Научная статья на тему 'КОРРУПЦИЯ – ЖАМИЯТ ТАРАҚҚИЁТИГА САЛБИЙ ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛ'

КОРРУПЦИЯ – ЖАМИЯТ ТАРАҚҚИЁТИГА САЛБИЙ ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

148
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
коррупция / стратегия / тараққиёт / ҳуқуқий / глобаллашув / интеллект / мансабдор шахс. / Corruption / strategy / progress / legality / globalization / intelligence / official.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Тошпўлат Балтабаевич Матибаев

Ушбу мақолада бугунги куннинг энг долзарб муаммоларидан бири бўлган коррупция масаласига эътибор қаратилган. Коррупция жамиятни ривожланишига бевосита таъсир кўрсатувчи иллат сифатида намоён бўлади. Уни олдини олиш ва бартарф қилишнинг ҳуқуқий асослари, амалга оширилаётган кенг кўлмали ислоҳотлар ёритилган. Демак, мазкур мақолада нафақат миллий тажриба, балки хорижий тажриба ва амалиёт масалалари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article focuses on the problem of corruption, which is one of the most acute today. Corruption acts as a prophet, directly influencing the development of society. The article highlights the legal basis for its prevention and elimination, the large-scale reforms being carried out. Thus, this article analyzes not only national experience, but also foreign experience and practice.

Текст научной работы на тему «КОРРУПЦИЯ – ЖАМИЯТ ТАРАҚҚИЁТИГА САЛБИЙ ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛ»

Modern Trends of Social Sphere Development

Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-63-70

КОРРУПЦИЯ - ЖАМИЯТ ТАРАВДИЁТИГА САЛБИЙ ТАЪСИР

ЭТУВЧИ ОМИЛ

Тошпулат Балтабаевич Матибаев

УзМУ ижтимоий иш кафедраси профессори, социология фанлари доктори

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада бугунги куннинг энг долзарб муаммоларидан бири булган коррупция масаласига эътибор каратилган. Коррупция жамиятни ривожланишига бевосита таъсир курсатувчи иллат сифатида намоён булади. Уни олдини олиш ва бартарф килишнинг хукукий асослари, амалга оширилаётган кенг кулмали ислохотлар ёритилган. Демак, мазкур маколада нафакат миллий тажриба, балки хорижий тажриба ва амалиёт масалалари тахлил килинган.

Калит сузлар: коррупция, стратегия, тараккиёт, хукукий, глобаллашув, интеллект, мансабдор шахс.

This article focuses on the problem of corruption, which is one of the most acute today. Corruption acts as a prophet, directly influencing the development of society. The article highlights the legal basis for its prevention and elimination, the large-scale reforms being carried out. Thus, this article analyzes not only national experience, but also foreign experience and practice.

Keywords: Corruption, strategy, progress, legality, globalization, intelligence, official.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Тараккиёт дастури маълумотларига кура, хозирда дунё иктисодиёти айнан коррупция туфайли йилига 2,6 триллион доллардан ортик маблагни йукотмокда. Шу туфайли хам БМТ жамият тараккиётининг энг хавфли кушандасига айланган бу иллатга карши факатгина биргаликда кураш олиб борилгандагина кутилган натижага эришиш мумкинлигини баралла кайд этмокда. Зеро, давлатларнинг

ABSTRACT

сиёсий тузилиши, иктисодий-ижтимоий ривожланиш

2023

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-63-70

Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

даражасидан катъи назар, коррупция бутун дунёнинг кенг куламли долзарб муаммоларидан бирига айланиб улгурди.

Этимологик жихатдан "коррупция" сузи лотин тилидаги "cormptio" сузидан олинган булиб, мазмунига кура "бузиш, сотиб олиш" маъноларини бера-ди ва унинг грамматик жихдтдан яна бир маъноси "коррозия" яъни "чириш" ёки "занглаш" деган мазмунни англатади. Шундан келиб чикиб, бу сузни жамиятга таъсири сифатида "хокимиятни бузиш оркали сотиб олиш" маъносида хам тушуниш мумкин. Хукукшунос тадкикотчилар коррупцияни "уз ваколати билан савдо килиш" ёки "мансабфурушлик" деб таърифлайдилар ва унинг окибатида давлатнинг бошкарув тизими таназзулга учраб, хокимият органлари жиноий гурухлар назорати остига тушиши мумкин, деб хисоблайдилар.

