Categorisation of Hazards Caused by Chemical Accidents and Disasters in Terms of Rescue Efforts Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

Bogdan Kotcza)*

'> The Jan Grodek State University in Sanok / Uczelnia Panstwowa im. Jana Grodka w Sanoku * Corresponding author / Autor korespondencyjny: [email protected]

Categorisation of Hazards Caused by Chemical Accidents and Disasters in Terms of Rescue Efforts

Kategoryzacja zagrozen spowodowanych awariami i katastrofami chemicznymi w aspekcie podejmowanych dziatan ratowniczych

ABSTRACT

Aim: The main objectives of this article are to characterise chemical hazards and to identify the factors (circumstances) affecting the effectiveness of responses to them, the cooperation of rescue units and the local community. The article details the methods and principles of rescue operations undertaken when various hazards are present.

Introduction: With the increasing chemicalisation of the economy, at the same time indispensable in people's daily lives, the associated chemical and environmental risks are increasing. The article presents their typology based on the sources of potential incidents. The categorisation was narrowed down to hazards caused by industrial plants using chemicals and their mixtures and transport units transporting dangerous goods. The typology also includes references to selected organisational elements of rescue and firefighting operations affecting their effectiveness.

Methodology: The typology also includes references to selected organisational elements of rescue and firefighting operations affecting their effectiveness. The research also used a diagnostic survey with a questionnaire, system observation and own experience from the current organisation of WPOR, ZPOR exercises in ZDR in cooperation with PSP. Materials published by the Headquarters of the National Fire Service were used to collect the data. An analysis of possible emergency events involving chemical agents posing a potential threat to human life, property and the environment was carried out. Conclusions: The essence of actions in the context of chemical rescue is to minimise the hazard, to establish the location of the source of the emission in a short time and to stop the releasing chemical substance. These elements are influenced by the even distribution of forces and resources across the country. Recognition of chemical emissions is also an important element, which will be facilitated by the participation of a representative of the engineering and technical team representing the plant. On the other hand, an important step in recognising the threat will be the implementation by SGRChem - in all provinces - of readiness level C on conducting imaging reconnaissance using advanced technical means. This is particularly the case in the provinces of the eastern part of Poland, where chemical groups mostly only implement A and B levels. Keywords: chemical hazard, hazardous substance, chemical rescue, high risk facility, high risk facility Type of article: review article

Received: 31.10.2023; Reviewed: 21.11.2023; Accepted: 29.11.2023; Author's ORCID ID: B. Kotcz - 0000-0002-2113-2905;

Please cite as: SFT Vol. 62 Issue 2, 2023, pp. 64-85, https://doi.Org/10.12845/sft.62.2.2023.4;

This is an open access article under the CC BY-SA 4.0 license (https://creativecommons.Org/licenses/by-sa/4.0/).

ABSTRAKT

Cel: Glöwne cele niniejszego artykulu obejmujq charakterystyk? zagrozen chemicznych oraz identyfikacj? czynniköw (okolicznosci) wplywajqcych na skutecznosc podejmowanych w zwiqzku z nimi akcji, wspölprac? jednostek ratowniczych oraz spolecznosc lokalnq. W artykule wyszczegölniono metody i zasady podejmowanych dzialan ratowniczych w przypadku wyst?powania röznych zagrozen.

Wprowadzenie: Wraz z post^pujqcq chemizacjq gospodarki, jednoczesnie niezb^dnq w zyciu codziennym czlowieka, rosnie liczba zwiqzanych z niq zagrozen chemicznych i ekologicznych. W artykule przedstawiona zostala ich typologia oparta na zrödlach potencjalnych zdarzen. Kategoryzacj? zaw?zono do zagrozen powodowanych przez zaklady przemyslowe stosujqce substancje chemiczne i ich mieszaniny oraz jednostki transportowe przewozqce towary niebezpieczne. W typologii zawarto röwniez odniesienia do wybranych elementöw organizacyjnych dzialan ratowniczo-gasniczych majqcych wplyw na ich skutecznosc.

Metodologia: W zwiqzku z realizacjq celu pracy analizie poddana zostala literatura z zakresu badanego problemu, a takze obowiqzujqce akty prawne dotyczqce ochrony srodowiska, przewozu materialöw niebezpiecznych oraz wlasciwosci substancji chemicznych i ich mieszanin. W badaniach wykorzy-stano röwniez sondaz diagnostyczny z ankietq, obserwacj? systemowq oraz doswiadczenie wlasne z biezqcej organizacji cwiczen WPOR, ZPOR w ZDR

we wspöldzialaniu z PSP. W celu zgromadzenia danych wykorzystano materialy publikowane przez KomendQ Glöwnq Panstwowej Strazy Pozarnej. Dokonano analizy mozliwych zdarzen awaryjnych z udzialem czynniköw chemicznych stwarzajqcych potencjalne zagrozenie dla zycia ludzkiego, mienia oraz srodowiska naturalnego.

Wnioski: Istotq dzialan w kontekscie ratownictwa chemicznego jest ograniczanie do minimum zagrozenia, ustalenie w krötkim czasie lokalizacji zrödla emisji oraz zatrzymanie uwalniajqcej si§ substancji chemicznej. Wplyw na te elementy ma röwnomierne w skali kraju rozmieszczenie sil i srodköw. Istotnym elementem jest takze rozpoznanie emisji substancji chemicznej, ktöre usprawni udzial przedstawiciela zespolu inzynieryjno-technicznego reprezentujqcego dany zaklad. Z kolei waznym krokiem w rozpoznaniu zagrozenia b^dzie realizacja przez SGRChem - we wszystkich wojewödztwach - poziomu gotowosci C dotyczqcego prowadzenia rozpoznania obrazowego przy uzyciu zaawansowanych srodköw technicznych. W szczegölnosci dotyczy to wojewödztw wschodniej cz^sci Polski, w ktörych grupy chemiczne w wi^kszosci realizujq wylqcznie poziomy A i B. Stowa kluczowe: zagrozenie chemiczne, substancja niebezpieczna, ratownictwo chemiczne, zaklad o duzym ryzyku, zaklad zwi^kszonego ryzyka Typ artykutu: artykul przeglqdowy

Przyj?ty: 31.10.2023; Zrecenzowany: 21.11.2023; Zaakceptowany: 29.11.2023; Identyfikator ORCID autora: B. Kolcz - 0000-0002-2113-2905;

Prosz? cytowac: SFT Vol. 62 Issue 2, 2023, pp. 64-85, https://doi.org/10.12845/sft.62.2.2023.4; Artykul udost^pniany na licencji CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/).

Introduction

Combating chemical and environmental hazards is one of the primary tasks of the state administration and its subordinate emergency services. Effective action in this regard is possible provided that there is a proper flow of information, that activities are carried out efficiently and that services are properly coordinated in anticipation of the development of a given emergency situation.

Rescue determinants are understood as relatively constant factors that have a significant impact on the nature of chemical-ecological rescue in Poland. These are mainly due to the characteristics of contemporary threats, the state of the organisation and the technical capacity to deal with a given threat. Rescue should be seen as a dynamic process that is constantly changing. Chemical rescue is directly linked to the progress of civilisation and the needs of people.

According to the Act of 18 April 2002 on the state of natural disasters, a technical failure is defined as "sudden, unforeseen damage or destruction of a building, a technical facility or a system of technical facilities causing interruption of their use or loss of their properties" [1]. The most universal definition of a failure may be a condition in which there is a malfunction of a particular process, system, equipment, device that prevents it from operating, occurring suddenly, mostly unexpectedly and causing it to malfunction or become completely inoperable. On the other hand, a chemical disaster is defined as "an extraordinary event with a significant number of casualties and widespread ecological effects, the consequences of which cannot be controlled by the resources at hand and external assistance is required" [2]. A chemical accident or disaster is also described in chemical emergency response as "a sudden uncontrolled release of a chemical substance posing a fire, toxic or explosive hazard" [3]. A chemical catastrophe arises unexpectedly, its course is violent, of very high intensity, triggering

Wprowadzenie

Zwalczanie zagrozen chemicznych i ekologicznych jest jed-nym z podstawowych zadan administracji panstwowej oraz podlegtych jej stuzb ratowniczych. Skuteczne dziatanie w tym zakresie jest mozliwe pod warunkiem wtasciwego przeptywu informacji, efektywnego wykonywania czynnosci oraz odpowied-niej koordynacji stuzb uwzgl?dniajqcej przewidywanie rozwoju danej sytuacji zagrozenia.

Przez uwarunkowania ratownictwa rozumie si? wzgl?dnie state czynniki, ktöre majq istotny wptyw na charakter ratownictwa chemiczno-ekologicznego w Polsce. Wynikajq one gtöwnie z cech wspötczesnych zagrozen, stanu organizacji i mozliwosci technicznych likwidacji danego zagrozenia. Ratownictwo nalezy traktowac jako dynamiczny proces, ktöry podlega ciqgtym zmia-nom. Ratownictwo chemiczne wiqze si? bezposrednio z post?-pem cywilizacyjnym oraz potrzebami ludzi.

W mysl ustawy z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie kl?ski zywiotowej awari? technicznq rozumie si? jako „gwattowne, nieprzewidziane uszkodzenie lub zniszczenie obiektu budowla-nego, urzqdzenia technicznego lub systemu urzqdzen technicznych powodujqce przerw? w ich uzywaniu lub utrat? ich wtasci-wosci" [1]. Najbardziej uniwersalnq definij awarii moze byc taki stan, w ktörym wyst?puje niesprawnosc danego procesu, systemu, sprz?tu, urzqdzenia uniemozliwiajqcy jego dziatanie, pojawiajqcy si? nagle, przewaznie niespodziewanie i powodujqcy jego niewta-sciwe funkcjonowanie lub catkowite unieruchomienie. Katastrofa chemiczna natomiast okreslana jest jako „nadzwyczajne zdarze-nie ze znacznq liczbq poszkodowanych i rozlegtymi skutkami eko-logicznymi, ktörych nast?pstw nie mozna opanowac za pomocq posiadanych srodköw i jest potrzebna pomoc z zewnqtrz" [2]. Awari? lub katastrof? chemicznq opisuje si? röwniez w ratownictwie chemicznym jako „nagte niekontrolowane uwolnienie si? substancji chemicznej, stwarzajqcej zagrozenie pozarowe, toksyczne lub

all sorts of physico-chemical reactions. Such an event is difficult to predict, as it can occur during transport by road or rail, as well as during the process or storage itself at an establishment with a major or high risk of a major accident or at an establishment below the major accident risk threshold. The consequence can be the release of a hazardous substance and create a high risk to human health and life, the environment and property.

