных тэндэнцый пачауся у апавяданнях «Алёша» Г «Алеш», якгя з'явшся падыходам да аповесщ «Лонва» з яе гумашстычнымГ, сцвярджальнымГ штанацыямГ. Мнопя назвы творау шсьменшка - гэта та-пошмы: «Чакай у далёшх Грынях», «Лонва», «Тартак», «Мсцгжы», «Найдорф».
У 1964 годзе Пташшкау надрукавау аповесць «Лонва». Адным з Гстотных момантау твора з'яуля-ецца пэуная адпаведнасць аутарскага узросту з узростам герояу твора. «Лонва» - твор пераходны у жан-равых адносшах. Гэтую аповесць умоуна можна падзялщь на своеасаблГвыя навелы, яшя у часошснай рэдакцып назывался эсшзамГ. Кожны эсшз нагадвае кавалак жыцця героя; у пэуным сэнсе ён цэласны, хаця Г з моцным адчуваннем вырванасщ з жыцця. Падзея, якой прысвечаны эск1з, падаецца пераважна праз успрыманне аднаго з галоуных герояу. Сутнасць чалавека вызначаецца у значнай ступен яго ад-носшамГ да прыроды. Раздзелы у «Лонве» успрымаюцца як эск1зы. Iснуюць яны не самГ па сабе, не ма-юць выразнай унутранай завершанасщ, як гэта уласщва жанру навелы, а з'яуляюцца часткамг «кавалкамЬ» цэлага. Галоуным для аутара было паказаць не пэуную падзею, а жыццё вёсш Лонва уцэлым. У творы паказана жыццё звычайных людзей на сваёй зямлг Драматызм Г трапзм нараджаюцца з разумення скла-данасщ жыцця наогул, супярэчнасщ кожнага чалавека. Трапзм вышкае з падзей мГнулай вайны. Уплыу вайны у аповесщ адчуваецца у дачыненнГ да паводзш, фармавання характарау людзей. Унутраны свет чалавека даследуецца I. Пташшкавым у руху супярэчлГвасцГ пачуццяу, аналиызм перадачы як1х базуецца зноу жа на сштэзе коласауск1х Г чорнаусшх традыцый. У аутара можна назГраць адзначаны вышэй сГмбГёз чалавека Г прыроды; апошняя стварае Г перадае настрой. Канкрэтн^1я дэталГ навакольнага асяроддзя спрыяюць узнГкненню псГхалагГчнага малюнка у творы, раскрываюць характары герояу. ДэталГзацыя у ПташнГкава - в^1яуленне яго шсьменнщкага светабачання. У «Лонве» пейзажныя вобразы удзельнГчаюць у агульнай стылёвай сГстэме твора. Па вызначэннГ С. Андраюка: «Гаворачы пра узаемаадносГны чалавека Г навакольнай прыроды у творчасщ !вана ПташнГкава, не трэба разумець гэта як галоуны яе змястоуны момант, як яе асноуную Гдэю. Гаворка Гдзе пра першасную аснову сутнасщ чалавека, пра вызначальны момант ягонага эмацыянальна-этычнага свету. Гэта тая стрыжнёвая лГнгя, якая яднае творы шсьменшка, дае магчымасць бачыць Гх Г у Гдэйным, Г у мастацк1м развГццГ» [11, с. 72].
У 1960-я гады павысшася щкавасць шсьменшкау да тэмы «дзяцГнства на вайне», якая пачала рас-крывацца пад знакам агульнай для усёй сучаснай лГтаратуры праблемы даследавання маральных выто-
кау перамоп. Вайна вачыма падлетка, дз1цящ успрымаецца вастрэй 1 страшней. На падобную тэму з'явь лася многа творау. У беларускай лггаратуры можна назваць так1я, як: «Апошшя 1 першыя» Б. Сачанк1; «Алёшка», «Тартак», «Лонва», «Найдорф» I. Пташшкава; «Салодшя яблыш» В. Адамчыка; «Суд у Слабадзе» В. Казько 1 шш.
