Научная статья на тему 'ЧАҚАЛОҚЛАРДАН ВОЗ КЕЧИЛИШИНИ ОЛДИНИ ОЛИШ ИШИ МАЗМУНИ ЁКИ УЛАРНИНГ ДАВЛАТ МУАССАСАЛАРИГА ЖОЙЛАШТИРИЛИШИНИ ОЛДИНИ ОЛИШ ЗАРУРИЯТИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК САБАБЛАРИ'

ЧАҚАЛОҚЛАРДАН ВОЗ КЕЧИЛИШИНИ ОЛДИНИ ОЛИШ ИШИ МАЗМУНИ ЁКИ УЛАРНИНГ ДАВЛАТ МУАССАСАЛАРИГА ЖОЙЛАШТИРИЛИШИНИ ОЛДИНИ ОЛИШ ЗАРУРИЯТИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК САБАБЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

75
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
чақалоқдан воз кечиш / ижтимоий етимлик / олдини олиш / исталмаган ҳомила / Ижтимоий хизмат / давлат муассасаси / тутинган оила / меҳрли мулоқот / ҳиссий боғланганлик. / baby abandonment / social orphanhood / prevention / unwanted fetus / Social service / public institution / foster family / loving communication / emotional attachment.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Дилноза Гафуровна Хусанова

Мақолада эрта босқичларда чақалоқлардан воз кечилишини олдини олишнинг ижтимоий-психологик зарурияти моҳияти очиб берилган. Ўзбекистонда 3 ёшгача бўлган болаларнинг Болалар уйларига жойлаштирилишини олдини олиш бўйича олиб борилиши керак бўлган ислоҳотлар мазмуни ва шакли, жумладан боладан воз кечиш истагидаги аёллар билан олиб борилиши керак бўлган ишлар мазмуни бўйича тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article reveals the essence of the socio-psychological necessity of preventing the abandonment of babies in the early stages. Recommendations were given on the content and form of reforms to prevent children under 3 years of age from being placed in orphanages in Uzbekistan, including the content of work to be carried out with women who want to give up children

Текст научной работы на тему «ЧАҚАЛОҚЛАРДАН ВОЗ КЕЧИЛИШИНИ ОЛДИНИ ОЛИШ ИШИ МАЗМУНИ ЁКИ УЛАРНИНГ ДАВЛАТ МУАССАСАЛАРИГА ЖОЙЛАШТИРИЛИШИНИ ОЛДИНИ ОЛИШ ЗАРУРИЯТИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК САБАБЛАРИ»

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-152-163

Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

ЧАКАЛОКЛАРДАН ВОЗ КЕЧИЛИШИНИ ОЛДИНИ ОЛИШ ИШИ МАЗМУНИ ЁКИ УЛАРНИНГ ДАВЛАТ МУАССАСАЛАРИГА ЖОЙЛАШТИРИЛИШИНИ ОЛДИНИ ОЛИШ ЗАРУРИЯТИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК САБАБЛАРИ

Дилноза Гафуровна Хусанова

Республика болалар ижтимоий мослашуви маркази "Ижтимоий иш" булими рaхбари

АННОТАЦИЯ:

Маколада эрта боскичларда чакалоклардан воз кечилишини олдини олишнинг ижтимоий-психологик зарурияти мохияти очиб берилган. Узбекистонда 3 ёшгача булган болаларнинг Болалар уйларига жойлаштирилишини олдини олиш буйича олиб борилиши керак булган ислохотлар мазмуни ва шакли, жумладан боладан воз кечиш истагидаги аёллар билан олиб борилиши керак булган ишлар мазмуни буйича тавсиялар берилган.

Калит сузлар: чакалокдан воз кечиш, ижтимоий етимлик, олдини олиш, исталмаган хомила, Ижтимоий хизмат, давлат муассасаси, тутинган оила, мехрли мулокот, хиссий богланганлик.

ABSTRACT:

The article reveals the essence of the socio-psychological necessity of preventing the abandonment of babies in the early stages. Recommendations were given on the content and form of reforms to prevent children under 3 years of age from being placed in orphanages in Uzbekistan, including the content of work to be carried out with women who want to give up children.

Keywords: baby abandonment, social orphanhood, prevention, unwanted fetus, Social service, public institution, foster family, loving communication, emotional attachment.