Today, significant quantities of substances with a wide range of physical and chemical properties are used in transport and industrial plants. The risk is mainly due to the increase in the number of such substances on the market, but also to their properties, e.g. acutely toxic, corrosive, irritant, environmentally hazardous or highly flammable [4].

Examples of substances with the above-mentioned physico-chemical properties are:

- ammonia - toxic, gas, corrosive with a pungent odour, freely soluble in water, mixture of ammonia with oxygen may be explosive, above a concentration of 15%,

- chlorine - a highly irritant gas, corrosive when producing hydrogen chloride in contact with moist mucous membranes or damp skin,

- hydrogen chloride - poisonous, highly irritant and corrosive, fuming gas with a pungent suffocating odour, heavier than air, non-flammable, freely soluble in water,

- hydrogen cyanide - highly toxic, slightly lighter than air, well soluble in water,

- phosgene - a highly toxic gas with an irritant effect, poorly soluble in water,

- hydrogen sulphide - a highly toxic gas, heavier than air, soluble in water.

Substances that react exothermically are also a challenge for the emergency services. The release of large amounts of heat can become the cause of a fire or explosion. The rapid emission of heat energy can also lead to a loss of leakage in a process or storage installation. Uncontrolled thermal decomposition of the material can also result in damage to the tanks or packaging in which the substances are transported. An example is ammo-nium(V) nitrate, which can react violently with flammable substances, eventually leading to an explosion.

Most often, hazards are caused by inappropriate human economic activities, resulting from the use of outdated technologies in industry or means of transport. The consequence is usually the release of hazardous substances or mixtures that are highly toxic, flammable or explosive. The effects of the impact are either immediate or reveal themselves with a delay. In the latter situation, they can prove to be long-lasting and often irreversible.

Risks from chemical accidents and disasters have a major impact on human and environmental safety. It should be emphasised that the primary sources of risk are industrial plants using dangerous substances and mixtures and means of transport with dangerous goods. Other risks also need to be considered, which in today's circumstances are highly likely. In this respect, hazards - due to their (nature of) type - can be divided into fires of hazardous substances and emissions of hazardous substances into the atmosphere.

wybuchowe" [3]. Katastrofa chemiczna powstaje niespodziewanie, jej przebieg jest gwattowny, o bardzo duzej intensywnosci, wywotu-jqcy röznego rodzaju reakcje fizykochemiczne. Takie zdarzenie jest trudne do przewidzenia, gdyz moze wystqpic w trakcie transportu drogowego lub kolejowego, jak röwniez podczas procesu techno-logicznego czy samego magazynowania w zaktadzie o zwiçkszo-nym lub duzym ryzyku wystqpienia powaznej awarii przemystowej bqdz w zaktadzie ponizej progu ryzyka powaznej awarii. Nastçp-stwem moze byc uwolnienie substancji niebezpiecznej i stworze-nie duzego zagrozenia dla zdrowia i zycia ludzkiego, srodowiska naturalnego i stanu materialnego.

Obecnie w transporcie i w zaktadach przemystowych uzywane sq znaczne ilosci substancji o röznorodnych wtasnosciach fizyko-chemicznych. Zagrozenie wynika przede wszystkim ze wzrostu ilosci takich substancji znajdujqcych siç w obrocie, ale röwniez z ich wtasciwosci, np. ostro toksycznych, zrqcych, drazniqcych, niebez-piecznych dla srodowiska czy wysoce tatwopalnych [4].

Przyktadami substancji o ww. wtasciwosciach fizykoche-micznych sq:

- amoniak - toksyczny gaz, zrqcy, o ostrej woni, dobrze rozpuszczalny w wodzie, jego mieszanina z tlenem moze byc wybuchowa, powyzej stçzenia 15%,

- chlor - gaz silnie drazniqcy, zrqcy przy wytworzeniu chlo-rowodoru w zetkniçciu z wilgotnymi btonami sluzowymi lub wilgotnq skörq,

- chlorowodör - trujqcy, wywierajqcy silne dziatanie draz-niqce i zrqce, dymiqcy gaz o ostrej duszqcej woni, ciçz-szy od powietrza, niepalny, dobrze rozpuszczajqcy siç w wodzie,

- cyjanowodör - bardzo toksyczny, nieco lzejszy od powietrza, dobrze rozpuszczajqcy siç w wodzie,

- fosgen - bardzo toksyczny gaz o dziataniu drazniqcym, stabo rozpuszczajqcy siç w wodzie,

- siarkowodör - bardzo toksyczny gaz, ciçzszy od powietrza, rozpuszczajqcy siç w wodzie.

Wyzwaniem dla stuzb ratowniczych sq takze substancje wchodzqce w reakcje egzotermiczne. Wydzielanie duzych ilosci ciepta moze stac siç przyczynq pozaru lub wybuchu. Gwattowna emisja energii cieplnej moze takze doprowadzic do utraty szczel-nosci instalacji procesowej czy magazynowej. Wskutek niekon-trolowanego rozktadu cieplnego materiatu moze röwniez docho-dzic do uszkodzenia cystern czy opakowan, w ktörych substancje te sq przewozone. Przyktadem jest azotan(V)amonu, ktöry moze gwattownie reagowac z substancjami tatwopalnymi, w efekcie prowadzqc do wybuchu.

Najczçsciej zagrozenia powodowane sq przez niewtasciwq dziatalnosc gospodarczq cztowieka, wynikajqcq ze stosowania w przemysle czy srodkach transportu przestarzatych technologii. Nastçpstwem jest przewaznie uwolnienie siç substancji lub mie-szanin niebezpiecznych o duzej toksycznosci, tatwopalnosci czy wybuchowosci. Skutki oddziatywania sq natychmiastowe albo ujawniajq siç z opöznieniem. W tej drugiej sytuacji mogq okazac siç dtugotrwate i czçsto nieodwracalne.

Zagrozenia wynikajqce z awarii i katastrof chemicznych majq zasadniczy wptyw na bezpieczenstwo ludzi i srodowisko. Pod-kreslic nalezy, ze podstawowym zrödtem zagrozen sq zaktady

Given these considerations, it remains a research problem to analyse emergency events that may cause various consequences due to the presence of chemical agents that pose a potential threat to human life, property and the environment. The second major research problem remains the question of the extent to which these hazards become apparent, what factors to look out for when chemical hazards occur, and what impact they have on the action taken by emergency responders. The main objectives of this publication include the characterisation of chemical hazards and the identification of factors (circumstances) arising during these incidents and affecting the effectiveness of operations, the cooperation of emergency services with other services and the impact on the local community. The research was carried out using a diagnostic survey method and data published by the Headquarters of the National Fire Service. With a view to achieving the main objective of the study, the literature on the problem studied was analysed, as well as the legal acts in force in the areas of environmental protection and transport of hazardous materials, and the properties of chemical substances and their mixtures. The article was reviewed in the areas of issues relating to the hazards posed by hazardous substances in a real-world setting, the possibility of identifying the factors causing the hazard and affecting the surrounding environment, including those taking action to reduce and eliminate the hazard present.

przemystowe stosujqce substancje i mieszaniny niebezpieczne oraz srodki transportu z towarami niebezpiecznymi.

Nalezy równiez rozwazyc inne zagrozenia, które we wspótcze-snych uwarunkowaniach sq wysoce prawdopodobne. W tym zakre-sie zagrozenia - ze wzglçdu na ich (charakter) rodzaj - mozna podzielic na pozary substancji niebezpiecznych oraz emisje substancji niebezpiecznych do atmosfery.

Biorqc pod uwagç powyzsze uwarunkowania, problemem badawczym pozostaje analiza zdarzen awaryjnych, które mogq powodowac rózne nastçpstwa wynikajqce z obecnosci czyn-ników chemicznych stwarzajqcych potencjalne zagrozenie dla zycia ludzkiego, mienia i srodowiska naturalnego. Drugim istot-nym problemem badawczym pozostaje odpowiedz na pytanie, w jakim zakresie zagrozenia te siç uwidaczniajq, na jakie czyn-niki nalezy zwracac uwagç podczas wystqpienia zagrozen chemicznych oraz jaki majq one wptyw na podjçcie dziatan przez podmioty ratownicze. Cele gtówne niniejszej publikacji obejmujq charakterystykç zagrozen chemicznych oraz identyfikacjç czynni-ków (okolicznosci) powstajqcych podczas tych zdarzen, a majq-cych wptyw na skutecznosc dziatan, wspôtpracç stuzb ratow-niczych z innymi stuzbami oraz oddziatywanie na spotecznosc lokalnq. Badania przeprowadzone zostaty z wykorzystaniem metody sondazu diagnostycznego oraz danych publikowanych przez Komendç Gtównq Panstwowej Strazy Pozarnej. W zwiqzku z realizacjq celu gtównego pracy, analizie poddana zostata literatura z zakresu badanego problemu, jak równiez obowiqzujqce akty prawne w obszarach ochrony srodowiska i przewozu mate-riatów niebezpiecznych, a takze wtasciwosci substancji chemicznych i ich mieszanin. Artykut zostat zweryfikowany w obszarach zagadnien dotyczqcych zagrozen stwarzanych przez substancje niebezpieczne w uwarunkowaniach rzeczywistych, mozliwosci identyfikacji czynników powodujqcych zagrozenie i oddziatujq-cych na otaczajqce srodowisko, w tym na podmioty podejmujqce dziatania ograniczajqce i likwidacjç wystçpujqcego zagrozenia.