Узбекистон 2008 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг 2003 йил 31 октябрда кабул килинган "Коррупцияга карши курашиш конвенцияси"ни ратификация килган. Коррупция тушунчасининг хукукий жихатдан тарифланиши 2017 йил 3 январида кабул килинган "Коррупцияга карши курашиш тугрисида"ги конунда хам алохида изохлаб утилган-лигини айтиб утиш зарур. Унда, "Коррупция шахснинг уз мансаб ёки хизмат мавкеидан шахсий манфаатларини ёхуд узга шахсларнинг манфаатларини кузлаб моддий ёки номоддий наф олиш максадида конунга хилоф равишда фойдаланиши, худди шунингдек бундай нафни конунга хилоф равишда такдим этиш"[1] дея тариф бериб утилган. Бундан ташкари, конунда коррупция харакати билан боглик холда кузатилувчи "коррупцияга оид хукукбузарлик", "манфаатлар тукнашуви" каби тушунчалар хам бериб утилган.

Халкаро хукукнинг айрим манбаларида хусусан, Коррупция муаммолари буйича Европа Кенгаши гурухларининг 1-сессиясида "коррупция"га шундай таъриф берилган: "Коррупция пора олиш (узига огдириш), давлат ёки хусусий сохада муайян ваколатга эга булган шахс, мансабдор шахснинг ёки хусусий сохада фаолият юритадиган шахс ёки мустакил агентнинг уз мансаб вазифасидан ёки шунга ухшаш муносабатлардан келиб чикадиган мажбуриятларини бузадиган, шунингдек узи ёхуд узга шахслар манфаати учун хар кандай шаклдаги афзалликларга эга булиш максадида ифодаланган хатти-харакат" [2].

Юкоридаги тариф ва таснифлардан келиб чикиб, демак, коррупция - амалдаги хокимиятнинг обрусизланишига,

2023

64

Modern Trends of Social Sphere Development

Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-63-70

жамиятнинг сиёсий, иктисодий, хукукий тизимига путур етишига, натижада давлатга нисбатан норозиликнинг шаклланишига сабаб булади. Бошкача айтганда, жамиятда коррупциянинг ривожланиши уша давлатнинг, энг аввало маънавий таназзулига олиб келади. Айни пайтда глобаллашув давридаги вокеликлар, хусусан, баъзи янги мустакил давлатларда юз бераётган сиёсий силсилалар окибатида коррупция миллий хавфсизликка хам жиддий тахдид солаётгани яккол намоён булмокда.

2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг Тараккиёт стратегиянинг 84-максадида, биринчидан, коррупцияга мойил соха ва тармокларни аниклаш, коррупциявий омилларни бартараф этиш тизимининг самарадорлигини ошириш, жамиятда коррупцияга нисбатан муросасиз муносабатни шакллантириш; иккинчидан, коррупцияга карши курашишга замонавий ахборот, шу жумладан сунъий интеллект технологияларини жорий этиш, учинчидан, коррупцияга карши курашишда фукаролик жамияти институтлари билан хамкорликни йулга куйиш, жамоатчилик назоратини олиб боришни куллаб-кувватлаш; туртинчидан, коррупцияга карши курашиш амалиётида тизимли превентив чораларни кучайтириш, бешинчидан, ахоли ва давлат хизматчиларининг коррупцияга карши курашиш сохасидаги билимларини узлуксиз ошириш тизимини жорий килиш; олтинчидан, норматив-хукукий хужжатларнинг "коррупциядан холи конунчилик" тамойили асосида ишлаб чикилишини таъминлаш каби устувор вазифалар белгиланган.

Албатта, коррупциянинг вужудга келиш, умумий жихатлари, ухшашликлари ва ривожланиш сабаблари турли мамлакатларда тарихий боскич ва ижтимоий-иктисодий эврилишлар даражасига мутаносиб равишда турлича булиши мумкин. Шу сабабли коррупциянинг олдини олиш ва унга бархам беришнинг хаммабоп, яъни ягона йурикномаси мавжуд эмаслиги боис унга карши универсал маъмурий-хукукий воситаларини ишлаб чикиш амалда мураккаб масала. Дархакикат, агар коррупция соф иктисодий ходиса булганида эди, дунёнинг энг ривожланган мамлакатлари бу иллатдан буткул холи буларди. Вахоланки, жахоннинг етакчи илмий тадкикот марказлари хамда Жахон банки маълумотларига караганда, коррупция даражаси Италияда - 57, Грецияда - 31, А^Шда - 26, Японияда - 24, Буюк Британияда - 22, Германияда - 21, Канадада эса 19 фоизни ташкил этади. Эътиборли жихати, бу борадаги курсаткичнинг энг куйи даражаси билан

2023

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-63-70

Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

Дания, Швеция, Финляндияда 8 фоизни, энг юкори даражаси - 92 фоиз билан Сомали, Жанубий Судан ташкил этяпти.