Боланинг тугилиши ходисаси нафакат ота-она, балки оиланинг якинлари учун одатда орзикиб кутилган хурсандчилик билан карши олинади. Лекин жамиятимизда баъзан шундай холатлар содир буладики, вокеа гувохи булган инсон бехосдан "Шу боланинг уволидан куркмадимикин?", "Бу боланинг хам онаси бордир?" ва шу

2023

152

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-152-163

Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

Ka6u Hoxym Kaft^uaTHuHr gaBoM этнmнгa ca6a6 SynyBHu yft-xaennap KypmoBura rapK Kunagu. ^aKanoKgapHuHr Tamna6 KeTunumu, ynapgaH BO3 Kenunumu MyaMMOCH xap KaHgaft uHcoHga OHa xarra-xapaKaTugaH Ha^paTnaHum TynrycHHH ro3ara KenTupumu TaSuuH.

AKcapuaT xpnaTnapga "HuMa ynyH aen 6onagaH BO3 KeHagu?" geraH caBon hhcohhh ynnaHTHpuS Kyagu.

PecnySnuKa 6onanap h^thmohh MocnamyBu MapKa3HHHHr $ap3aHgugaH BO3 KenraH aennap 6unaH onu6 6opraH ypraHum HfflnapHHHHr KypcarnmuHa, WKopuga KypcarunraH ca6a6nap TamKapugaH KaparaHga aennapHuHr ryeKH "ypruMHaK Typu"gaH Hyn KugupuS, y3 xorap^aM xaeraHu Kypumra 6ynraH HHTunumu Ka6ugeK Tyronagu. Y3 maxcuft xaeTuga xuccuH xorap^aMnuK TonMaH aHa KaHTa 6omKa h^thmohh MyaMMonapra ynparaH aenra, эxтнмon aHSnoBHu Ha3apuMH3 6unaH KapaMan, aKCHHna yHHHr 6onanuKgaH xaeTu Tap3HHH Taxgun KuncaK, yHH xaeTugaru yMugcronuK xpnarara onu6 KenraH xpgucanapHuHr acn ungronapura TyKHamumuMro TaSuuH.

Ym6y MaKonaMu3ga, 6u3 Y36eKucTOHga xanKga "TupuK eTuMnuK" ge6 aranyBHu u^tumouh eTuMnuK MyaMMonapu ungronapu, HuMa ynyH SonaHuHr эpтa em SocKunnapuga yHu gaBnar Myaccacacura ^oHnamTupum эмac, 6anKu 6eroHa 6yncaga TyruHraH ounanapga TapSuanaHumu нмкoннaтннн TatMuHnamHuHr н:m,нмoнн-пcнxonoгнк MOxuflTuHu rooxgamra xapaKar KunMoKHuMro.

Y36eKucTOH PecnySnuKacu Ba3upnap MaxKaMacuHuHr "Etum 6onanap Ba OTa-OHacuHuHr KapaMorugaH MaxpyM 6ynraH 6onanapHu ^OHnamTupumHuHr MyKo6un maKnnapuHu TaHnam, ouna ннcтнтyтннн MycTaxKaMnam xaMga н^тнмoнн eTuMnuKHu onguHu onum тнзнмннн TaKoMunnamTupum Hopa-TagSupnapu Tyrpucuga" 2019 nun 30 ceHTaSpgaru 824-coHnu ^apopu Ka6yn KunuHumu Y36eKucToHga eTuM Ba oTa-oHa KapaMorugaH MaxpyM 6ynraH 6onanapHu ^^^moum xuMoanam тнзнмнga KaTop ucnoxoTnap Kenumura 3aMuH apargu. Ma3Kyp ucnoxoTnap 6onanapHuHr "ounaga amamra 6ynraH xyKyKu'^u TatMuHnamra KaparunraH KaTop catft-xapaKaraapHu y3 unura onagu. ^yMnagaH, ym6y Kapop 6unaH TacguKnaHraH "2019 - 2023 Hunnapga MexpuSoHnuK yfinapuHu нoннcтнтyцнoнaпnamтнpнm" gacTypuHuHr "^Hru TyrunraH SonagaH BO3 KeHMoKHu 6ynraH aennap 6unaH npo^unaKTuKa umnapura нyнaптнpнnгaн н^тнмoнн Ba ncuxonoruK Ky3aTyB gacTypnapuHu umna6 HuKum Ba TacguKnam" 10-6aHguga $ap3aHgugaH bo3 KenyBHu aennap 6unaH npo^unaKMK umnapHu, kuhuh xaeTufi Ba3uaTnapra

2023

153

Modern Trends of Social Sphere Development

Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-152-163

тушиб колган аёлларга ижтимоий ёрдам курсатишга каратилган психологик-педагогик, ижтимоий-хукукий технологиялар кулланилишини кучайтиришга алохида эътибор каратилган.