Fire hazards involving dangerous substances

A significant proportion of hazardous substances belong to flammable and explosive compounds, which in practice is confirmed by the occurrence of fires during chemical accidents and disasters. Industrial fires release large quantities of toxic and other substances. The amount of them depends on a number of factors, the most important being the chemical structure of the fuel. For example, burning small amounts of methyl alcohol produces a flame without smoke particles. In case of hydrocarbon fuels, e.g. hexane, naphthalene, the density of the combustion products will increase with increasing molecular weight. The intensity of the combustion products will also depend on the thermal decomposition rate of the fuel, the ignition temperature, and the chemical composition. The heat that comes from the flame to the surface of the liquid is used to heat that surface to its boiling point and vaporise it. If the rate of evaporation of the liquid (equivalent to the rate of combustion) is not great, such as in case of crude oil, the heat received from the flame will be

Zagrozenia pozarami z udziatem substancji niebezpiecznych

Znaczna czçsc substancji niebezpiecznych nalezy do zwiqz-ków tatwopalnych i wybuchowych, co w praktyce potwierdza siç wystçpowaniem pozarów podczas awarii i katastrof chemicznych. Pozary przemystowe powodujq wydzielanie siç duzych ilosci substancji o wtasciwosciach toksycznych i innych. Ilosc ich uzalezniona jest od wielu czynników, najwazniejszym jest budowa chemiczna paliwa. Przyktadowo spalanie matych ilosci alkoholu metylowego daje ptomien bez czqstek dymu. W przy-padku paliw wçglowodorowych, np. heksanu, naftalenu, gçstosc produktów spalania bçdzie wzrastac wraz ze wzrostem ciçzaru czqsteczkowego. Intensywnosc produktów spalania bçdzie równiez uzalezniona od szybkosci rozktadu termicznego paliwa, temperatury zapalenia oraz sktadu chemicznego. Ciepto, które dochodzi z ptomienia do powierzchni cieczy, jest zuzywane na ogrzanie tej powierzchni do temperatury wrzenia i jej odparowa-nia. Jesli szybkosc parowania cieczy (równoznaczna z szybko-sciq spalania) jest nieduza, np. w przypadku ropy naftowej, to

consumed to heat the liquid, causing it to superheat in depth. Thus, the lower the rate of combustion, the greater the overheating of the liquid into the depths, e.g. of an oil tank, causing what is known as the liquid ejection phenomenon or the ejection of the liquid outside the tank. Such a phenomenon causes great damage and additional risks not only to the emergency services but also to the environment. This situation is possible for a liquid in which water is present, an example being the crude oil mentioned earlier, which contains about 1% water. Then, as the liquid heats up, the water molecules in the liquid fall (due to the reduced viscosity of the top layer of the liquid) to the bottom of the tank and, when they reach a certain temperature, evaporate, causing the contents of the flammable liquid to be ejected from the tank to the outside and the fire to spread. Flammable liquids and substances that melt when exposed to heat (e.g. petrol, paraffin and its derivatives, alcohol, acetone, ether, oils, varnishes, fats, paraffin, stearin, naphthalene, tar) ignite when a vapour-air mixture forms over the top of the liquid under the influence of evaporation. This is why it is such an important tactical factor during firefighting operations not to apply water as an extinguishing agent to flammable liquids. An example is the 1971 fire at the Czechowice-Dziedzice refinery. In this incident, tens of thousands of litres of water entered the tank while the fire was being extinguished and was heated by the oil burning in the tray. After some time, this water reached its boiling point and began to move towards the top of the tank. By lifting the lighter crude oil, it has caused it to eject over a distance of up to more than 200m in some places. The incident resulted in the deaths of firefighters, soldiers and OSP members.

The combustion of gases (e.g. methane, acetylene, propane, hydrogen, town gas) takes place in the contact layer between the gas stream and the air. Flammable gases are easily ignited from the slightest heat source, even from a spark or the embers of a cigarette. They pose a high risk especially if they mix with air and are set on fire in an enclosed space. An explosion of a gasair mixture can cause serious damage to buildings (e.g. blocks of flats) and even beyond.

Another hazard occurring during fires is the formation of so-called smog (fog intensified by smoke) [5]. It is an unnatural atmospheric phenomenon involving the co-occurrence of man-made air pollution and unfavourable natural atmospheric phenomena, high humidity and lack of wind [6]. The harmful chemicals, dust and significant humidity that are part of smog are a health hazard. This is because they are allergenic agents and can trigger asthma and cause exacerbation of chronic bronchitis, respiratory failure or paralysis of the circulatory system.

Industrial fires produce a lot of smoke-forming compounds that pose a risk to nearby residents. In this respect, the emergency plans being prepared should include, in accordance with the Act of 27 April 2001 Environmental Protection Law, proposals for methods and measures to protect people and the environment from the effects of an industrial accident, as well as information about the existing hazards, the preventive measures taken and the actions that will be implemented during an industrial accident. Fires cause atmospheric contamination often over a wide area and necessitate an immediate

ciepto otrzymywane z ptomienia b?dzie zuzywane na ogrzanie cieczy, co spowoduje jej przegrzewanie w gtqb. Zatem im mniej-sza szybkosc spalania, tym wi?ksze jest przegrzewanie si? cieczy w gtqb, np. w zbiorniku ropy naftowej, powodujqce tzw. zjawi-sko wykipienia cieczy lub wyrzutu cieczy na zewnqtrz zbiornika. Zjawisko takie powoduje duze zniszczenia i dodatkowe zagrozenia nie tylko dla stuzb ratowniczych, ale równiez dla srodowiska. Sytuacja taka jest mozliwa dla cieczy, w której wyst?puje woda, a przyktadem moze byc tutaj wspominana wczesniej ropa naf-towa, w sktad której wchodzi ok. 1% wody. Wówczas podczas nagrzewania si? cieczy, zawarte w niej czqsteczki wody opa-dajq (w zwiqzku ze zmniejszeniem si? lepkosci górnej warstwy cieczy) na dno zbiornika i gdy osiqgnq okreslonq temperatur?, wyparowujq, powodujqc wyrzucenie zawartosci cieczy palnej ze zbiornika na zewnqtrz i rozprzestrzenianie si? pozaru. Ciecze palne i substancje topiqce si? pod wptywem ciepta (np. benzyna, nafta i jej pochodne, alkohol, aceton, eter, oleje, lakiery, ttuszcze, parafina, stearyna, naftalen, smota) ulegajq zapaleniu, gdy pod wptywem parowania nad górnq warstwq cieczy utworzy si? mie-szanina par z powietrzem. Dlatego tak waznym czynnikiem tak-tycznym podczas dziatan gasniczych jest niepodawanie wody jako srodka gasniczego na ciecze palne. Przyktadem moze byc pozar w 1971 r. rafinerii w Czechowicach-Dziedzicach. W tym zda-rzeniu podczas gaszenia pozaru do zbiornika dostato si? kilka-dziesiqt tysi?cy litrów wody, które byty podgrzewane przez palqcq si? na tacy rop?. Po pewnym czasie woda ta osiqgn?ta temperatur? wrzenia i rozpocz?ta przemieszczanie si? ku górze zbiornika. Podnoszqc lzejszq rop? naftowq, spowodowata ona jej wyrzut na odlegtosc w niektórych miejscach nawet ponad 200 m. W wyniku tego zdarzenia zgin?li strazacy, zotnierze oraz cztonkowie OSP

Spalanie gazów (np. metanu, acetylenu, propanu, wodoru, gazu miejskiego) odbywa si? w warstwie stykania si? strumie-nia gazu z powietrzem. Gazy palne ulegajq tatwemu zapaleniu od najmniejszego zródta ciepta, nawet od iskry lub zaru papierosa. Stanowiq duze zagrozenie szczególnie wtedy, gdy wymieszajq si? z powietrzem i zostanq podpalone w pomieszczeniu zamkni?-tym. Wybuch mieszaniny gazowo-powietrznej moze dokonac powaznych zniszczen w budynkach (np. blokach mieszkalnych), a nawet poza ich obr?bem.

Innym zagrozeniem wyst?pujqcym podczas pozarów jest tworzqcy si? tzw. smog (ang. fog intensified by smoke, mgta wzmocniona przez dym) [5]. To nienaturalne zjawisko atmos-feryczne polegajqce na wspótwyst?powaniu zanieczyszczen powietrza spowodowanych dziatalnosciq cztowieka oraz nieko-rzystnych naturalnych zjawisk atmosferycznych, duzej wilgot-nosci powietrza i braku wiatru [6]. Wchodzqce w sktad smogu szkodliwe zwiqzki chemiczne, pyty i znaczna wilgotnosc sq zagrozeniem dla zdrowia. Stanowiq bowiem czynniki alergizu-jqce i mogq wywotac astm?, a takze powodowac zaostrzenie przewlektego zapalenia oskrzeli, niewydolnosc oddechowq lub paraliz uktadu krwionosnego.

Podczas pozarów przemystowych powstaje duzo zwiqzków dymotwórczych, które stwarzajq zagrozenie dla przebywajqcych w poblizu mieszkanców. W tym zakresie opracowywane plany operacyjno-ratownicze powinny zawierac, w mysl ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony srodowiska, propozycje metod

response in terms of warning the population and evacuating those at risk.

Fires in road or rail transport do not occur often, but when they do, they pose a serious threat to the environment. This is especially true if a hazardous substance is leaked at the same time. Most fires are caused by vehicles colliding with or striking objects in their path. Depending on the type of substance being transported, there may be a risk of explosion and, depending on the location of the incident, the consequences of such an explosion can be very high. However, the greatest danger is for people who become trapped inside cars, buses or trains. Experience shows that, most often, it is very difficult to reach these people due to external hazards caused by the presence of a hazardous substance, the possibility of a sudden explosion, high temperatures, limited visibility, but also due to extensive damage to vehicles.

