Научная статья на тему 'ПРОФЕССИОНАЛ ТАЪЛИМ ВА БИТИРУВЧИЛАР БАНДЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ МЕХАНИЗМЛАРИ (социологик таҳлили)'

ПРОФЕССИОНАЛ ТАЪЛИМ ВА БИТИРУВЧИЛАР БАНДЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ МЕХАНИЗМЛАРИ (социологик таҳлили) Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

30
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
меҳнат / бандлик / аҳолини иш билан таъминлаш / эҳтиёж / ижтимоий механизм / меҳнат бозори / аҳоли бандлиги / ишсизлик / ижтимоий ҳимоя. / labor / employment / employment / need / social mechanism / labor market / employment / unemployment / social protection.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Сардорбек Усмонхуджаевич Абдуллаев

Бугунги кунда ривожланган давлатлар шу жумладан, мамлакатимиз ҳам аҳоли бандлигини ошириш, ишсизликни олдини олиш ва бу орқали ижтимоийиқтиcодий cоҳаларнинг ривожлантириш масаласига алоҳида эътибор қаратилган. Ушбу мақолада Янги Ўзбекистон тараққиёт стратегиясида ёшлар бандлигини таъминлаш масалаларининг социологик таҳлили ҳамда мамлакатимизда аҳоли айниқса ёшлар бандлигини оширишига қаратилган изчил ислоҳотлар тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Today, developed countries, including our country, pay special attention to the issue of increasing employment, preventing unemployment, and thereby developing the social and economic spheres. This article examines a sociological analysis of youth employment issues in the development strategy of New Uzbekistan and consistent reforms aimed at increasing the employment of the population, especially youth in our country.

Текст научной работы на тему «ПРОФЕССИОНАЛ ТАЪЛИМ ВА БИТИРУВЧИЛАР БАНДЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ МЕХАНИЗМЛАРИ (социологик таҳлили)»

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-169-176

Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

ПРОФЕССИОНАЛ ТАЪЛИМ ВА БИТИРУВЧИЛАР БАНДЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ МЕХАНИЗМЛАРИ

(социологик тахлили)

Сардорбек Усмонхуджаевич Абдуллаев

Узбекистан Республикаси ИИВ академияси катта укитувчиси, социология фанлари буйича фалсафа доктори E-mail: asardorbek8 5 @mail .ru

АННОТАЦИЯ

Бугунги кунда ривожланган давлатлар шу жумладан, мамлакатимиз хам ахоли бандлигини ошириш, ишсизликни олдини олиш ва бу оркали ижтимоий-иктисодий сохаларнинг ривожлантириш масаласига алохида эътибор каратилган. Ушбу маколада Янги Узбекистон тараккиёт стратегиясида ёшлар бандлигини таъминлаш масалаларининг социологик тахлили хамда мамлакатимизда ахоли айникса ёшлар бандлигини оширишига каратилган изчил ислохотлар тадкик этилган.

Калит сузлар: мехнат, бандлик, ахолини иш билан таъминлаш, эхтиёж, ижтимоий механизм, мехнат бозори, ахоли бандлиги, ишсизлик, ижтимоий химоя.

ABSTRACT

Today, developed countries, including our country, pay special attention to the issue of increasing employment, preventing unemployment, and thereby developing the social and economic spheres. This article examines a sociological analysis of youth employment issues in the development strategy of New Uzbekistan and consistent reforms aimed at increasing the employment of the population, especially youth in our country.

Keywords: labor, employment, employment, need, social mechanism, labor market, employment, unemployment, social protection.

Х,ар кандай давлатнинг тарихий тараккиёт йулидан маълумки, юртнинг жадал ривожланиши, муайян ютукларга эришиши, халкнинг фаровон булиши уша давлатда ёшлар таълим-тарбияси ва келажагига бериладиган эътибор даражасига чамбарчас

2023

169

Modern Trends of Social Sphere Development

Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-169-176

боглик. Шу маънода, Узбекистонда ёшлар масаласи давлат сиёсатининг энг устувор йуналишларидан бири хисобланади.