Адабиётлар тахлилининг курсатишича, янги тугилган чакалокдан воз кечилиши билан боглик муаммо кийин хаётий вазиятдаги аёлнинг ижтимоий-психологик муаммолари билан бевосита боглик булиб, бу аёлнинг уз шахсий "ижтимоий Мени"ни психологик ва хиссий жихатдан идрок этиш, шахсий мансублиги сохасидаги бузилишлар, шунингдек "Мен ва фарзандим" ёки "факат узим" муносабатлар тизимидан кайси бирини танлаш билан боглик кийинчиликлар окибатида содир булади.

Фарзандидан воз кечиш истагидаги аёлларнинг аксариятида уларнинг бутун хомиладорлик даври психологик танглик (кризис) холатида кечади. Бу даврни улар оналикка инстинктив жихатдан интилиш мотивлари билан жамоатчиликнинг мухокамасидан кочиш, уз имкониятлари ва кучига ишончсизлик мотивлари орасидаги "кураш" кайфиятида утказадилар.

Фарзандидан воз кечиш билан тугайдиган купгина вазиятларда фарзандини истамаслик муаммоси аёл узининг хомиладорлигини билган илк куниданок бошланади. Хомиладорликни тухтатиш истаги, исталмаган хомиладан кутулиш буйича уринишлар, хомиладорлигини кеч билиб колиш, боланинг ногиронлик билан тугилиши эхтимоли борлигини курсатувчи скрининг ёки тахлил натижалари - бу онанинг уз фарзандидан воз кечиш билан боглик ниятини аста-секин кучайиб боришига сабаб булувчи эхтимолий боскичлардир. Илк маротаба хомиладор булиб колган киз/аёлда содир булиши мумкин булган хадик ва хавотир абортнинг унинг соглиги учун зарарли окибатлари, келгусида такроран бошка оналик имкониятига эга булмай колишидан куркув каби кечинмалар билан богликдир. Болани дунёга келтириш - айнан шу карор узининг келгусида яна кайта она була олиш имкониятини, бу билан бирга эса уз соглигини саклаб колишга нисбатан килинган карордир. Оналарнинг бу каби деструктив хулк-атвори - илм-фан ва амалиётда девиант оналик сифатида талкин этилади [2, 56]. Бирок хаётда бола тугилганидан сунг ёки иктисодий муаммолар туфайли юзага келган ижтимоий-психологик жарохатлар билан боглик булган шундай вазиятлар хам буладики, бунда якин инсонининг, оила бокувчисининг улими, эгизак ёки учта,

баъзан эса туртта фарзанднинг дунёга келиши каби

2023

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-152-163

Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

KyrunMaraH xogucanap aenHu MypaKKaS Kapop ycTuga y3un-Kecun xynoca HuKapumra MamSyp этagн.

AxonuHuHr geMorpa^HK cohu ycumuHu KynnaS-KyBBarnam Macanacu MyxuM H^THMOHH-cnecHH MyaMMO SynraH MaMnaKaTnapga HaKanoKnapgaH B03 KenunumuHu onguHu onum MyaMMOCH SunaH SupranuKga, khhhh xaeTufi Ba3HflTgarH aennap opacuga aSopraapHu onguHu onum Macanacu x,aM gon3apS xucoSnaHagu. ^aKanoKgapgaH bo3 KenunumuHu onguHu onum xaMga cu^aTnu Ba ManaKanu h^thmohh KyMaKHu TamKun этнm Ma«caguga Typnu MaMnaKaTnapga h^thmohh xu3MaTnap puBomnaHMoKga. MaMnaKaTga h^thmohh xroMaraapHuHr puBomnaHTupunumu нmтнмoнfi eTuMnuKHu onguHu onumra KaparunraH Hopa-TagSupnapHuHr MyxuM mapTugup. HmraMoufi xu3Marnap ounaBufi nonuKnuHuKanap, BacufinuK Ba xpMufinuK opraHnapu, BaKonarnu xu3Marnap xaMga 6om«a gaBnaT Ba HogaBnar TamKunoraapu SunaH xaMKopnuKga ^muMou^ xroMarnapHuHr Typnu coxanapu Syfiuna KyMaKHu aManra omupagunap. Ma3Kyp xroMarnapHuHr acocufi roacu "Sonara epgaM Sepum ynyH yHuHr ounacura KyMaKnamum no3uM" TaMofiunura acocnaHraH.