Particularly dangerous are large goods train fires involving tankers carrying dangerous goods, when many lives are at risk. These activities are very dangerous for a number of reasons. Usually, after a fire starts at an unfavourable point on a railway route, the first rescue units arrive within a few minutes to a few tens of minutes. Until then, the effectiveness of the rescue operation depends only on the efficient operation of the railway services (alarming, disconnecting and rolling the train, evacuating passengers). It is very important to stop the train quickly. It is also important to bear in mind that there may be difficulties with the water supply on site. During a train fire involving a chemical substance, a great many people may be exposed to danger. The rate of spread of a fire in wagons will depend on a number of factors, including the speed of the train, the location of the fire, the design of the wagons, weather conditions, terrain, and the loads carried in the wagons concerned. If the rescue services arrive at the scene of a fire before the overhead line is switched off, they may proceed with limited extinguishing, i.e. only inside the rolling stock and only with hand-held fire-fighting equipment containing suitable extinguishing agents, taking special precautions. External extinguishing shall not be allowed until authorised by the power supply dispatcher handed over to the action commander by the driver, the on-call traffic officer or the network emergency foreman or other authorised railway employee. In exceptional cases, this information can be confirmed by the control desk after receiving prior confirmation from the said power dispatcher. Rail tank cars containing flammable liquids and gases or other hazardous chemicals pose a very high risk, so prompt recognition of the danger in this type of situation is enormously important. Such tanks can explode, causing a fire to spread. In such an incident, it is important to effectively apply foam currents to contain and extinguish the fire and, very importantly, using a suitable foaming agent that is resistant to alcohols, e.g. AFFF for polar liquid fires. It should be remembered that extinguishing a fire with an unrecognised medium involves the risk of emission [7], e.g. of a hazardous substance or mixture, and the only form of neutralisation would be incineration. Due to the existence of various hazards, emergency services take special care when extinguishing fires on or near live electrical equipment. Fires damage electrical cables and spills of water created during operations can promote

i srodków stuzqcych ochronie ludzi i srodowiska przed skutkami awarii przemystowej, jak równiez informacje o wystçpujqcych zagrozeniach, podjçtych srodkach zapobiegawczych i dziataniach, które bçdq realizowane podczas wystqpienia awarii przemystowej. Pozary wywotujq skazenia atmosfery niejednokrotnie na duzym obszarze i powodujq koniecznosc natychmiastowej reak-cji w zakresie ostrzegania ludnosci i ewakuacji osób zagrozonych.

Pozary w transporcie drogowym lub kolejowym nie wystçpujq czçsto, jezeli jednak do nich dochodzi, stanowiq powazne zagrozenie dla otoczenia. Dotyczy to szczególnie sytuacji, gdy jednocze-snie nastçpuje wyciek substancji niebezpiecznej. Najczçsciej pozary powstajq w wyniku zderzenia siç pojazdów lub uderzenia przez nie w znajdujqce siç na ich drodze obiekty. W zaleznosci od rodzaju przewozonej substancji moze wystqpic zagrozenie wybuchem, a w zaleznosci od miejsca zdarzenia, skutki takiego wybuchu mogq byc bardzo duze. Na najwiçksze niebezpieczenstwo narazone sq jednak osoby, które zostajq uwiçzione wewnqtrz samochodów, auto-busów lub pociqgów. Doswiadczenie wskazuje, ze najczçsciej dotar-cie do tych osób jest bardzo utrudnione ze wzglçdu na zagrozenie zewnçtrzne spowodowane obecnosciq substancji niebezpiecznej, mozliwosciq nagtego wybuchu, wysokq temperaturq, ograniczonq widocznosciq, ale równiez z uwagi na duze zniszczenia pojazdów.

Szczególnym zagrozeniem sq duze pozary pociqgów towa-rowych z udziatem cystern przewozqcych towary niebezpieczne, kiedy narazone jest zycie wielu osób. Dziatania te sq bardzo niebezpieczne z wielu powodów. Zwykle po powstaniu pozaru w nie-korzystnym punkcie szlaku kolejowego pierwsze jednostki ratow-nicze przybywajq w czasie od kilku do kilkudziesiçciu minut. Do tego czasu skutecznosc akcji ratowniczej zalezy tylko od sprawnego dziatania stuzb kolejowych (alarmowanie, roztqcze-nie i przetoczenie pociqgu, ewakuacja pasazerów). Bardzo istotnq sprawq jest szybkie zatrzymanie pociqgu. Nalezy takze pamiçtac o tym, ze na miejscu zdarzenia mogq wystqpic trudnosci z zaopa-trzeniem w wodç. Podczas powstania pozaru pociqgu z substan-cjq chemicznq na niebezpieczenstwo moze byc narazone bardzo wiele osób. Szybkosc rozprzestrzeniania siç pozaru w wagonach zalezec bçdzie od wielu czynników, m.in. od szybkosci porusza-nia siç pociqgu, miejsca powstania pozaru, konstrukcji wagonów, warunków atmosferycznych, uksztattowania terenu, przewozo-nych w danych wagonach tadunków. Jezeli stuzby ratownicze przybçdq na miejsce pozaru przed wytqczeniem napiçcia w sieci trakcyjnej, mogq przystqpic do gaszenia w ograniczonym zakresie, to znaczy tylko wewnqtrz taboru i tylko przy uzyciu podrçcznego sprzçtu gasniczego zawierajqcego odpowiednie srodki gasnicze, z zachowaniem szczególnych srodków ostroznosci. Dopuszcze-nie do gaszenia z zewnqtrz moze nastqpic dopiero po otrzyma -niu zezwolenia od dyspozytora zasilania przekazanego dowódcy akcji przez maszynistç, dyzurnego ruchu lub brygadzistç pogo-towia sieciowego bqdz innego uprawnionego pracownika kolei. W wyjqtkowych przypadkach informacjç tç moze potwierdzic sta-nowisko kierowania po otrzymaniu uprzednio potwierdzenia od wspomnianego dyspozytora zasilania. Cysterny kolejowe zawie-rajqce ciecze i gazy tatwopalne lub inne niebezpieczne chemikalia stanowiq bardzo duze zagrozenie, dlatego tez szybkie rozpozna-nie niebezpieczenstwa w tego typu sytuacji jest niezwykle wazne. Cysterny takie mogq eksplodowac, powodujqc rozprzestrzenienie

electrocution. During fires, discharges can occur between the live catenary and the ground in an ionised layer of heated air. It is very important to carry out an early reconnaissance of whether there are any tankers containing flammable substances or other hazardous materials on the train. Warming by the heat of a fire of tanks with liquids or gases will cause an increase in pressure, leading to the risk of physical and chemical explosions. Liquids can then be expelled and create spills. During such incidents, it is essential to cover spills with foam, to cool tankers and tanks and to carry out preventive measures so that leaked substances do not contaminate the soil and the atmosphere. Before extinguishing a spill or leak, careful consideration should be given to whether extinguishing the fire will increase the risk and whether it would not be more beneficial to take action to separate and relocate the undamaged stockpile and carry out defensive action while controlling the burning of the substance.

si? pozaru. W takim zdarzeniu wazne jest skuteczne podanie prq-dów piany w celu zabezpieczenia i ugaszenia pozaru i - co bardzo wazne - z zastosowaniem odpowiedniego srodka pianotwór-czego, który jest odporny na alkohole np. AFFF do pozarów cieczy polarnych. Pami?tac nalezy, ze gaszenie pozaru z nierozpozna-nym medium wiqze si? z ryzykiem emisji [7], np. niebezpiecznej substancji lub mieszaniny, a jedynq formq neutralizacji bytoby spalenie.

Ze wzgl?du na istnienie róznych zagrozen stuzby ratownicze zachowujq szczególnq ostroznosc podczas gaszenia pozarów urzqdzen elektrycznych pod napi?ciem lub pozarów w poblizu tych urzqdzen. Pozary niszczq przewody elektryczne, a rozlewiska wody powstate w trakcie prowadzenia akcji mogq sprzyjac porazeniu prq-dem. Podczas pozarów mogq wystqpic wytadowania mi?dzy sie-ciq trakcyjnq b?dqcq pod napi?ciem a ziemiq w zjonizowanej war-stwie ogrzanego powietrza. Bardzo wazne jest przeprowadzenie wczesnego rozpoznania, czy w sktadzie pociqgu nie znajdujq si? cysterny zawierajqce tatwopalne substancje lub inne materiaty nie-bezpieczne. Ogrzewanie przez ciepto pozaru cystern z cieczami lub gazami b?dzie powodowac wzrost cisnienia, prowadzqc do ryzyka wybuchów fizycznych i chemicznych. Ciecze mogq zostac wtedy wyrzucone i tworzyc rozlewiska. Podczas tego typu zdarzen nie-zb?dne jest pokrywanie rozlewisk pianq, chtodzenie cystern i zbior-ników oraz prowadzenie dziatan zapobiegawczych, aby wyciekajqce substancje nie zanieczyscity gleby i atmosfery. Przed podj?ciem gaszenia wycieku lub rozlewiska powinno si? przeanalizowac doktadnie, czy ugaszenie pozaru nie zwi?kszy zagrozenia i czy nie korzystniej b?dzie prowadzic dziatania ukierunkowane na oddziele-nie i przemieszczenie niezniszczonego sktadu oraz na obron? z jed-noczesnym kontrolowaniem procesu spalania substancji.

Hazards caused by emissions of hazardous substances

An increasing number of chemical and environmental incidents can be observed in the recent years. In 2010, a total of 2267 such incidents were recorded, while in 2015 there were already 6518, with 8169 in 2022 [8]. The growing chemical industry gives society consumerism on the one hand and unpredictable risks on the other. The inadequacy of the progress of civilisation is most often the cause of incidents that pose a threat to public safety. Emerging risks are caused by the natural unreliability of equipment, non-compliance with technological regimes, improper storage and transport of hazardous materials. Hazards caused by activities are mainly chemical accidents or disasters. The number of incidents involving a hazardous substance between 2019 and 2022 is shown in Figure 1.