У канцы 1967 года у часошсе «Полымя» (№ 12) была надрукавана аповесць I. Пташшкава «Тартак». Даследчыш В. Бечык, Ул. Гншамёдау, П. Дзюбайла, В. Тарас 1 шшыя дал1 твору высокую ацэнку. Аповесць можна л1чыць закончанай характарыстыкай станаулення стылю шсьменшка - гэта адна з не-шматлЫх у беларускай лггаратуры, што паказвае вайну як бы знутры, у будзённым 1 страшным жыцщ м1рнага насельнщтва у час акупацып. Жыццё 1 смерць, чалавек на вайне, грамадская каштоунасць чалаве-чага жыцця ствараюць аснову аповесщ, у якой чалавек выступае як носьбгт вышэйшай формы пстарыч-най актыунасщ, таму будзённасць 1 канкрэтнасць у абмалёуцы рэалш, што акаляюць чалавека, 1 сашх ча-лавечых думак 1 перажыванняу мае прынцыповае значэнне. Суб'ектыуна-канкрэтнае успрыняцце падзей героям1 аповесщ тощь у сабе дою агульначалавечага успрыняцця жыцця наогул. Асабл1ва моцна праявшася уздзеянне К. Чорнага: напружаны рытм 1 цяжкаватасць фразы. У «Тартаку» А. Кучар адзначау уплыу У. Фолкнера: «Сапрауды, Фолкнер, як 1 некоторый шшыя сучасныя шсьменнш, з ярка выража-ным 1мкненнем да стварэння сучаснай м1фалогп, люб1у браць, як ён казау, "групу людзей" 1 прымушау 1х перажываць нейшя, часцей, прыродныя, катастрофы» [8, с. 61 - 62].
У аснову аповесщ был1 пакладзены рэальныя падзе1 - лёс спаленай разам з людзьм1 вёск1 Дальвы у час блакады сорак чацвёртага года на возеры Пал1к. Шэсць чалавек едуць у Краснае - вязуць зерне па загадзе немцау з вёск1 Дальва да Тартака: Янук, Наста, Таня, Алёша, Махорка, Боганчык. Па чарзе апавядаецца 1 узгадваецца псторыя кожнага з 1х, 1х вясковае жыццё у дэталях. Прырода перадае напал пачуццяу 1 падзей, адлюстроуваючы яго па ходзе руху. Падаецца этзод з м1рнага жыцця кожнага чалавека 1 1х смерць ад абстрэлу у час паездк1.
На сюжэтную лшю твора С. Андраюк адзначае уплыу эстэтык1 В. Быкава. Геро1 «Тартака», роз-ныя па характары, узросту, ставяцца у аднолькавую сиуацыю, перад 1м1 стащь праблема выбару: прага жыцця 1 непазбежнасць смерщ, дабро 1 зло, здраднщтва 1 гера1зм. Т. Шамякша зауважае: «Канфлжт «Тартака», аповесщ трапчнай, - гэта канфлжт жыцця 1 смерщ. Канкрэтныя увасабленш гэтых паняц-цяу - тое, што сведчыць пра жыццё, 1 тое, што сведчыць пра смерць, у аповесщ не проста яршя 1 маляу-шчыя дэтал1, а, як правша, разгорнутыя вобразы-амвалы з выразным эмацыянальна-шшасказальным сэнсам» [8, с. 65].
У амвал1чным плане падаецца смерць кожнага з герояу. I зноу на першае месца выступаюць пры-родныя пейзажы 1 вобразы, якш таксама набываюць амвал1чнае значэнне: сасна, неба, месяц, зорю, воблак 1 шш.: «Месяц, круглы 1 жоуты, што ячны блш з вял1кай скаварады, стану цяпер за плячыма над самай зямлёй. З воза здавалася, што ён бег ззаду уздагон - ад адной сасны да другой. У небе над галавой пагу-сцел1 зорк1, стал1 чырвоныя;...на небе стаяла блеклая зеленаватая зара...» [9, с. 106]. Акрамя таго, прыро-да тут выступае як праекцыя чалавечай душы, на ёй адб1ваецца складанасць 1 зменл1васць пахалапчнага стану кожнага з герояу аповесщ. У творы прысутшчае штанацыя незакончанасщ: шсьменшк ужывае шматлЫя шматкроп'1, яшя перадаюць штанацыю трывоп 1 напружанасщ: «Па трапчнаму напауненню, па стылю «Тартак» - адзш з самых бязлггасна драматычных творау у беларускай лггаратуры» [8, с. 73].