HmraMoufi xu3MaTnapga aManra omupunaguraH Hopa-TagSupnapHuHr acocufi MoxuaTu KufiuH xaeTufi Basuarga KonraH aennapHu эpтa öocKunnapga aHuKgam xaMga ynapHu нmтнмoнfi, ncuxonoruK Ba Moggufi KynnaS-KyBBarnamra KaparunraH. XanKapo TampuSaHuHr KypcarumuHa, нmтнмoнfi xu3MaTnap ^aonuara fiynra KyfiunraH my MaMnaKaTnapga HaK&noKnapgaH bo3 KenunumuHu onguHu onum Syfiuna Hopa-TagSupnapHuHr caMapagopnuru KypcarKuHu SupMyHHa WKopupoKgup. HmraMoufi xu3MaTnap ^aonuara HaramanapuHuHr KypcarumuHa, KacSufi canoxuflrau Tap3ga TamKun этнnгaн xu3MaTnap Harumacuga 50 % Ba3utfraapga oHanapHuHr y3 $ap3aHgugaH bo3 Kenumu xpnaraapuHu onguHu onum MyMKuH. y eKu Sy Ba3u$anap umpocura BaKonarnu SynraH MyaccacanapHuHr xoMunagop aenHu Kynnaö-KyBBaraamra fiyHanTupunraH нmтнмoнfi xu3MaraapHuHr Sapna xapaKaraapuHu MyBo^uKnamrapum Syfiuna umnap aenHu xoMunagopnuruHuHr gacraaÖKu SupuHHu ofinapuga - yHuHr xoMunaHu onuö Tamnam (aöopT Kunum) hu^tu SunaH Mypomaar KunraH SocKunugaH SomnaHumu 3apyp [4, 25].

Xu3Marnap TypuHuHr pemanamTupunumu нmтнмoнfi-нктнcogнfi, ncuxonoruK MyaMMonapgaH KenuS HuKaeTraH Ba3u$anapra, 3apypuaTga эca xoMunagop aenHuHr negaroruK canoxutfrnra KapaS fiyHanTupunraH Synumu no3uM. KyMaKHuHr aManra

2023

155

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-152-163

Volume 4 | NUU Collection | 2023

Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

оширилишида аёлнинг хаётий вазияти ва шароитлари инобатга олиниши керак.

Аёл билан психологик чораларни амалга ошириш - уни хомиладорлигининг барча боскичларида куллаб-кувватлаш буйича олиб бориладиган чораларнинг мухим сохасидир.

Уни ураб турган мухит, атрофидаги аёлга кумак бериши мумкин булган инсонлари (оила аъзолари, боланинг отаси); фарзандидан воз кечишига ундаган омиллар; унинг индивидуал психологик хусусиятлари, шунингдек болалик даври билан боглик хотиралари, аёлда унинг шахсий, хиссий-иродавий фазилатлари ва мотивацион сохаси шаклланишига таъсир курсатган оиласи аъзоларининг узаро муносабатлари тавсифи; аёлнинг уз оналик ролини тушуниши ва англанилганлиги даражаси ва ш.к.ларни тахлилий нуктаи назардан урганиш - психологик ишларнинг мазмунини тугри режалаштириш хамда консультациянинг самарали усулини белгилаб олиш учун мухимдир.

Шунингдек аёлнинг фарзандидан воз кечиш онларида турли кечинмалар, жумладан гам-гуссага тушиши, умидсизлик, иложсизлик, рухий тушкунлик, виждон азоби кабилар куршовида колиши хам табиийдир. Бундай вазиятларда аёлнинг огир рухий холатни бошдан кечириши шубхасиздир. Фарзандидан воз кечиш истаги бор аёллар билан ишлаган психологларнинг таъкидлашича, "бундай аёлларнинг хар бешинчиси ута рухий тушкунлик холатида булиб, психолог билан гаплашишни истамасди", "купинча боладан воз кечиш истаги нафакат реал хаётий кийинчиликлар сабабли, балки аёлнинг узида хаётий кийинчиликларни енга олишига куч ва гайратининг етишига ишонмаслиги сабабли хам юзага келади", "уни куллаб-кувватлайдиган инсони йуклигидан боладан "кутулиш"га харакат киладилар" Аёлларнинг "ишонадиган хеч кими йуклиги, хеч ким ёрдам бермаслиги, муаммоларни эса бартараф этиб булмаслиги" билан боглик рухий кечинмалари уз вактида ижтимоий таъсир чораларини куриш мухимлигига ишорадир [4, 34].