Zagrozenia spowodowane emisjg substancji niebezpiecznych

W ostatnich latach mozna zauwazyc rosnqcq liczb? zda-rzen chemicznych i ekologicznych. W 2010 r. zanotowano tqcz-nie 22б7 takich incydentów, w 2015 r. byto ich juz б518, z kolei w 2022 r. - 81б9 [8]. Rozwijajqcy si? przemyst chemiczny daje z jednej strony spoteczenstwu konsumpcyjnosc, natomiast z dru-giej nieprzewidywalne zagrozenia. Niedoskonatosc post?pu cywi-lizacyjnego jest najcz?sciej przyczynq zdarzen, które stwarzajq zagrozenie dla bezpieczenstwa powszechnego. Powstajqce zagrozenia powodowane sq przez zawodnosc naturalnq urzq-dzen, nieprzestrzeganie rezimów technologicznych, niewtasciwe magazynowanie oraz transport materiatów niebezpiecznych. Zagrozenia wywotane dziatalnosciq to przede wszystkim awarie lub katastrofy chemiczne. Liczb? zdarzen z udziatem substancji niebezpiecznej w latach 2019-2022 przedstawia rycina 1.

Chemical / Chemiczne

Ecological / Ekologiczne Radiological / Radiologiczne

2019

2020

2021

2022

Statistics of incidents over the years / Statystyka zdarzen w latach

Figure 1. Number of incidents involving a hazardous substance in Poland Rycina 1. Liczba zdarzen z udziatem substancji niebezpiecznej w Polsce

Source: Own elaboration based on statistical data of KG PSP, www.gov.pl/kgpsp [access: 16.10.2023].

Zrodto: Opracowanie wtasne na podstawie danych statystycznych KG PSP, www.gov.pl/kgpsp [dost^p: 16.10.2023].

The above analysis of incidents shows that the overall occurrence of situations involving hazardous substances over several years is quite irregular, and statistical analysis of recorded incidents shows an upward rather than a downward trend. When it comes to the number of total incidents recorded in a given year, weather conditions (floods, high winds, snowfall) are usually the determining factors. On the other hand, in case of chemical events, it is not possible to list the factors that determine their occurrence. The most common causes are random situations that cannot be excluded or foreseen.

The chemical industry uses hazardous substances and mixtures with poisonous, flammable, explosive, corrosive properties in technological processes that pose a risk to humans and the environment. The aforementioned factors mean that there is a potential risk not only to the workers in the facilities, but also to the environment.

In order to reduce the action time of the units when locating and eliminating the source of danger, it becomes necessary to consider the possibility of introducing organisational elements that will improve the process of chemical rescue implementation. One of these is the first task contained in the regulation of 17 September 2021 on the detailed organisation of the national rescue and firefighting system concerning hazard recognition and identification [9]. Referring in this respect to selected safety elements in relation to the prevention of major industrial accidents, empirical research was undertaken in the second quarter of 2023 using the method of a diagnostic survey and questionnaires among employees of management teams and engineering and technical groups of high-risk establishments (ZDR) of a major industrial accident and rescuers of a specialised chemical-ecological rescue group. The survey included closed-ended questions that

Z powyzszej analizy zdarzen wynika, ze wyst?powanie sytu-acji z udziatem substancji niebezpiecznych na przestrzeni kilku lat jest dose nieregularne, a analiza statystyczna odnotowywanych zdarzen wykazuje tendencj? wzrostowq, a nie spadkowq. W przy-padku liczby wszystkich zdarzen, które odnotowuje si? w danym roku, czynnikami decydujqcymi sq zazwyczaj warunki pogodowe (powodzie, silny wiatr, opady sniegu). Natomiast w przypadku zdarzen chemicznych nie mozemy wymienie czynników, które warun-kujq ich wyst?powanie. Najcz?sciej przyczynami sq niedajqce si? wykluczye lub przewidziee sytuacje losowe.

Przemyst chemiczny wykorzystuje w procesach technologicz-nych substancje niebezpieczne i mieszaniny o wtasciwosciach tru-jqcych, palnych, wybuchowych, zrqcych, stanowiqcych zagrozenie dla ludzi i srodowiska. Wymienione czynniki powodujq, ze poten-cjalne zagrozenie moze wyst?powae nie tylko dla pracowników zatrudnionych w zaktadach, ale równiez dla otoczenia.

Aby skrócie czas dziatania jednostek podczas lokalizowania i likwidacji zródta zagrozenia, koniecznosciq staje si? rozwaze-nie mozliwosci wprowadzenia elementów organizacyjnych, które usprawniq proces realizacji ratownictwa chemicznego. Jednym z nich jest pierwsze zadanie zawarte w rozporzqdzeniu z dnia 17 wrzesnia 2021 r. w sprawie szczegótowej organizacji krajowego systemu ratowniczo-gasniczego dotyczqce rozpoznania i identyfi-kacji zagrozenia [9]. Odnoszqc si? w tym zakresie do wybranych elementów bezpieczenstwa wobec przeciwdziatania powaznym awa-riom przemystowym, w II kwartale 2023 r. zostaty podj?te badania empiryczne z wykorzystaniem metody sondazu diagnostycznego i ankiet wsród pracowników zespotów kierowania i grup inzynieryj-no-technicznych zaktadów duzego ryzyka (ZDR) wystqpienia powaz-nej awarii przemystowej oraz ratowników specjalistycznej grupy ratownictwa chemiczno-ekologicznego. W ankiecie zawarto pytania

required the selection of one or more answers about prevention, response and interaction in an emergency. Of the 19 questions, one concerned whether a trained, prepared and protected specialist plant operator familiar with the installation should join the PSP reconnaissance team to determine the source of the leak and chemical emissions, which could help reduce reconnaissance time. Respondents' indications regarding the introduction of a prepared plant specialist to assist the team in identifying the source of the hazard are shown in Figure 2.

zamkniçte, które wymagaty wybrania jednej lub kilku odpowiedzi na temat zapobiegania, reagowania i wspótdziatania w sytuacji awaryj-nej. Sposród 19 pytan jedno dotyczyto rozstrzygniçcia kwestii, czy w celu ustalenia zródta rozszczelnienia i emisji substancji chemicz-nej do zespotu rozpoznania PSP powinien dotqczyc przeszkolony, przygotowany i zabezpieczony specjalista-operator zaktadu znajqcy instalaj co mogtoby przyczynic siç do skrócenia czasu rozpoznania. Wskazania respondentów w zakresie wprowadzenia przygoto-wanego specjalisty zaktadu do pomocy zespotu rozpoznania zródta zagrozenia przedstawia rycina 2.

Yes / Tak H I have no opinion / | No / Nie Nie mam zdania

Figure 2. Percentage distribution of responses to the question: should the PSP reconnaissance team be joined by a trained, prepared and protected plant specialist familiar with the installation in order to quickly determine the location of the chemical release, thus reducing the reconnaissance time and the danger zone?

Rycina 2. Procentowy rozktad odpowiedzi na pytanie: czy do zespotu rozpoznania PSP powinien dotgczyc przeszkolony, przygotowany i zabezpieczony specjalista zaktadu znajgcy instalacjç w celu szybkiego ustalenia miejsca uwolnienia substancji chemicznej, co wptynçtoby na skrocenie czasu rozpoznania i zmniejszenie strefy zagrozenia? Source: Own elaboration. Zrodto: Opracowanie wtasne.

The vast majority of respondents see the need for a plant employee trained to join the source identification team at an installation in order to reduce the time it takes to find the location of a chemical emission and prevent the hazard from escalating. This result is the stimulus for all management teams to bet on such a solution. Therefore, in accordance with the system for dealing with major industrial accidents in upper-tier establishments (ZDR), an internal emergency plan (WPOR) should be implemented, specifying, in accordance with § 6(5b) of the organisational part, tasks not only for the plant services but also for the organisational units of the establishment and the employees of the establishment [10]. This scope includes the mitigation and elimination of the consequences of a major industrial accident resulting from the analysis of the scenarios contained in WPOR, taking into account rescue operations, including the provision of

Zdecydowana wiçkszosc respondentów dostrzega potrzebç dotqczenia do zespotu rozpoznania zródta zagrozenia w danej instalacji przeszkolonego pracownika zaktadu - w celu skrócenia czasu znalezienia miejsca emisji substancji chemicznej i nie-dopuszczenia do eskalacji zagrozenia. Ten wynik jest impulsem dla wszystkich zespotów kierowania, aby postawic na takie roz-wiqzanie. Dlatego zgodnie z systemem przeciwdziatania powaz-nym awariom przemystowym w zaktadach o duzym ryzyku ich wystqpienia (ZDR) nalezy wdrozyc wewnçtrzny plan operacyj-no-ratowniczy (WPOR), okreslajqc - zgodnie z § 6 pkt 5b czçsci organizacyjnej - zadania nie tylko dla stuzb zaktadowych, ale równiez dla komórek organizacyjnych zaktadu i jego pracowni-ków [10]. Zakres ten obejmuje ograniczenie i likwidacjç skutków powaznej awarii przemystowej wynikajqcej z analizy scenariu-szy zawartych w WPOR z uwzglçdnieniem podjçcia czynnosci

first aid prior to the arrival of the first fire protection unit or medical rescue team.

In this case, according to the plant management teams and specialist groups, employees are not required to take rescue action at the scene of the incident, but only to provide assistance and point out a possible leak site, the source of the danger due to his/her knowledge, experience and familiarity with the various installations, technological processes, chemical reactions and the operation of equipment including shut-off valves of the danger site in question. On the other hand, taking into account the participation of rescue operators in the exercises, the analysis indicates the need to supervise the rescuers taking part in the exercises at the facilities, so that everyone from the fire brigade's duty shift is present at the plant installation in question, including those who are on slow duty, leave delegation, etc. Overlooking this aspect could result in a situation where a chemical firefighter absent from the exercise is conducting reconnaissance in an actual major accident and determining the source of a chemical release. Such a situation will result in longer operating times and thus more serious consequences of risk to life, health of workers, residents and the environment.

The spread of a hazardous substance leads to contamination of the environment, living organisms and alters natural processes. The majority of chemical accidents and disasters are local in nature, but broader incidents also occur. The greatest threat to human health and life is posed by toxic industrial agents (TSP). The term TSP appeared in military nomenclature in the early 1990s. At the time, two criteria were used as a measure for classifying individual hazardous substances into this group of compounds: high toxicity and sufficiently high production levels. However, these criteria were not precisely specified, resulting in considerable freedom of interpretation. It was not until the development of the Memorandum of Understanding on Chemical and Biological Defence [11] that the criteria were defined under which individual hazardous substances could be classified as TSPs. The term TSP was also used in the environmental literature, with a slightly different meaning at the time. It should be emphasised that TSP should include all chemical compounds, flammable and explosive materials, biologically active substances, radioactive preparations and various types of waste, materials and compounds that can produce substances that directly or indirectly poison the environment. Nowadays, the term TSP is unlikely to be used in the naming of chemicals anymore. It has been replaced by names in line with those appearing in the relevant legislation. For transport, the term dangerous goods is used, and for industry, chemicals and their mixtures.