Аповесць I. Пташшкава «Тартака» дае у беларускай, 1 усёй савецкай прозе найбольш доказныя падставы для пераасэнсавання паняцця «ахвярнасщ» у вайне з фашызмам. Усе геро1 па сва1м станов1шчы у вострай спуацып, атсанай у аповесщ, з'яуляюцца ахвярам1 вайны: «- Не дзещ, дык мы астанёмся жыць. Не мы - дык дзещ... Не свае - чужыя. Нехта астанецца. Усе не згараць.Ты думаеш, 1 мне не ба-л1ць?..» [9, с. 112]. Трапзм вайны у аповесщ I. Пташшкава паказаны не праз колькасць зшшчаных людзей 1 вёсак, а праз жудасныя карщны душэуных пакут людзей, як1я адчуваюць безвыходнасць свайго становшча.
У 1976 годзе выходзщь асобным выданнем аповесць «Найдорф». Яна друкавалася у часошсе «Полымя» у 1975 годзе (№ 2 - 3). Тэты твор атрымау адзшадушна станоучую ацэнку 1 крытык1, 1 грамадскасщ наогул. Аповесць адзначана штогадовай прэм1яй часошса «Полымя» (1975) 1 дзяржаунай прэм1яй БССР 1мя Я. Коласа (1978). Л. Ламека адзначае: «Пахалапчна насычанай 1 змястоунай была аповесць «Найдорф», .у якой I. Пташшкау працягнуу даследаваць выток1 гера1зму...» [12, с. 196].
Варта адзначыць, што сюжэты аповесцей I. Пташшкава у асноуным хран1кальнага характару: у аповесщ «Лонва» - хрошка жыцця вёсш Лонва першага пасляваеннага года; у аповесщ «Найдорф» -хрошка першых пасля вызвалення з-пад нямецкай акупацып дзён ж^1цця вёск1 Венеры.
У аповесщ «Найдорф» спалучаюцца як бы дзве жыццёвыя стыхИ: вайна 1 м1р, ж^1ццё 1 смерць, стварэнне 1 разбурэнне. Вайна жыве у чалавечай свядомасц1. Чалавека шмат у чым фарм1руюць абстав1-ны - сац^1яльн^1я, бытав^1я, пр^1родн^1я. Пташшкау у аповесщ выключную увагу аддае мастацкаму узнау-ленню ж^тццёвых абставш. Свет рэальнага ж^1цця, з аднаго боку, натуральны, а з другога - аргашчна звя-
заны з унутраным светам чалавека, мастацкага вобраза. Свет абставш у плане эстэтычным усё больш пад-парадкоуваецца свету чалавека. Шсьментк дзеля вызначэння ГдэГ твора, стварэння агульнага эмацыяналь-нага ладу Г у дадзенай аповесщ падключае прыроду. Час, ашсаны у аповесщ, - май - чэрвень 1944 года. Час самай жорсткай апошняй фашысцкай блакады у ашсаным раёне, так званай аперацын «Кармаран», якая праводзшася сшаш рэзервау групы армш «Цэнтр». Мэта аперацын «Кармаран» - загнаць партызан-ск1я брыгады Барысауска-Бягомльскай зоны у раён балот возера ПалГк, акружыць Г зшшчыць. Фашысты загналГ у «кацёл» да дваццащ партызансшх брыгад: з партызанамГ шт Г людзГ з вёсак. ПадзеГ вялЫя, значнага маштабу шсьменшк паказвае праз сиуацыю, абмежаваную у прасторы Г часе. А у ёй - праз чалавека: «Грому не было чуваць; пахла дажджом Г гарам. Цяжка ющ, страе у грудзях; за сшнай, дзе вкщь ручны кулямёт Ушакова, робщца мокра, а Жаваранка ступае Г ступае па ауцы Г па верасе. Усюды щха Г трывожна» [13, с. 54].
Суадносячы «Найдорф» з шшымГ творам канца 1970-х гадоу, асаблГва пра вайну, можна выразна зауважыць, як твор насычаецца сучаснымГ духоунымГ тэндэнцыямг Гэта бачыцца у тым, што гераГчная нота у агульнай танальнасщ твора становщца вызначальнай, падпарадкоуваючы сабе матыу трапчны. Змест «Найдорфа» - гэта роздум над прызначэннем чалавека у свеце, сутнасць якога супращуная разбу-рэнню Г зшшчэнню; гэта услауленне стваральнага пачатку у жыцщ Г пратэст супраць вайны Г смерщ. У аповесщ I. Пташшкава Гснуюць дзве жыццёвыя сферы, дзве жыццёвыя стыхи - вайна Г мГр, жыццё Г смерць, стварэнне Г разбурэнне: «Над выганчыкам узляцёу бацян - ад стрэлу; уцякау на Пагурак - на балота» [13, с. 233].