Мутахассислар тадкикотларининг курсатишича, аёлнинг хомиладорлиги даврида узок давом этувчи стресс мухлатидан олдинги тугрук хавфини кучайтириб, тугрук жараёнининг узок ва огир утишига, хомиланинг эрта тушиши, шунингдек токсикознинг хам кийин утишига сабаб булиши мумкин. Шунингдек, мутахассисларнинг эътибор беришича "асабий, хавотирланувчан оналарнинг фарзандлари анчагина жиззаки, таъсирланувчан булиб, гуёки уларнинг ичида нимадир "кийнаётганлиги" сабабли, бошка болаларга караганда улар купрок

2023

156

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-152-163

Volume 4 | NUU Collection | 2023

Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

йиглайдилар" Республика болалар ижтимоий мослашуви маркази мутахассислари Республиканинг бир канча пилот худудларидаги тугрук комплексларида чакалоклардан воз кечилиши холатини урганишга каратилган тадкикотларда тугрукхоналарнинг мазкур фактларда иштирок этган тиббий ходимлари блан урганиш ишларини олиб борганлар. Шу урганиш ишларидан бирида Тошкент шахри 7 тугрукхонаси тажрибасида фарзандидан воз кечаётган аёллар билан ишлаган мутахассислар чакалокларда кузатилган холатни эслаб, куйидагилардан таъсирланиб сузлаганлар: "чакалок гуёки онаси уни ташлаб кетаётганини сезгандек. Уша онларда у куп безовта булиб, унинг уйкуси тез-тез бузилиб, соглиги хам ёмонлашади. Уйкуси вактида хам улар куп сесканиб, бехосдан чучиб уйгонардилар".

Фарзандидан воз кечаётган аёллар билан утказилган купгина тадкикотларда аникланган далиллар, бундай аёллар билан ишлаётганда уларда хомиладорлик холатига нисбатан ижобий муносабатнинг, шунингдек шахсий хиссий холатига онгли равишда муносабатда булиш - хомиланинг соглом ривожланишига таъсир килувчи омил эканлиги хакидаги онгли тасаввурнинг шакллантирилиши мухимлигини тасдиклайди. Аёл фарзандининг соглом тугилиши учун хам узининг рухий соглиги ва холатидаги ижобий кайфиятни, хиссий баркарорликни саклаб колишга нисбатан онгли равишда муносабатда булиши ва бунга интилиши зарурлигини англаши лозим.

Аксарият "исталмаган болалар" хаётининг маълум кисми институционал муассасаларда утишини хамда илк болалик даврида депривацион шароитларда тарбияланишини инобатга олган холда эхтимол мазкур омиллар уларнинг шахсий ва ижтимоий ривожланиши сифатини икки хисса огирлаштириб юбориши мумкин. Агарда боладан воз кечилишини олдини олиш буйича курилган чоралар узининг натижаларини бермасада, боланинг кейинчалик бирор мехрибон тутинган оилада яшашини таъминлаш оркали унинг перинатал даврда ололмаган хиссий мехр ва мухаббатнинг компенсация килинишини умид килиб колиш мумкин.

Мустакил равишда карор кабул килишга нисбатан ишончни шакллантириш аёл билан олиб бориладиган профилактик тадбирлар ичидаги мухим вазифалардан биридир. Яна бошка мухим вазифалардан бири бу - аёлни сира тарк этмаётган жамият ва атрофдаги шахсларнинг уни мухокама килиб, коралаши билан боглик куркуви ва хавотирига бархам беришдан иборатдир. Бунда аёлни

2023

157

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-152-163

Volume 4 | NUU Collection | 2023

Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

ишонтириб, жамиятнинг муносабати борасидаги фикрларини узгартириш билан бир вактда унинг уй хаёлларини узининг индивидуал кобилиятларига каратиш мухимдир. Ривожланаётган хомилага нисбатан ижобий муносабатини шакллантириш билан боглик чоралар бир вактнинг узида аёлнинг уз вужудида ривожланаётган хомиласига нисбатан хиссий богланганликни шакллантириш максадида хам самарали хизмат килиши мумкин. Гарчи аёл фарзандидан буткул воз кечиш истагида катъий турсада, унда рухий ва жисмонан соглом болани дунёга келтиришга нисбатан интилиш кайфиятини шакллантириш максадига хам каратилмоги лозим.

Бола тугилгач онанинг нияти кандай булишидан катъий назар, уни фарзандини эмизишга кундириш мухим, гарчи у кейинчалик ташлаб кетсада. Бола тугилган захотиёк "она"нинг тафтини, мехрли мулокотини хис килиши зарур. Бу унда ижтимоий хотиржамлик каби туйгунинг дастлабки илдизлари хосил булишига сабаб булади.

Онанинг болани ташлаб кетиши мукаррар булса, у такдирда боланинг кейинги такдирини давлат муассасаларига жойлаштириш йули билан эмас, балки бегона оилаларга - тутинган оила мухитига бериш максадга мувофик. Куйида биз тутинган оилалардаги табиий оилавий мухит, она ва фарзанд муносабатлари урнатилиши зарурияти хакида тухталамиз.