БМТ Тараккиёт дастури жахон иктисодиёти айнан коррупция холатлари туфайли йилига 2,6 триллион доллар маблаF йукотаётганини, жамият тараккиётининг энг хавфли кушандасига айланган бу иллатга карши факат биргаликда кураш олиб боришгина кутилган самарани беришини такрор ва такрор таъкидлаётгани хам бежиз эмас.

МДХ, мамлакатларида хам коррупция даражаси жуда юкори. Шу сабабли хам 2010 йили Россия Федерatsiясида "Коррупция - биринчи ракамли душман" [3] деб эълон килинган. Масалага бундай кескин ёндашув бежиз эмас, албатта. Бир гурух тадкикотчиларнинг фикрича [4], МДХ,га аъзо давлатларнинг бозор иктисодиётига утиш даврида коррупция билан боглик жиноят-ларнинг келиб чикишига асосан иктисодий сохадаги куйидаги омиллар сабаб булди:

биринчидан, давлат бошкарув органлари мансабдор шахсларида даромад декларatsiясининг йуклиги, уларнинг коррупция йули билан топилган маблагларини узганинг номидан банкка куйиб, юкори фоизлар асосида жамгармаларни купайтириб олишга имкон берди; иккинчидан, давлат бюджетини тулдириш ва бюджет маблагларини таксимлаш жараёни устидан жамоатчилик назорати-нинг йуклиги давлат бошкарув органлари хизматчилари томонидан мансаб ваколатларини суистеъмол килиб, ундан пора-хурлик максадларида фойдаланилишига олиб келди; учинчидан, экспорт ёки импорт оперatsiяларининг бажари-лиши тизимли равишда йулга куйилмаганлиги сабабли ташки иктисодий алокаларни амалга оширувчи давлат бошкаруви органларида коррупциянинг кучайишига имкон яратиб берди; туртинчидан, хужалик юритувчи субъектларга куплаб имти-ёзлар берилишидавлат бошкарув органлари масъулларининг коррупция максадларида фойдаланишида кул келди; бешинчидан, тижорат банкларидаги мансабдорларнинг коррупционер кимсалар билан узаро хамкорлик килиши давлат бошкарув органларидаги маъсул шахслар томонидан имтиёзли кредитларни олиш вактида хизмат ваколатидан фойдаланиб, сунъий босим утказиш оркали кушимча имкониятларга эга булишига олиб келди; олтинчидан, давлат мулкини хусусийлаштириш жараёни-нинг етарли даражада назоратга олинмаганлиги, мансабдор шахслар томонидан давлат мулкининг паст нархларда узаро келишув асосида бахолаб сотилиши, ишончли шахслар оркали давлат мулки объектларининг

2023

66

Modern Trends of Social Sphere Development

Volume 4 | NUU Collection | 2023

Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-63-70

узлаштириб олинишига олиб келди; еттинчидан, давлат томонидан кабул килинган айрим нор-матив-хукукий хужжатларда коррупция холатининг олдини олиш буйича тегишли моддаларнинг мавжуд эмаслиги.

Шубхасиз, агар коррупция иллати соф хукукий ходиса булганида эди, унга карши конун коидаларни купайтириш ва жазо чораларини кучайтириш оркали уни маглуб этиш мумкин буларди. Дейлик, Хитойда коррупция жиноятини содир этганлик учун улим жазоси белгиланган. Аммо шунга карамай, бу иллатнинг илдизи буткул йук булмаяпти. Зеро, хар кандай мамлакатда коррупцияга карши кураш ва унинг жамиятдаги салбий окибатларининг олдини олиш долзарб масалалардан бири булиб хисобланади. Айникса, давлат бошкарув органларининг самарали ва натижали фаолият юритиши учун конун устуворлиги тамойилига амал килиниши шахс, жамият ва давлатнинг конуний хукук ва манфаатларини амалга оширилишини таъминлашда хал килувчи ахамиятга эгадир.