Шунингдек, инсон хукукларини таъминлаш, давлат органларининг хисобдорлиги ва очиклигини кучайтириш хамда фукаролик жамияти институтлари, оммавий ахборот воситаларининг роли, ахоли ва жамоат бирлашмаларининг сиёсий фаоллигини ошириш буйича тизимли ишлар амалга оширилди.

2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегиясида белгиланган вазифаларни амалга ошириш, мехнат бозори талабларига мос юкори малакали кадрларни тайёрлаш, таълим сифатини бахолашнинг халкаро стандартларини жорий этиш, инновацион илм-фан ютукларини амалиётга татбик этишнинг самарали механизмларини яратиш оркали мамлакатда таълим тизимини ислох килиш буйича изчил ишлар амалга оширилмокда.

Президентимиз томонидан 2019 йилнинг 6 сентябрида «Профессионал таълим тизимини янада такомиллаштиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги ПФ-5812-сонли Фармон, ушбу мухим хужжат ижросини таъминлаш максадида Вазирлар Махкамасининг «Узбекистон Республикасида узлуксиз бошлангич, урта ва урта махсус профессионал таълим тизимини тартибга солувчи норматив-хукукий хужжатларни тасдиклаш тугрисида»ги Карори кабул килиниб, профессионал таълимни ташкил этиш ва амалга ошириш тартиблари белгилаб берди.

Янги профессионал таълим тизими олдинги урта-махсус касб-хунар таълим тизимидан нимаси билан фарк килади?

Биринчи, асосий фарки: олдин бир колипда ишлайдиган касбларнинг мураккаблиги, у ерда шаклланадиган амалий куникмалар хажми, масъулияти билан боглик булмаган холда, 3 йиллик стандартда ишлайдиган урта-махсус касб-хунар таълим дипломи берадиган касб-хунар коллежлари мавжуд эди.

Янги тизим 3 тоифага булинди.

Биринчи тоифа — янги муассасалар тармоги булди. Бу муассасалар касб-хунар мактаблари деб аталади. Бу мактабнинг юкори синфида бирламчи касбий тайёргарликдан утадиган, бошлангич профессионал таълим дастурлари асосида фаолият курсатадиган касб-хунар мактабларидир.

Иккинчи тоифа таълим муассасалари — идоравий

коллежлар.

2023

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-169-176

Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

Маълумки, иктисодиётнинг реал сохаларига жуда катта микдорда инвестиция киритилди. Бу инвестициялар буйича худудларда жорий этилаётган лойихаларнинг хаммаси янги, инновацион технологияларга асосланган.

Очилаётган янги иш уринлари хам — ана шу янги технологик жараёнларга мулжалланган иш уринлари.

Вазирлик, идора ва йирик иш берувчиларга таксимлаб берилдики, узларининг лойихаларини хаётга татбик килиш, ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш куламини кенгайтиришда мазкур коллежлар оркали янги яратилган иш уринларига максадли равишда мутахассис тайёрлайди.

Учинчи тоифа таълим муассасалари — техникумлар тармоги.

Бу Собик Иттифок давридаги техникумлардан таълим дастурларининг максади, вазифаси, ушбу дастур асосида шаклланадиган билим, малака, куникма, компетенцияларнинг мураккаблик даражаси, хажми билан тубдан фарк килади.

Олий таълим дастурлари билан уйгунлаштирилган холда, бакалаврнинг туртдан бир кисмида шаклланадиган билим, малака, куникмалари техникумларнинг укув режа ва укув дастурига сингдирилди.

Техникумни яхши узлаштирган укувчиларга таълим масканини битирганидан кейин имтихонсиз бакалавриатнинг 2-курсидан укишни давом эттириш имконияти берилди[1]. Бундай имтиёз олдинги техникумларда булмаган.

Фукароларнинг ижтимоий химоясини кучайтириш ва камбагалликни кискартириш давлат сиёсатининг устувор йуналиши сифатида белгиланиб, ахолини янги иш уринлари ва кафолатли даромад манбаи, малакали тиббий ва таълим хизматлари, муносиб яшаш шароитлари билан таъминлаш сифат жихатидан янги боскичга кутарилди. Сунгги беш йиллик ислохотларнинг натижасида мамлакатимизда Янги Узбекистонни барпо этишнинг зарур сиёсий-хукукий, ижтимоий-иктисодий ва илмий-маърифий асослари яратилди.