The extensive list of chemicals and their mixtures makes it impossible to edit an exhaustive compilation on their physico-chemical and toxic properties. Among the most common we can include: chlorine, formaldehyde, ammonia, ethylene oxide, hydrogen fluoride, hydrogen cyanide, nitric acid and hydrogen sulphide. There are currently more than 500 industrial plants producing, processing or storing chemicals and their mixtures in Poland. Depending on the type and quantity of hazardous substances, these establishments are classified as being at high or increased risk of a major industrial accident. More than 60 of these are

ratowniczych, w tym udzielania pierwszej pomocy przed przyby-ciem pierwszej jednostki ochrony przeciwpozarowej lub zespotu ratownictwa medycznego.

W tym przypadku wedtug zespotów kierowania zaktadem i grup od pracowników nie wymagatoby siç podejmowania dziatan ratowniczych na miejscu zdarzenia, a jedynie udzielenia pomocy i wska-zania ewentualnego miejsca rozszczelnienia (zródta zagrozenia). Kluczowe znaczenie w tym zadaniu bçdzie miata posiadana przez nich wiedza, a takze doswiadczenie i znajomose poszczególnych instalacji, procesów technologicznych, reakcji substancji chemicz-nych oraz obstugi urzqdzen, w tym zaworów odcinajqcych dane miejsce zagrozenia. Z drugiej strony, biorqc pod uwagç udziat w ewi-czeniach podmiotów ratowniczych, analiza wskazuje na potrzebç nadzoru ratowników uczestniczqcych w ewiczeniach na obiektach, aby kazdy ze zmiany stuzbowej JRG byt obecny na danej instalacji zaktadu, równiez te osoby, które sq na wolnej stuzbie, w delegacji, na urlopie itp. Pominiçcie tego aspektu moze spowodowae sytuaj w której nieobecny na ewiczeniach strazak chemik bçdzie prowadzit rozpoznanie w rzeczywistej powaznej awarii i ustalat zródto uwolnie-nia substancji chemicznej. Taka okolicznose spowoduje wydtuzenie czasu dziatania, a tym samym powazniejsze konsekwencje zagrozenia dla zycia, zdrowia pracowników, mieszkanców oraz srodowiska.

Rozprzestrzenianie siç substancji niebezpiecznej prowadzi do skazenia srodowiska, organizmów zywych i wprowadza zmiany w procesach naturalnych. Wiçkszosé awarii i katastrof chemicznych ma charakter lokalny, lecz pojawiajq siç równiez zdarzenia o szer-szym zasiçgu. Najwiçksze zagrozenie dla zdrowia i zycia ludzkiego stwarzajq toksyczne srodki przemystowe (TSP). Termin TSP pojawit siç w nomenklaturze wojskowej na poczqtku lat dziewiçédziesiq-tych ubiegtego wieku. Jako miarç zakwalifikowania poszczególnych substancji niebezpiecznych do tej grupy zwiqzków przyjmowano wówczas dwa kryteria: wysokq toksycznose oraz dostatecznie duzy poziom produkcji. Nie byty to jednak kryteria doktadnie sprecyzo-wane, co powodowato znacznq dowolnose ich interpretacji. Dopiero w opracowaniu Memorandum of Understanding on Chemical and Biological Defence [11] okreslono kryteria, na podstawie których poszcze-gólne substancje niebezpieczne mozna byto zaliczye do TSP Termin TSP stosowany byt równiez w literaturze poswiçconej ochronie srodowiska, przy czym miat on wówczas nieco inne znaczenie. Pod-kreslie nalezy, ze do TSP powinno zaliczae siç wszelkie zwiqzki che-miczne, materiaty tatwopalne i wybuchowe, substancje biologiczne czynne, preparaty promieniotwórcze oraz róznego rodzaju odpady, materiaty i zwiqzki, które mogq powodowae powstawanie substancji zatruwajqcych bezposrednio lub posrednio srodowisko naturalne. Obecnie w nazewnictwie substancji chemicznych raczej nie uzywa siç juz okreslenia TSP Zostato ono zastqpione nazwami wystçpu-jqcymi w odpowiednich aktach prawnych. W odniesieniu do trans-portu uzywa siç okreslenia towary niebezpieczne, a w odniesieniu do przemystu - substancje chemiczne i ich mieszaniny.

Obszerna lista substancji chemicznych i ich mieszanin unie-mozliwia zredagowanie wyczerpujqcej kompilacji na temat ich wtasciwosci fizykochemicznych i toksycznych. Do najczçsciej spotykanych mozemy zaliczye: chlor, formaldehyd, amoniak, tlenek etylenu, fluorowodór, cyjanowodór, kwas azotowy oraz siarkowodór. Na terenie Polski znajduje siç obecnie ponad 500 zaktadów przemystowych produkujqcych, przetwarzajqcych lub

classified as particularly dangerous. Most of these are concentrated along the Vistula, along its entire bank and along the upper reaches of the Oder. It is important to emphasise that the risk of chemical release is not only present in areas of production or processing. These compounds are present, among others, in water purification and treatment plants, cold storage facilities, etc. Very large quantities of dangerous goods are moved every day in tankers and shipments, using road and rail transport. Small quantities of such goods can also be transported by air. The number of incidents involving hazardous substances in Poland is shown in Table 1.

magazynujqcych substancje chemiczne i ich mieszaniny. W zalez-nosci od rodzaju i ilosci substancji niebezpiecznych, zaktady te zaliczone sq do grupy zaktadow o duzym lub zwi?kszonym ryzyku wystqpienia powazanej awarii przemystowej. Ponad 60 z nich zali-cza si? do szczegolnie groznych. Najwi?cej z nich skupia si? nad Wistq, wzdtuz catego jej brzegu oraz wzdtuz gornego biegu Odry. Podkreslenia wymaga fakt, ze ryzyko uwolnienia substancji che-micznych wyst?puje nie tylko w rejonach ich produkcji lub prze-twarzania. Zwiqzki te obecne sq mi?dzy innymi w oczyszczalniach i stacjach uzdatniania wody, w chtodniach, itp. Bardzo duze ilosci towarow niebezpiecznych przemieszczane sq kazdego dnia w cysternach i przesytkach, przy wykorzystaniu transportu dro-gowego i kolejowego. Niewielkie ilosci takich towarow mogq bye takze przewozone transportem lotniczym. Liczb? zdarzen z udzia-tem substancji niebezpiecznych w Polsce przedstawia tabela 1.

Table 1. Number of incidents involving hazardous substances in 2019-2022

Tabela 1. Liczba zdarzen z udziatem substancji niebezpiecznych w latach 2019-2022

2019 2020 2021 2022

Type of incident / Rodzaj zdarzenia Type of incident / Rodzaj zdarzenia Type of incident / Rodzaj zdarzenia Type of incident / Rodzaj zdarzenia

Voivodship / Wojewodztwo Chemical / Chemiczne Ecological / Ekologiczne Radiological / Radiacyjne Chemical / Chemiczne Ecological / Ekologiczne Radiological / Radiacyjne Chemical / Chemiczne Ecological / Ekologiczne Radiological / Radiacyjne Chemical / Chemiczne Ecological / Ekologiczne Radiological / Radiacyjne

Dolnoslqskie 1031 159 0 893 208 0 863 214 0 1174 558 4

Kujawsko-pomorskie 328 12 0 231 17 0 268 29 0 258 18 0

Lubelskie 261 23 1 215 28 0 222 15 0 260 22 1

Lubuskie 197 21 0 121 33 0 129 112 0 151 140 1

todzkie 359 19 0 334 28 0 305 27 0 295 28 0

Matopolskie 1932 31 0 1131 32 0 1085 30 1 937 37 1

Mazowieckie 917 163 4 776 138 4 601 182 6 647 92 0

Opolskie 274 53 0 239 32 0 244 17 0 288 21 0

Podkarpackie 422 21 4 316 27 15 315 57 6 341 13 5

Podlaskie 99 28 0 106 14 0 112 28 1 100 17 0

Pomorskie 355 46 0 243 65 0 296 56 1 257 36 1

Slqskie 2648 141 0 2276 162 0 2394 221 0 2268 137 5

Swi?tokrzyskie 245 16 0 163 13 0 166 189 0 175 47 0

Warminsko-mazurskie 239 96 0 216 53 0 230 38 0 194 38 1

Wielkopolskie 555 28 0 450 36 0 531 44 0 532 57 0

Zachodniopomorskie 321 28 0 333 32 0 338 33 0 292 150 0

Source: Own elaboration based on statistical data of KG PSP, www.gov.pl/kgpsp [access: 10.10.2023].

Zrodto: Opracowanie wtasne na podstawie danych statystycznych KG PSP, www.gov.pl/kgpsp [dost?p: 10.10.2023].