Пэуная амвалГчнасць назГраецца у ашсант мГрнага жыцця, яго эмацыянальна-рамантычнай насы-чанасщ, сканцэнтраванасщ жыццёвага матэрыялу: «Падняушыся ад жытняга клшка да ям, Жаваранка адразу убачыу Венеру, што усё роуна першы раз: шэрую здалёку, вялшую Г пустую, як парожняе ластау-чына гняздо» [13, с. 144]. У раздзеле другой части, якая называецца «Дома» Г прысвечана першым га-дзшам пераходу да мГрнага жыцця, ёсць некальш запаволеных у свагм падзейным руху атсанняу. У гэ-тых этзодах, у эмацыянальным напаунент усё ж моцна адчуваецца прысутнасць вайны, якая жыве у пахщы чалавека. У паказе пахалапчнага стану чалавека на парозе жыцця Г смерщ вщавочны катарачны пачатак (Жаваранак бачыць свагх дзяцей). Для узмацнення пахалапчнага пачатку у творы аутар выка-рыстоувае антытэзу (гармашст Г труна дзщящ).
Хрошкай у звыклым сэнсе слова аповесць назваць нельга. Кампазщыя аповесщ нетрадыцыйная; яна будуецца па прынцыпу: пралог-кульмшацыя - эпшог-кульмшацыя. Народны характар партызанскай вайны у «Найдорфе» раскрыты надзвычай моцна. Ёсць у аповесщ Г яшчэ адзш маральна-этычны Г паха-лапчны пласт рэчагснасщ - паказ усенароднага супращулення.
У мастацкай структуры творау I. Пташшкава суГснуюць самыя розныя сштакичныя канструкцып: шмат перарывютых, абарваных сказау, будова фразы, своеасаблГвыя пазщып рытму. Агульны рытм сю-жэта (паводле Т. Шамяшнай) у аутара цяжкаваты. Шсьменшку было складана з аб'ёмнага, вельмГ кан-крэтнага матэрыялу зрабщь дынамГчны Г напружаны сюжэт. Канкрэтыка стварае пэуныя цяжкасщ ва успрыняцщ шсьменнщшх творау.
Сродш Г спосабы перадачы ваеннага быцця у аутара розныя. Па вызначэнш П. Васючэнк1, яны мо-гуць быць: зрокавыя (графжа - шэрыя, жоутыя, белыя, цёмныя таны); слыхавыя (стрэлы, выбухГ); па-хавыя (пораху, пылу, дыму - у кантрасце з пахамГ зямлГ, травы, сена, зерня); дотыкавыя (боль, гарачыня, холад); смакавыя (горыч, соль, кроу на вуснах). Даследчык адзначае: «Праявы вайны часта атаясамль ваюцца з дэталямГ сялянскага побыту, этзодамГ вясковай працы» [14, с. 46].
Заключэнне. У творах Iвана Пташшкава адчуваецца жыццёвая аснова, якая носщь надзвычай аса-бюты характар. У творах аутар тша пра сваю «малую радзГму»; пра тое, што знаходзщца у межах яго асабГстага жыццёвага вопыту. Ва узнауленн жыцця шсьменшк Гмкнецца да максГмальнай паунаты Г усе-баковасщ (бытавой, пейзажнай, пахалапчнай). Асноуны прынцып адлюстравання аутара - жывашсна-аналпычны: мастацк1 свет не мае строгай сюжэтна-кампазщыйнай щ жанравай абмежаванасщ.