Жахон микёсидаги мураккаб жараёнларни ва мамлакатимиз босиб утган тараккиёт натижаларини чукур тахлил килган холда кейинги йилларда "Инсон кадри учун" тамойили асосида халкимизнинг фаровонлигини янада ошириш, ижтимоий-иктисодиёт сохаларни трансформация килиш ва тадбиркорликни жадал ривожлантириш, инсон хукуклари ва манфаатларини сузсиз таъминлаш хамда фаол фукаролик жамиятини шакллантиришга каратилган ислохотларнинг устувор

2023

171

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-169-176

Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

йуналишларини белгиланиши, кенг жамоатчилик мухокамаси натижа-сида "Хдракатлар стратегиясидан - Тараккиёт стратегияси сари" тамойилига асосан ишлаб чикилган еттита устувор йуналишдан иборат 2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегиясида эркин фукаролик жамиятини ривожлантириш оркали халкпарвар давлат барпо этиш, адолат ва конун устуворлиги-халкчил давлат куриш, миллий иктисодиётни, унинг усиш суръатларини замон талаблари даражасида ривожлантириш, адолатли ижтимоий сиёсат юритиш, сифатли таълим-тарбия, маънавий ва маърифий сохалардаги ислохотлар, Куролли Кучларимиз кудратини янада ошириш, ахоли бандлигини ошириш сингари мухим масалаларни камраб олган. Ахоли бандлигини таъминлаш, ёшлар ва ишсиз фукароларни давлат хисобидан малакали касб-хунарга укитиш, оилавий тадбиркорликни ривожлантириш, эхтиёжманд ахолини манзилли куллаб-кувватлаш оркали 2026 йилгача камбагалликни икки баробар кискартириш масалари мухим ахамият касб этади.

Ахолини иш билан таъминлаш ривожланаётган ва ривожланган мамлакатларда хам долзарб муаммо сифатида намоён булмокда. Чунки ижтимоий зиддиятларни авж олиши, маиший муаммоларнинг долзарблашуви ишсизлик билан боглик мавзу хисобланадики, бунга Евроиттифокка аъзо давлатларни мисол келтириш мумкин. Узбекистон Республикасини "Ахолини иш билан таъминлаш тугрисида"ги[3] конунининг 5-моддасида "Ахолини иш билан таъминлаш сохасидаги давлат сиёсатининг асосий принциплари" алохида белгилаб куйилган.

1-диаграмма. Ишсизлик даражасининг узгариши динамикаси

172

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-169-176

Volume 4 | NUU Collection | 2023

Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

Дунёнинг ривожланган давлатларининг тарихига назар солсак, хар бир мамлакат иш ва бандлик масаласига доир уз назарий-методологик ёндашувини, конунчилигини яратган. Бугунги кунда мамлакатимизда хам мазкур масаланинг назарий-методологик асоси яратилган булиб, мамлакатимизда кабул килинган Конун ва Давлат дастурларининг аксарият кисми ахолининг бандлигини оширишга каратилгандир. Куйидаги диаграмма оркали эса мамлактимиз ишсизлик даражаси динамикасини узгариш холатини тахлил килиш мумкин (1-диаграмма).

2021 йилнинг 1 январь холатида республикада иктисодий нофаол ахоли 4 миллион 364,2 минг кишини ташкил этиб, утган йилнинг мос даврига нисбатан 0,5 фоизга ёки 19,8 минг кишига ортиши кузатилган.