Based on the above statistics, it can be observed that a large number of incidents occur in provinces with industrial plants that process, produce or use hazardous materials and substances in industrial processes. The voivodships of Slqskie, Matopolskie and Dolnoslqskie are such specific examples. Their areas see the highest number of chemical interventions each year. As far as radiological hazards are concerned, the Podkarpackie Voivodeship is in first place. In contrast, the fewest incidents occur in provinces where the chemical industry does not play a major role and employment

Na podstawie powyzszej statystyki mozna zauwazye, ze duza liczba zdarzen ma miejsce w wojewodztwach, w ktorych wyst?pujq zaktady przemystowe przetwarzajqce, produkujqce lub wykorzy-stujqce w procesach przemystowych materiaty i substancje nie-bezpieczne. Takim szczegolnym przyktadem sq wojewodztwa slq-skie, matopolskie i dolnoslqskie. Na ich obszarach corocznie odnotowuje si? najwi?cej interwencji o charakterze chemicznym. W przypadku zagrozen radiacyjnych na pierwszym miejscu znaj-duje si? wojewodztwo podkarpackie. Z kolei najmniej zdarzen

is concentrated around agriculture and other economic sectors. The Podlaskie Voivodeship is such an example. An analysis of the register of major-accident and major-accident events for the period 2018-2021 in the context of the types of chemical hazards indicated in the study (see Table 2) in comparison with the statistics (see Table 1) shows a significant difference in the number of chemical incidents occurring. Although incidents of this kind are few in number, they pose a much greater threat in their impact - to human life as well as to property and the environment. As an example, there was an incident on 26 July 2021 in the Slqskie Voivodeship in which an explosion occurred during the transport of an acetylene cylinder. A serious failure resulted in burns and death of two people, damage to property in the amount of approximately PLN 350,000 and the evacuation of 67 people from the area of immediate danger [12]. It can be seen that the largest number of chemical events in this area occur in the Mazowiecki, Matopolski, Pomorski, Slqski i Dolnoslqski voivodeships (see Table 2).

wyst^puje w wojewodztwach, w ktorych przemyst chemiczny nie odgrywa duzej roli, a zatrudnienie skupia si? wokot rolnictwa i innych sektorow gospodarki. Przyktadem takim jest wojewodz-two podlaskie. Analiza rejestru zdarzen o znamionach powaznej awarii oraz powaznych awarii w latach 2018-2021 w kontekscie wskazanych w opracowaniu rodzajow zagrozen chemicznych (zob. tabela 2) w zestawieniu ze statystykq (zob. tabela 1) pozwala zauwazyc znacznq roznic? w liczbie wyst^pujqcych zdarzen chemicznych. Pomimo ze zdarzen tego rodzaju jest niewiele, to jednak w skutkach stwarzajq one duzo wi?ksze zagrozenie - zarowno dla zycia ludzkiego, jak i mienia oraz srodowiska. Za przyktad moze postuzyc incydent z 26 lipca 2021 r. w wojewodztwie slqskim, w ktorym podczas transportu butli z acetylenem doszto do wybu-chu. Powazna awaria spowodowata oparzenie i smierc dwoch osob, uszkodzenie mienia w wysokosci ok. 350 000 zt oraz ewa-kuacj? 67 osob z terenu bezposredniego zagrozenia [12]. Mozna dostrzec, ze najwi?ksza liczba zdarzen chemicznych w tym obsza-rze wyst?puje w wojewodztwach mazowieckim, matopolskim, pomorskim, slqskim i dolnoslqskim (zob. tabela 2).

Table 2. Number of incidents involving hazardous substances, including events with the characteristics of a major accident and serious accidents in 2018-2021

Tabela 2. Liczba zdarzen z udziatem substancji niebezpiecznych z uwzgl^dnieniem zdarzen o znamionach powaznej awarii oraz powaznych awarii w latach 2018-2021

Type of threat / Rodzaj zagrozenia

Voivodship / Wojewodztwo Emissions, leakage at the plant / Emisja, wyciek w zaktadzie Emissions, leakage in transport / Emisja, wyciek w transporcie Fire, explosion at the plant / Pozar, wybuch w zaktadzie Fire, explosion in transport / Pozar, wybuch w transporcie Emissions, leakage at the plant / Emisja, wyciek w zaktadzie Emissions, leakage in transport / Emisja, wyciek w transporcie Fire, explosion at the plant / Pozar, wybuch w zaktadzie Fire, explosion in transport / Pozar, wybuch w transporcie Emissions, leakage at the plant / Emisja, wyciek w zaktadzie Emissions, leakage in transport / Emisja, wyciek w transporcie Fire, explosion at the plant / Pozar, wybuch w zaktadzie Fire, explosion in transport / Pozar, wybuch w transporcie Emissions, leakage at the plant / Emisja, wyciek w zaktadzie Emissions, leakage in transport / Emisja, wyciek w transporcie Fire, explosion at the plant / Pozar, wybuch w zaktadzie Fire, explosion in transport / Pozar, wybuch w transporcie

Dolnoslqskie 3 - - - 4 1 - - 4 2 - - 6 - 2 -

Kujawsko-pomorskie 4 - - - - 1 1 - - 1 - - - - - -

Lubelskie 3 - - - 5 - 1 - 1 2 - - 1 - - -

Lubuskie 2 - - - - - - - - - - - 1 - - -

todzkie - - 1 - - - - - - 1 - - - - - -

Matopolskie 3 - 1 - 3 1 1 - 7 - 1 - 9 - 2 -

Mazowieckie 5 - 8 - 10 8 - - 8 6 4 - 8 - 4 -

Opolskie - - - - - - - - - - - - - 1 1 -

Podkarpackie - - - - - - - - - - - - - - - -

Podlaskie - - - - - - - - - - - - - - - -

Pomorskie 6 4 2 - 3 2 3 - 2 2 1 - 4 - 1 -

Slqskie 4 1 - - 2 - - - 4 1 1 - 4 2 4 1

Swi?tokrzyskie - - - - - - 1 - - - 1 - - - - -

Warminsko-mazurskie 1 - - - - - - - - 1 - - - - - -

Wielkopolskie - - - - - 1 - - - - - - - - - -

Zachodniopomorskie - - - - - 2 - - - - - - - - - -

2019

2020

2021

Source: Own elaboration based on GIOS statistical data, https://www.gov.pl/web/gios/di- wystepowanie-zdarzen-o-znamionach-powaznej-awarii [access: 20.11.2023].

Zrodto: Opracowanie wtasne na podstawie danych statystycznych GIOS, https://www.gov.pl/web/gios/di- wystepowanie-zdarzen-o-znamionach-powaznej-awarii [dost?p: 20.11.2023].

Analysing the number of incidents involving hazardous substances in each province, as well as the potential for the impact of representative emergency scenarios contained in safety reports, it makes sense to adequately operate appropriate forces and resources in these areas [13]. In this regard, the most important role is played by specialized chemical and environmental rescue groups (SGRChem), which should be organized in these provinces at appropriate levels of readiness: A - chemical protection, B - chemical reconnaissance, C - special reconnaissance, D - decontamination, E - CBRN module, L - laboratory analysis. The needs for the organization of chemical and ecological rescue groups arise not only from the existing threat in a given area of operation of the national rescue and firefighting system, but also from the need for operational security of the area of operation. Thus, it seems reasonable to theorize that each voivod-ship should have one specialized group at the A, B, C readiness level. Such a solution reduces the time to take action and thus increases the safety of residents. This is especially important given the current international environment and the ongoing war in Ukraine. The distribution of specialized chemical and environmental rescue groups in the voivodeships is shown in Figure 3.

Zasadne jest, aby do odpowiednich obszarow sity i srodki byty dysponowane adekwatnie do wynikow analizy liczby zdarzen z udziatem substancji niebezpiecznych w poszczegolnych woje-wodztwach, jak rowniez oceny potencjatu oddziatywania repre-zentatywnych scenariuszy awaryjnych zawartych w raportach

0 bezpieczenstwie [13]. W tym zakresie najwazniejszq rolç odgry-wajq specjalistyczne grupy ratownictwa chemiczno-ekologicznego (SGRChem), ktore powinny bye w tych wojewodztwach zorganizo-wane na odpowiednich poziomach gotowosci: A - zabezpieczenia chemicznego, B - rozpoznania chemicznego, C - rozpoznania spe-cjalnego, D - dekontaminacji, E - modutu CBRN, L - analizy labo-ratoryjnej. Potrzeby organizacji grup ratownictwa chemicznego

1 ekologicznego wynikajq nie tylko z wystçpujqcego zagrozenia na danym obszarze dziatania krajowego systemu ratowniczo-gasni-czego, ale rowniez z potrzeby zabezpieczenia operacyjnego terenu dziatania. Zasadna wydaje siç zatem teza, aby w kazdym woje-wodztwie funkcjonowata jedna grupa specjalistyczna na poziomie gotowosci A, B, C. Takie rozwiqzanie zmniejsza czas podjçcia dzia-tan, a tym samym zwiçksza bezpieczenstwo mieszkancow. Jest to szczegolnie istotne w obliczu obecnych uwarunkowan miçdzyna-rodowych i trwajqcej wojny w Ukrainie. Rozmieszczenie specjali-stycznych grup ratownictwa chemiczno-ekologicznego w woje-wodztwach przedstawia rycina 3.

Figure 3. Distribution of specialized chemical and environmental rescue groups between voivodeships

Rycina 3. Rozmieszczenie specjalistycznych grup ratownictwa chemiczno-ekologicznego pomi^dzy wojewodztwami

Source: Own elaboration based on the order No. 54 of the Chief Commander of the State Fire Service dated 29 December 2022, amending the order on the organization of the central operational detachment of the national rescue and firefighting system [14].

ZrOdto: Opracowanie wtasne na podstawie rozkazu nr 54 Komendanta Gtownego Panstwowej Strazy Pozarnej z 29 grudnia 2022 r. zmieniajgcego rozkaz w sprawie organizacji centralnego odwodu operacyjnego krajowego systemu ratowniczo-gasniczego [14].

Based on an analysis of the number of SGRChem in Poland (see Figure 1), one can see an uneven distribution of forces and resources. Arguably, this is conditioned by differences in the number of high- and high-risk establishments between provinces, the volume of hazardous materials transport and the level of training

Na podstawie analizy liczby SGRChem w Polsce (zob. ryc. 1) mozna zauwazye nierownomierne rozmieszczenie sit i srodkow. Zapewne jest to warunkowane roznicami w liczbie zaktadow duzego i zwiçkszonego ryzyka pomiçdzy wojewodztwami, w wiel-kosci transportu materiatow niebezpiecznych oraz poziomie

of officers. Accordingly, the posts of rescuer-chemists (with a degree in chemistry), readiness levels B (mobile laboratory) and C (drones, robots) have gone to specific PSP units. Based on the data, it should be pointed out that only in two voivodeships SGRChem is implementing readiness level L, concerning the conduct of advanced laboratory analysis, analytical methods and means, and providing substantive support in the interpretation of event data and instrumental analysis results.