"Мехрли мулокот" деганимизда, кенгрок маънода, яъни эмоционал бой хамда доимий тери, бадан тегиб туриши таъминланадиган фаол мулокот назарда тутилмокда. Бу мулокотни комплекс эмоционал мулокот деб аташимиз хам мумкин. Куйида бундай мулокотнинг болани турли рухий сохалари ривожлантирилишидаги таъсирини куриб чикамиз:

•Бола хатто чакалок булсада, унинг бедорлиги вактида она ва якин кишиларининг бола билан турли ёцимли эмоцияларга ва %ар хил ощнгдаги товушларга бой булган сузлар билан гаплашиши: эркалатиш, турли жест ва мимикалар ёрдамида бола билан унинг кузи тукнашадиган даражада мулокот килиш. Уйкуга кетаётган вактида хам сокин овоз билан алла ва турли бошка куйларни хиргойи килиш.

Мазкур мулокот боланинг унга гамхурлик килаётган катталарга нисбатан хиссий богланиши кучайишига ёрдам беради, боланинг сезги аъзолари ривожланишини фаоллаштиради. Товушга нисбатан караш, жилмайиш каби реакция билдириши унинг товушни эшитиш сезгиси билан куриш рецепторлари, хиссий таъсирчанлик

2023

158

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-152-163

Volume 4 | NUU Collection | 2023

Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

хамда идрок функцияларининг узаро координациясини таъминлайди. Бу уз навбатида боланинг билиш жараёнлари, хиссий таъсирчанлиги ва мулокотга интилиш каби ижтимоий куникмалар шаклланиши фаоллашувига таъсир курсатади.

•Мунтазам тактил алоцада булиш. Болани юзидан упиш, силаб эркалатиш, кулидан мунтазам равишда ушлаб туриш, доимий бирга булиш: кулида кутариб юриш, "кенгуру" рюгзагига осиб юриш; ачомлаб, багрига босиб ухлаши. Она банд булган вактда бошка оила аъзоларининг мунтазам равишда тактил мулокотни урнатишга ёрдам бериши.

Фаол тактил мулокот болада тери сезги рецепторларининг фаол ривожланиши, тактил таъсирчанликнинг юкорилигини, тактил сезги хусусиятларини фарклаш (идрок этиш) каби билиш ва сенсор сохасининг ривожланишини таъминлайди. Бундай ривожланиш эса уз-узидан боланинг аклий сохаси сифат жихатидан усиши имкониятини оширади.

Юкорида келтирилган барча мулокот куринишларининг бола учун яна бир мухим ахамиятли таъсири бор. Бу хам булса, бола бундай мехрли куршовда узини хцмояланган, хавфсиз шароитда, севувчи ва щдрловчи инсонлар куршовида эканлиги туйгусини беради. Атрофдагилапрнинг унга гамхурлик курсатиши, доимий эхтиёжларини кондиришга уриниши болада "кераклик" туйгуси мустахкамланишига ёрдам беради.

"Инсон хаётининг дастлабки йилларида чакалокнинг хар томонлама ривожланишида шубхасиз, мехрли гамхурлик курсатувчи шахснинг таъсири каттадир. Чунки бундай инсоннинг мунтазам бола олдида булиши унда уцмояланганлик туйгусининг пайдо булишига, бу эса уз навбатида болада хавфсизлик, хотиржамлик туйгуси мустахкамланишига ёрдам беради. Бундай халоватга интилиш, унга гамхурлик курсатаётган инсонни узига яна бошка э^тиёжлари цондирилиши учун жалб килиш иштиёки ошаверади". Буни куйидаги "Х,иссий богланиш шаклланиши цикли" схемаси оркали хам тушуниш мумкин.

Масалан, боланинг корни очди, у йиги сигнали оркали онасига бу хакида хабар беради. Болада озикланишга нисбатан эхтиёж пайдо булди. Бу эхтиёжни бола корнидаги зурикиш, яъни ошкозондаги "ачишиш"ни сезиш хисобига ва огиз бушлиги хамда овкат хазм килиш органларидаги зурикиш таъсирида хис этади. Боланинг йигисига жавобан она боланинг корнини туйгазиб, унинг физиологик

2023

159

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-152-163

Volume 4 | NUU Collection | 2023

Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

эхтиёжини кондиришга ёрдам беради. Бунинг окибатида эса корни туйган бола узини хотиржам хис килиб, кайфияти кутарилади. Бироздан кейин болада айирув органлари фаолияти (корни огриши ва сийдик чикариши) билан монанд равишда бушанишга нисбатан эхтиёж пайдо булади. Бола тагини хул килиб куйган булса, терисининг ачишиб зурикиши хисобига бола йиглайди, онаси тагина куритиб куйгач эса яна болада кайфият кутарилиб, хотиржамлик пайдо булади. Унга хотиржамликни бахшида килувчи инсон (одатда она) шу тарика бола учун мухим объектга айланиб бораверади.