Бундан ташкари, 98,8 минг нафар ишсизларга 87,1 млрд сум ишсизлик нафакаси тайинланган ва тулаб берилган. 2021 йил давомида 37,3 минг ишсизлар хамда «аёллар дафтари», «ёшлар дафтари»га киритилган ишсизларга 83,1 млрд сум субсидия маблаглари ажратилган.Ахолини иш билан таъминлаш масаласи динамик мазмун касб этиб, уни бир нечта боскичларга ажратиб курсатиш мумкин. Бу мавзу мамлакатимизда, истиклолга кадар даврда ва истиклол даврида алохида урганиб келинмокда. Аммо унинг социологик жихатларига алохида эътибор каратилмаганлиги, алохида тадкикот сифатида урганилмаганлигини курсатиб утамиз. Бандлик назариясини эволюцион шаклланиш боскичлари асосан куйидаги иктисод ва социология соха фанининг олимлари томонидан назарий таълимот мактабларига булиб урганилган. [4]

2022 йил 1 январь уолатида Узбекистондаги мехнат ресурслари сони 19 миллион 345 минг кишини ташкил этди. Мамлакатда 1 миллион 441,8 минг киши ишга муутож булиб, ишсизлик даражаси 9,6 фоизга етди. Ёшлар орасида ишсизлик даражаси 15,1 фоизни, аёллар орасида эса 13,3 фоизни ташкил этди. [4]

2021 йилнинг декабрь ойида вазирлик хузуридаги Мехнат бозори тадкикотлари томонидан Узбекистоннинг 108 та шахар ва туманларида ижтимоий суров утказилган. Тадкикот давомида 500 та узини-узи бошкариш органлари, 5 мингта уй хужаликлари хамда 26,5 минг нафар фукаролар камраб олинган.

Тадкикот натижаларига кура ишга мухтож булганларнинг умумий сони

1 миллион 441,8 минг кишини, ишсизлик даражаси

2023

173

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-169-176

Volume 4 | NUU Collection | 2023

Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

иктисодий фаол ахоли орасида 9,6 фоизни ташкил этган. Бу курсаткич утган йилнинг шу даврига нисбатан 0,9 фоизга камайган булса, 2021 йилнинг январь-сентябрь ойларига нисбатан 0,2 фоизга ортган.

2022 йил 1 январь холатида мамлакатдаги мехнат ресурслари сони 19 миллион 345 минг кишини ташкил этиб, 2020 йилнинг шу даврига нисбатан 1,1 фоизга ёки 202,6 минг кишига ошган. 16-30 ёшгача булганлар орасида ишсизлик даражаси — 15,1 фоиз, аёллар орасида ишсизлик даражаси эса — 13,3 фоиз булди.

2022 йилнинг 1 январь холатида республикада иктисодий нофаол ахоли 4 миллион 364,2 минг кишини ташкил этиб, утган йилнинг мос даврига нисбатан 0,5 фоизга ёки 19,8 минг кишига ортиши кузатилган.

2021 йилнинг январь-декабрь ойларида туман (шахар) Ахоли бандлигига кумаклашиш марказларига 879,5 минг нафар фукаро иш топишга ёрдам сураб мурожаат килган.[4]

Ахоли бандлигини ошириш мамлакатимизда олиб борилаётган изчил ислохотлар асосида таркибий узгариши ва уни статистик богликдикларини тахлили ижобий натижани изохлайди. Тахлил натижаларига кура, республикада 2030 йилга келиб, ахоли сони 2022 йилга нисбатан 20,7% ёки 7017,9 минг кишига, мехнат ресурслари 21,9% ёки 4192,1 минг кишига, иш билан банд ахоли 16% ёки 2125,5 кишига ошиши ва норасмий мехнат билан бандлар улуши 20%га тушиши кутилмокда. Бу курсаткичлар истикболлаштириш даврида банд ахолининг йилига уртача 1,15%дан ошиши ва кенг камровли комплекс тадбирларни амалга ошириш натижасида норасмий мехнат билан бандлар сонининг йилига уртача 5%га камайиши натижасида руй беради (1-диаграмма).

Узбекистонда норасмий мехнат билан бандликнинг

2023

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-169-176

Volume 4 | NUU Collection | 2023 Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

2022-2030 йиллардаги максадли прогноз параметрлари (минг киши)

1-диаграмма.