Жахон мамлакатлари ва нуфузли халкаро ташкилотлар томо-нидан коррупцияга карши курашиш максадида куплаб конвен-ция, пактлар ва бошка турдаги халкаро хужжатлар кабул килиниб келинмокда. Дунё микёсида куйидаги коррупцияга карши курашиш буйича халкаро-хукукий хужжатларни алохида таъкидлаб утиш лозим:

• БМТнинг "Коррупцияга карши курашиш Конвенцияси";

•Европа Иттифокининг "Коррупция учун жиноий жавобгарлик тугрисида"ги Конвенцияси;

•Европа Иттифокининг "Коррупция учун фукаровий жавобгарлик тугрисида"ги Конвенцияси;

•Мустакил Давлатлар Хдмдустлиги доирасида "Корруп-цияга карши сиёсатнинг конунчилик асослари тугрисида"ги модел конуни;

•"Осиё Тараккиёт Банки ва Европа Тикланиш ва Та-раккиёт Банки Осиё ва Тинч океани коррупцияга карши харакат дастури".

Жумладан, БМТнинг Конвенция лойихаси икки йил давомида 130 дан ортик давлат иштирокида мухокама этилиб, 2003 йил 9 декабрда кабул килинган асосий халкаро хужжат хисобланади. 2004 йилдан бошлаб эса, "9 декабрь - Халкаро коррупцияга карши кураш куни" сифатида нишонланиб келинмокда. Узбекистон ушбу Конвенциясига 2008 йил 28 августдан эътиборан кушилган [5].

2023

Modern Trends of Social Sphere Development

Volume 4 | NUU Collection | 2023

Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-63-70

Уша даврда БМТ Бош котиби сифатида фаолият юритган Кофи Аннан

мазкур конвенция мукаддимасида куйидаги фикрни билдирганди: "Коррупция - бу жамиятни турли йуллар билан исканжага оладиган дахшатли иллатдир. У демократия ва хукук устуворлиги асосларига путур етказиб, инсон хукуклари бузилишига олиб келади, бозорлар фаолиятига тускинлик килади, хаёт сифатини ёмонлаштиради ва одамлар хавфсизлигига тахдид соладиган уюшган жиноятчилик, терроризм ва бошка ходисалар илдиз отиб, гуллаши учун шароит яратиб беради [6]". Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг коррупцияга карши Конвенциясининг кабул килиниши халкаро хамжамият коррупциянинг олдини олиш ва илдизини куритишга дадиллик билан киришаётганлигини яккол акс эттиради. Мазкур Конвенция коррупция билан шугулланган шахслар жамият ишончини окламасалар, бундан кейин уларнинг кирдикорларига хеч ким чидаб турмаслиги хакида катъий огохлантиради. Конвенция ривожланишга кумаклашишда хамда халкларнинг фаровонлиги учун халоллик, хукук устуворлигини хурмат килиш, ошкоралик каби фазилатлар мухим ахамиятга эга эканлигини тасдиклайди".

Дархакикат бундай зарарли ходиса барча давлатларда учрайди, лекин, айникса, ривожланаётган мамлакатларга катта иктисодий зарар етказади. Коррупция айнан ижтимоий мухтож оилаларга номутаносиб даражада катта зарар етказиб, уларда давлат хокимиятига нисбатан ишончсизлик пайдо булади. Натижада ушбу оилаларнинг иктисодий ривожланиши учун мулжаллаган маблаглари сарф харажат этилмайди. Бу уз навбатида, давлатнинг асосий хизматларини курсатиш имкониятидан махрум этиб, тенгсизлик ва ижтимоий адолатсизликни шакллантиради хамда хорижий инвестициялар окимларининг кириб келишига суъний тускинлик килади.

Айни пайтда коррупцияга карши изчил кураш олиб боришда иктисодий-сиёсий, суд-хукук ислохотларини амалга ошириш долзарб ахамият касб этади. Жумладан, мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг куламли тизимли ислохотлар жамиятда конун устуворлиги, инсон хукук ва эркинликларини таъминлаш учун мухим пойдевор булиб, халкимизнинг муносиб хаёт кечириши, фукароларимизнинг бунёдкорлик салохиятини руёбга чикариш учун зарур шарт-шароитлар яратди. Бирок, хаёт хеч качон бир жойда тухтаб колмайди. Чунончи шахс хамда жамият манфаатларини янада

самаралирок химоя килиш, коррупциянинг олдини олишнинг

2023

Modern Trends of Social Sphere Development

Volume 4 | NUU Collection | 2023

Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-63-70

хукукий механизмларини янада такомиллаштириш эхтиёжини вужудга келтирди.