Э^тиёжнинг пайдо булиши

Боланинг халова топиши

Зурициш, норозилик

Э^тиёжнинг цондирилиши

Бу каби цикл болада интилувчанлик, харакат килиш каби хаёт учун курашувчанлик туйгусининг шаклланишига хам олиб келади. Онанинг бола йигисига мунтазам жавоб бериши болада мурожаат этиш кераклиги ишончини оширади.

Гудаклар уйида тарбияланаётган илк болалик давридаги болаларнинг ривожланиши хусусиятларини урганган америкалик психолог Джон Боулби шундай хулосага келаркан, бола учун унинг эхтиёжини кондирадиган инсонга нисбатан хиссий богланиши мухимлигини алохида таъкидлайди. Джон Боулби уз кузатишлари орасида шунга хам эътибор берганки, агарда бола олдида муайян бир гамхурлик курсатадиган инсон булмаса, болада хиссий мулокот урнатиш, тактил алокада булиш имконияти чегараланса, болада унинг атрофдагиларига мурожаат килмаслик, бефарклик, эмоционал реакция килмаслик каби пассивлик белгилари кучайиб бораверади. Бу эса уз навбатида, нафакат эмоционал реакциянинг сусайишига, балки интилмаслик, хаёт учун курашмаслик билан кечувчи физиологик реакциянинг хам сусайишига олиб келар экан. Джон Боулби (1940), кейинчалик эса бошка издошлари хам (Lawick-Goodall,1968; Э.Эриксон, 1999)

I 1 W 1 • • Г-" W W W

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Гудаклар уйидаги 1 ёшгача булган болалар уртасидаги улим

2023

160

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-152-163

Volume 4 | NUU Collection | 2023

Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

сабабларини тахлил килиб, шундай хулосага келадилар: жисмоний гамхурлик курсатилган булсада, мунтазам хиссий мулокотни таъминловчи ягона шахснинг бола олдида булмаслиги, бола соглигининг ёмонлашувига, иммунитетининг пасайишигача олиб келиши мумкин.

Бундай тадкикотлар нафакат гуманитар фанлар сохасида, балки согликди саклаш тизимида хам янги тугилган чакалокларга нисбатан анъанавий муносабат узгаришига олиб келди.

Бугунги кунда тугрукхоналарда "барча эътибор бола учун" тамойили остида болани тугилган захотиёк она кукрагига куйиш, она хушсиз булган такдирда отаси корнига ёткизиш, мунтазам озиклантириш, тугилишининг биринчи дакикалариданок она билан колдирилиши - буларнинг барчаси болада тактил алока хамда хиссий мулокотнинг урнатилиши заруриятига курилган. Маълумки, тугилиш даври чакалок учун жарохатли, стрессни юзага келтирувчи жараёндир. Хавфсиз, бехавотир булган она корни мухитидан нотаниш ва химояланмаган мухитга "тушган" чакалок дархол она корнига ёткизилса узини хотиржам хис килади. Она териси тафти, иликлик болада химояланганлик туйгусини бериб, бола кулай, хавфсиз шароитда эканлиги туйгу ва ишончини таъминлайди.

Шунинг учун хам замонавий медицинада, жумладан неонатологлар чала тугилган ва соглигида бирон муаммоси булган болаларни согломлаштириш ишларида "Кенгуру" усулини куллайдилар. Кенгуру усули (kangaroo mother care - KMC) максимал равишда жисмоний контактнинг урнатилиши, яъни онанинг танаси бола танасига доимий тегиб туриши хисобига парвариш килиш усулидир. Усулнинг мохияти шундан иборатки, бола хар куни кун мобайнида она ёки отанинг кукрак кисми танасига ёткизилади. Бунинг окибатида бола атрофдаги мухитга тезрок мослашиб, унинг самарали ривожланиши хамда тана вазнининг ортишига эришилади.

Колумбиялик Эдгар Рей Санабриа и Гектор Мартинец Гомезларнинг 1979 йилларда Кингуру усулини куллаш оркали шундай хулосаларга келадилар: анъанавий инкубаторларда согломлаштириладиган чакалокларга нисбатан она танаси тафтини мунтазам хис киладиган чакалокларда согломлашув самараси бирмунча юкоридир.