Тахлил натижаларига кура, республикада 2030 йилга келиб, ахоли сони 2022 йилга нисбатан 20,7% ёки 7017,9 минг кишига, мехнат ресурслари 21,9% ёки 4192,1 минг кишига, иш билан банд ахоли 16% ёки 2125,5 кишига ошиши ва норасмий мехнат билан бандлар улуши 20%га тушиши кутилмокда. Бу курсаткичлар истикболлаштириш даврида банд ахолининг йилига уртача 1,15%дан ошиши ва кенг камровли комплекс тадбирларни амалга ошириш натижасида норасмий мехнат билан бандлар сонининг йилига уртача 5%га камайиши натижасида руй беради (1-диаграмма). [5]

Хорижий мамлакатларда мехнат бозорида фаол дастурларни амалга оширишга алохида эътибор каратилган, яъни ресурсларнинг сезиларли кисми фаол дастурлар фойдасига (АКШ ва Канадада ЯИМ 0,4%идан Швецияда 2%гача) кайта таксимланади ва бу бир катор сабаблар билан изохланади. Биринчидан, фаол позиция иш йукотганларни куллаб-кувватлашдан кура хар бир фукаронинг иш жойини излашга каратилган фаоллигини рагбатлантиради, бу эса, уз навбатида, ижтимоий туловлар хисобига даромадларни куллаб-кувватлашга богликликни кискартиради (уз навбатида, давлат бюджети харажатларини хам камайтиради), ишсизларнинг огир психологик холати билан боглик жамиятдаги кескинликни пасайтиради (хатто улар етарли даражада юкори фойда олиши шартларида хам). Иккинчидан, фаол позиция мехнат унумдорлигини оширади,

2023

175

Modern Trends of Social Sphere Development

Volume 4 | NUU Collection | 2023

Actual Problems of Sociology and Social Work

in the 21st Century XXI asrda sotsiologiya va ijtimoiy ishning dolzarb muammolari

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-7-169-176

хусусан, иктисодиётни таркибий кайта куришга хизмат килади, шу тарика мехнат ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини оширади, чунки унинг асосий вазифаси унинг иш самараси энг юкори буладиган, яъни унинг алкий ва жисмоний кобилиятларига оптимал равишда мос келадиган иш жойини максимал даражада тез топишидан иборат.

Бевосита ишсиз ёшларнинг ракобатбардошлигини оширишга каратилган ишларга келадиган булсак, бу жараён бир нечта боскични камраб олади. Уларнинг орасида - иш билан бандларнинг касбий-малакавий таркиби прогнозларини тайёрлаш хам мавжуд булиб, бу таълим муассасаларига ва уларда тахсил оладиган талабаларга у ёки бу касбда битирувчидан талаб килинадиган билим, малака ва куникмаларни ишлаб чиккан холда муайян ишчи кучига кутилаётган эхтиёжга асосий эътиборни каратгани холда тайёргарликни таъминлаш имконини беради.

Ишсиз ёшлар ракобатбардошлигини ошириш борасидаги хорижий мамлакатлар тажрибасини тахлил килиш хорижий мамлакатларда ёшлар бандлиги муаммосини хал килиш борасида катта амалий тажриба тупланганлиги хакида хулоса чикариш мумкин. Бу тажрибани Фзбекистонда куллаш имконияти факат махсус тайёрланган ва таълим олган, хориж тажрибасини мослаштиришга кодир булган кадрлар мавжуд булган шароитлардагина амалга ошириш мумкин.Мухтасар айтганда, яхши ниятлар билан марра жуда баланд олиняпти. Одамларни хаётдан рози килиш, уларнинг орзу-умидларини руёбга чикариш борасидаги ишлар янада кизгин ва жадал тус оляпти. Янги, демократик жамиятни барпо этиш, келажак пойдеворини куриш, хеч шубхасиз, хар биримиздан катъиятли ва ташаббускор булишни, янгича фикр юритиш, янгича ишлашни талаб этмокда.

REFERENCES:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 6 сентябрдаги ПФ-5812-сон Фармони

2. Узбекистон Республикасининг Ахолини иш билан таъминлаш тугрисида (янги тахрири) Крнуни. 01.05.1998 й.

3. https://www.gazeta.uz/uz/2022/03/08/unempoyment/

4. https://mehnat.uz/uz/news/uzbekistonda-ishsizlik-darazhasi-94-

foizni-tashkil-etdi

2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.