Президентимиз Ш.Мирзиёев таъкидлаганидек "Албатта, биз режлаштираётган барча узгаришларнинг нихоятда куп киррали ва ута мухим эканини мен чукур тушунаман. Бирок йулимизда кандай тусик ва кийинчиликлар, кескин ва долзарб муаммоларга дуч келсак хам, шошма -шошарлик билан, пала - партиш карорлар кабул килишга, яхши уйлаб курилмаган хатти - харакатларга йул куйишга хаккимиз йук" [6]".

Шак-шубхасиз, Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев томонидан 2017 йил 3 январда тасдикланган "Коррупцияга карши курашиш тугрисида"ги конунда бу иллатга карши курашнинг хукукий механизми яратилган булиб, унда давлат ва жамият такдири, халк келажагига, колаверса, хар бир фукарога дахлдор булган хукукий-норматив мухим хужжатдир. Коррупцияга карши курашишнинг хукукий асосларини яратиш асносида, 2017 йилдан бошлаб юртимизда коррупцияга карши курашнинг сифат жихатдан янги боскич бошлаб берилди.

Албатта, давлат хокимияти органлари фаолияти устидан кучли жамоатчилик назоратини амалга ошириш фукаролик жамиятини барпо этишнинг энг мухим шартларидан бири хисобланади. Чунки, айнан фукароларнинг фаоллиги, ижтимоий ходисаларга бефарк ёки локайд эмаслиги хамда хар бир давлат хизматчисининг уз фаолиятининг жамоатчилик назорати остида эканлигини чукур хис этиб бориши демократик-хукукий дав-латни мустахкамлашнинг мухим шартидир.

Шу билан бир каторда коррупцияга карши курашишда ахоли-нинг хукукий онги ва хукукий маданиятини юксалтириш, жамиятда коррупцияга нисбатан муросасиз муносабатни шакллантириш, давлат органлари ва бошка ташкилотлар ходим-ларининг хукукий саводхонлигини ошириш, таълим муассаса-ларида коррупцияга карши курашиш сохасидаги хукукий таълим ва тарбияни кучайтириш давр талабидир. Зеро, хукукий онг ва хукукий маданияти етук булган фукаролар коррупцияга йул куймайдилар.

Шу сабабли хам биз жамоатчилик назоратини, давлат фаолияти, яъни, унинг хукук-тартибот идоралари устидан хам жамият, жумладан, сиёсий партиялар ва депутатлар назоратини хар томонлама

кучайтиришга алохида эътибор каратишимиз лозим. Ана

2023

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-63-70

Volume 4 | NUU Collection | 2023

Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

шунда коррупцияга карши кураш изчил ва тизимли равишда амалга оширилади.

REFERENCES

1. Узбекистан Республикасининг "Коррупцияга карши курашиш тугрисида"ги конуни // Узбекистан Республикаси ^онун хужжатлари туплами, 2017 й., 1-сон, 2-модда.

2. Карагодин Н. Мировой опыт борьбы с коррупцией // Экономика и жизнь. 1993. №2. - С.256.

3. Бегматов А.С. Коррупция - ижтимоий хавфсизликка тахдид. - T.:"Turon zamin ziyo" нашриёти, 2016. - 5 бет.

4. Сулакшин С.С-руководитель, В.Э. Багдасарян., М.В. Вилисов.,Ю.А. За-чесова., Н.К. Пак., О.А. Середкина., А.Н. Чирва.,Государственная политика противодействия коррупции и теневой экономике в России // "Материалы Всероссийской научной конференции". Москва,6 июня 2007 г. - М.: Научный эксперт, 2007.

5. БМТнинг Коррупцияга карши конвенциясига Узбекистон Республикаси-нинг кушилиши тугрисида"ги конуни, "Узбекистан Республикаси ^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси" веб-сайти - www.lex.uz.

6. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг "Коррупцияга карши конвенцияси". -Нью-Йорк, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг гиёхванд моддалар ва жиноятчилик буйича бошкармаси, 2004. - 3 бет.

7. 2017 йил - шиддатли ислохотлар йили. Т.: "Адолат", 2018. - 54 бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.