Кенгуру усулининг кейинчалик хам гамхурлик курсатувчи она томонидан мунтазам кулланилиши нафас йуллари, асаб тизими, кон айланиш тизими касалликлари,

2023

161

Modern Trends of Social Sphere Development

Volume 4 | NUU Collection | 2023

Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-152-163

тугма дефектлар билан тугилган болалар учун жуда мухимдир. Сабаби -бундай усулнинг кулланилиши таъсирида боланинг тана харорати яхшиланишига, кон айланиш тизимининг фаоллашувига, нафас органларининг яхши ишлаши хамда юракнинг бир меъёрда уришига эришилади. Бу эса табиийки боланинг асоратларсиз тузалиб кетиши кафолатини оширади.

Кенгуру усулида боланинг барча сезги органлари фаоллашади. Бола онанинг майин силаб-сийпалаши, танасининг тегиб туришини сезади, онанинг юрак уруши хамда турли охангдаги овозини эшитади, она сути хидини сезиб туради. Худди шу каби мувозанат туйгуси, она танаси холати ва уни куршаб турган илик мухитни, турли харакатларни хис килади. Огрикларни хис килиши шу даражада пасаядики, хатто бола кулига игна киришига нисбатан жиддий жавоб реакциясини билдирмаслиги мумкин. Тадкикотларнинг курсатишича. Кенгуру усулининг кулланилиши окибатида чала тугилган болаларнинг ривожланиши асоратларсиз кечиб, вазни кам болалар орасидаги улим курсаткичи пасайишига эришилган.

Боланинг мунтазам она кукраги танаси ва баданида булиши, кукрак сути билан тез-тез озиклантирилиши нафакат болага, балки тугрукдан сунг онага хам ижобий таъсир килади. Она узини эркин хис килиши сабабли, унинг сут безлари яхши ишлаб, она бачадонининг хам тезрок кискаришига ёрдам беради. Бу эса шубхасиз, она асаби тизимининг хам тикланишига самарали таъсир курсатади.

Бугунги кунда мазкур усул бутун дунёда самарали кулланилиб келинмокда. Чунки Кенгуру усули чакалоклар учун нафакат инкубатор вазифасини утайди, балки турли дори-дармонлар хамда тиббий техникалар урнини тулдирмокда.

Ривожланишнинг кейинги боскичларида хам гудак мазкур усулни урнини босувчи муносабат билан мунтазам парвариш килиб келинса, шубхасиз тугма ёки орттирилган неврологик касалликларга эга булган болаларда хам асоратлар камаяди: бош мия функционал ишлаши самараси ортади, нутк талаффузи яхшиланиши хамда боланинг сенсор (сезги аъзолари, идрок хусусиятлари) ривожланиши тезлашишига эришилади.

Марказий нерв системаси фаолиятини самарали рагбатлантирувчи бундай усул асаб тизими, кон айланиш тизими касалликлари, тугма

дефектлар билан тугилган психожисмоний имкониятлари

2023

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-152-163

Volume 4 | NUU Collection | 2023

Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

чекланган болаларнинг рухий ва жисмоний ривожланиши самарадорлигини оширишга хизмат килади.

Унутмаслик лозимки, бундай эмоционал ва тактил мулокот болада ишонч ва кераклилик туйгуси шаклланишига ёрдам беради.

Зеро, бежиз айтишмайди "инсонни дори эмас, ширин суз даволайди". Халкимизда куплам далилларга гувох буламизки, оилаларга фарзандликка олинган болалар узининг туккан болаларидан фарк килмайдиган даражада окибатли буладилар. Мана шу окибат качон кузатилади? Качонки она ва фарзанд муносабатлари илк кунларданок самимий мехрли мулокотга йугрилган булса. шундай экан, биз мутахассислар болаларни имкон кадар мехрга тула оила мухитида тарбияланиш имкониятини излашимиз лозим.

REFERENCES:

1. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Етим болалар ва ота-онасининг карамогидан махрум булган болаларни жойлаштиришнинг мукобил шаклларини танлаш, оила институтини мустахкамлаш хамда ижтимоий етимликни олдини олиш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида" 2019 йил 30 сентябрдаги 824-сонли Карори.

2. Брутман В.И., Варга А.Я., Хамитова И.Ю. Предпосылки девиантного поведения // Психологический журнал, 2000, № 2, с.79-99.

3. Отказы матерей от новорожденных. Причины и способы предотвращения / «Измени одну жизнь» РБД лойихаси доирасида утказилган тадкикотлар натижасидаги хисоботдан. Москва, 2013 йил

4. Профилактика отказов от детей при рождении. Материал для специалистов и руководителей систем здравоохранения и социальной защиты, органов опеки и попечительства. ЮНИСЕФ, 2011

5. Хусанова Д.Г. Чакалоклардан воз кечилишини олдини олиш чоралари юзасидан услубий тавсиялар: услубий кулланма. - Тошкент: "MATRIX", 2020. - 108 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.