Як у шсьменшка-аналиыка у Пташшкава своеасаблГвы паказ часу. Гэта можна зауважыць перш за усё у прывязанасщ аутара да дадзенага моманту, якГ ён расчапляе на асобныя перыяды. Можна па-слядоуна прасачыць перажываннГ герояу у той щ Гншай ж^1ццёвай сГтуацыГ, вырашэнне якой рэтра -спектыуна суадносщца з раней пераж^1тым. Адметнасць яго герояу заключаецца у «Гх моцнай духоуна-этычнай напоуненасцГ. Для Гх асноунае - зразумець маральн^1я щэалы часу, прасачыць Гх вытокГ, каб убачыць перспектыву» [10, с. 161]. Сучаснасць вельмГ часта праектуецца на былыя часы з мэтай даць ёй сапраудную ацэнку. С. Андраюк канстатуе: «Той, хто пераж^1у вайну, яе выпрабаванш, жахГ, усё у наступным ж^1ццГ можа успрымаць, тольш суадносячы з гэтым суровым вопытам. У Гм - крытэрыГ маральна-этычныя; у Гм - крытэрыГ праудзГвасщ. Сёння ужо больш вГдавочна становщца, што у твор-часцГ тых, хто пераж^ту вайну, асабГсты вопыт, асабГстае пераж^ттае, асабГстая памяць усё больш узба -
гачаецца, паглыбляецца «памяццю народнай», а магчыма, дзякуючы прайшоушым гадам, пстарычнай праверцы i выверцы сама памяць асобнага чалавека становщца своеасаблiвым iндывiдуальным ува -сабленнем «памящ народнай» [10, с. 141].
Л1ТАРАТУРА
1. Шамякiна, Т.1. Мiфалогiя Беларусi (нарысы) / Т.1. Шамякiна. - Мiнск: Маст. тт., 2000. - 400 с.
2. Вторая мировая война в литературе зарубежных стран / П.М. Топер [и др.]; под общ. ред. П.М. Топера. -М.: Наука, 1985. - 616 с.
3. Коваленко, В.А. Общность судеб и сердец / В.А. Коваленко. - Минск: Наука и техника, 1985. - 351 с.
4. Литература о войне и проблемы века: сб. науч. ст. / НАН Беларуси А.М. Адамович (отв. ред.) [и др.]. -Минск, 1986. - 271 с.
5. Тычына, М. Час прозы: лгаратурна-крытычныя артыкулы / М. Тычына. - Мшск: Маст. тт., 1988. -206 с.
6. Тычына, М. Народ i вайна / М. Тычына. - Мшск: Навука i тэхшка, 1985. - 327 с.
7. Андраюк, С.А. Шсьменнш. Кшп / С.А. Андраюк. - Мшск: Маст. тт., 1997. - 318 с.
8. Шамякша, Т. На лши перасячэння: ттаратурна-крытычныя нататш / Т. Шамякша. - Мшск: Маст. тт., 1981. - 143 с.
9. Пташшкау, I. Тартак / I. Пташшкау. - Мшск: Маст. тт., 2000. - 462 с.
10. Андраюк, С.А. Чалавек на зямлг Нарыс творчасщ I. Пташшкава / С.А. Андраюк. - Мшск: Маст. тт., 1988. - 254 с.
11. Андраюк, С. Вывяраючы жыццём / С.А. Андраюк. - Мшск: Маст. тт., 1976. - 224 с.
12. Ламека, Л. Сучасная беларуская лтаратура: аналiз творау, матэрыялы да экзамену / Л. Ламека, Н. Ламека. - Мшск: Кшжны дом, 2003. - 384 с.
13. Пташшкау, I. Пагоня. Аповесць, апавяданш / I. Пташшкау. - Мшск: Мастацкая лтаратура, 2009. -446 с.
14. Васючэнка, П. Пошуш страчанага дзяцшства: беларусшя празаш «сярэдняга пакалення» аб Вялшай Айчыннай вайне / П. Васючэнка. - Мшск: Навука i тэхшка, 1995. - 80 с.
Пастушу 28.06.2011
AN INDIVIDUAL AS A MOUTHPIECE OF THE MAIN IDEAS AND PRINCIPLES OF THE WAR NARRATIVE BY I. PTASHNIKOV
T. BAGARADAVA
The article dwells on the analysis of works by I. Ptashnikov, dedicated to war, notably, the "Lonva" (1964), "Tartack" (1967), and "Naidorf'(1976) stories. The main principles of the exposition of the war range of problems in the I. Ptashnikov's stories are researched. One of the principal issues of the Belarusian war literature is the study of the individual, which is conditioned by the heightened interest to the problems of human life. The author reflects war and peaceful life in a great number of ways. He traces the characters' emotional experiences in different life situations, given in retrospection. In the works by I. Ptashnikov there is a vital power based on individuality. As a writer skilled in analysis, I. Ptashnikov displays time in a peculiar way. First of all, it can be deduced from his attachment to the present moment. The special feature of the Belarusian war prose is in the interweaving of the life problems of the individual, the moments of the national history, and the modernity.