The scope includes, among other things, performing the analysis of samples provided by units incorporated in the KSRG and remotely interpreting the sent instrumental analysis results. In addition, in the voivodeships of the eastern part of Poland, only one specialized chemical-environmental rescue group from the Podkarpackie voivodeship implements levels A, B, C, D. The remaining voivodeships, i.e. Lubelskie and Podlaskie, implement only A and B levels.

Furthermore, based on the data, it can be noted that readiness level C is implemented in Poland by only four SGRChem groups. The above situation makes large protected areas one group of SGRChem, which affects the longer time in taking action.

Taking into account the current situation and ensuring adequate security, it is also reasonable that in the eastern part of Poland tasks are carried out by the SGRChem to carry out activities that require the use of advanced technical means and to undertake activities of a particular complexity that exceeds the capabilities of the SGRChem of the level of readiness of chemical reconnaissance. These activities should include, in accordance with the current rules of organization of chemical and environmental rescue in KSRG, the implementation of tasks during CBRNE events, including terrorist threats and support of other services in the area in question. Tasks should include, but are not limited to:

- conducting imaging reconnaissance using advanced technical means (including mobile robots, unmanned aerial vehicles, optoelectronic devices, remote manipulation devices),

- sampling using advanced technical means (including mobile robots, unmanned aerial vehicles, optoelectronic devices, remote manipulation devices),

- manipulating hazardous materials using advanced technical means (including mobile robots, unmanned aerial vehicles, optoelectronic devices, remote manipulation devices),

- conducting support of activities for the levels of chemical security, chemical reconnaissance, laboratory analysis and other services [15].

The execution of the aforementioned tasks is possible only with the use of appropriate equipment operated by trained and experienced personnel. For this reason, individual SGRChem should include officers with higher education (chemistry, biology, physics). This will allow them to professionally conduct instrumental analysis during chemical rescue and firefighting operations and interpret the results obtained. Moreover, they would be able to share their specialized knowledge of a particular scientific discipline with other officers in vocational training, thereby improving their professional skills.

wyszkolenia funkcjonariuszy. W zwiqzku z tym etaty ratownikow--chemikow (z wyzszym wyksztatceniem chemicznym), poziomy gotowosci B (mobilaby) i C (drony, roboty) trafity do konkretnych jednostek PSP Na podstawie danych nalezy zauwazyc, ze jedy-nie w dwoch wojewodztwach SGRChem realizujq poziom gotowosci L, dotyczqcy prowadzenia zaawansowanej analizy labora-toryjnej, metod i srodkow analitycznych oraz zapewniajqcych wsparcie merytoryczne w zakresie interpretacji danych o zdarze-niu i wynikow analizy instrumentalnej.

Zakres ten obejmuje m.in. wykonanie analizy probek dostar-czonych przez jednostki wtqczone do KSRG oraz zdalnq interpreta-cjç przestanych wynikow analizy instrumentalnej. Ponadto w woje-wodztwach wschodniej czçsci Polski tylko jedna specjalistyczna grupa ratownictwa chemiczno-ekologicznego z wojewodztwa pod-karpackiego realizuje poziom A, B, C, D. Pozostate wojewodztwa, tj. lubelskie i podlaskie, realizujq wytqcznie poziom A i B.

Ponadto na podstawie danych mozna zauwazyc, ze poziom gotowosci C realizowany jest w Polsce tylko przez cztery grupy SGRChem. Sytuacja ta powoduje, ze duze obszary chronione sq przez jednq grupç SGRChem, co wptywa na wydtuzony czas podejmowanych dziatan.

Biorqc pod uwagç obecnq sytuacjç i zapewnienie odpowied-niego bezpieczenstwa, zasadne jest rowniez, aby we wschodniej czçsci Polski realizowane byty zadania przez SGRChem w zakresie prowadzenia dziatan wymagajqcych uzycia zaawansowanych srodkow technicznych i podjçcia dziatan o szczegolnym stop-niu skomplikowania, przewyzszajqcym mozliwosci SGRChem poziomu gotowosci rozpoznania chemicznego. Dziatania te -w mysl obowiqzujqcych zasad organizacji ratownictwa chemicznego i ekologicznego w KSRG - powinny obejmowac realizacjç zadan podczas zdarzen CBRNE, w tym zagrozen terrorystycz-nych oraz wsparcia pozostatych stuzb w przedmiotowym zakre-sie. Nalezq do nich m.in.:

- prowadzenie rozpoznania obrazowego przy uzyciu zaawansowanych srodkow technicznych (m.in. mobilne roboty, bezzatogowe statki powietrzne, urzqdzenia optoelektro-niczne, urzqdzenia manipulacji zdalnej),

- pobieranie probek (ang. sampling) przy uzyciu zaawansowanych srodkow technicznych (m.in. mobilne roboty, bezzatogowe statki powietrzne, urzqdzenia optoelektro-niczne, urzqdzenia manipulacji zdalnej),

- manipulacji materiatami niebezpiecznymi przy uzyciu zaawansowanych srodkow technicznych (m.in. mobilne roboty, bezzatogowe statki powietrzne, urzqdzenia opto-elektroniczne, urzqdzenia manipulacji zdalnej),

- prowadzenie wsparcia dziatan dla poziomow zabezpieczenia chemicznego, rozpoznania chemicznego, analizy laboratoryjnej oraz pozostatych stuzb [15].

Realizacja ww. zadan mozliwa jest jedynie przy uzyciu odpo-wiedniego sprzçtu obstugiwanego przez wyszkolonq i doswiad-czonq kadrç. Z tego powodu w sktad poszczegolnych SGRChem powinni wchodzic funkcjonariusze z wyzszym wyksztatceniem (chemia, biologia, fizyka). Dziçki nim mozliwe bytoby dokonanie profesjonalnej analizy instrumentalnej w trakcie dziatan ratowni-czo-gasniczych z zakresu ratownictwa chemicznego oraz interpretacji uzyskanych wynikow. Dodatkowo mogliby dzielic siç swojq

In case of incidents at industrial sites - especially diversionary, terrorist - or road sites, the L-level can also be used to identify and determine the threat, as well as to detect and forecast the threat. However, it should be borne in mind that the vehicles on which this level of readiness is implemented are sizable and require a lot of electrical power. For this reason, it is not possible to reach and deploy the vehicle to unpaved areas as well as narrow roads and streets without manoeuvrability. The L readiness level is currently being implemented in two rescue and firefight-ing units located in Poznan and Warsaw, using modern vehicles with analytical equipment.

The vehicles are built on the basis of a truck tractor with a semi-trailer. The driver's cab has a lab control system. The laboratory section consists of compartment A (analytical, pull-out), B (biological) C (chemical/cleaning), and the technical compartment (space for equipment operating the systems). Due to their equipment, they can find a number of applications. In case of CBRN threats, officers taking action at the scene have a high probability of identifying the threat. If chemicals are present, rescuers can determine chemicals that are also present in a mixture, due to high-end chromatographs and spectrometers. A new feature at SGRChem is a biological module equipped with, among other things, mobile PCR pathogen detection devices, so that rescuers during operations can identify whether an infectious agent has been used and, if detected, also determine it (10 common pathogens classified as potential bioweapons). Equipment also includes gamma-ray spectrometers with a high-resolution detector. When using them, a radioactive isotope can be determined with high probability. Such equipment can find application in a situation of diversionary activities involving the CBRN agent. In practice, it makes it possible to correctly identify danger zones, select appropriate personal protective equipment, the need to isolate or evacuate the population, limit environmental contamination (e.g. watercourses), and carry out decontamination in an optimal way. In short, readiness level L is dedicated primarily to CBRN threats (e.g. any transported unmarked shipments, packages, powders of unknown origin, etc.). as well as in road transport or industrial accidents (confirmation of the presence of the agent in question, monitoring the extent of reduction or increase of the danger zone).

specjalistycznq wiedzq z danej dyscypliny naukowej z pozostatymi funkcjonariuszami w ramach ksztatcenia zawodowego, podnoszqc tym samym ich kwalifikacje zawodowe.

W przypadku zdarzen na terenie zaktadow przemystowych - w szczegolnosci dywersyjnych, terrorystycznych - lub dro-gowych do identyfikacji i okreslenia zagrozenia, jak rowniez do detekcji i prognozowania zagrozenia mozna rowniez wykorzystac poziom L. Nalezy jednak pamiçtac, ze pojazdy, na bazie ktorych realizowany jest ten poziom gotowosci, sq sporych rozmiarow oraz wymagajq duzej mocy elektrycznej. Z tego powodu nie ma mozliwosci dojechania i rozstawienia pojazdu na tereny nieutwar-dzone, jak rowniez w wqskie drogi i uliczki bez mozliwosci manew-rowania. Poziom gotowosci L obecnie jest realizowany w dwoch jednostkach ratowniczo-gasniczych znajdujqcych siç w Pozna-niu i Warszawie z uzyciem nowoczesnych pojazdow z wyposaze-niem analitycznym.

Pojazdy te zbudowane sq na bazie ciqgnika siodtowego z na-czepq. Kabina kierowcy posiada system sterowania laboratorium. Czçsc laboratoryjna sktada siç z przedziatu A (analityczny, wysu-wany), B (biologicznego), C (chemicznego/czystego) oraz przedziatu technicznego (miejsca przeznaczonego na urzqdzenia obstugujqce systemy). Ze wzglçdu na ich wyposazenie mogq one odnalezc sze-reg zastosowan. W przypadku zagrozen zwiqzanych z uzyciem srodkow CBRN funkcjonariusze podejmujqcy dziatania na miej-scu zdarzenia wykazujq duzq skutecznosc w identyfikacji zagrozenia. W razie obecnosci substancji chemicznych, dziçki wysokiej klasy chromatografom i spektrometrom, ratownicy mogq oznaczyc chemikalia wystçpujqce rowniez w postaci mieszaniny. Nowosciq w SGRChem jest modut biologiczny wyposazony m.in. w mobilne urzqdzenia do detekcji patogenow PCR pozwalajqcy rozpoznac, czy uzyto czynnika zakaznego, a jesli zostanie wykryty - to rowniez go oznaczyc (10 popularnych patogenow sklasyfikowanych jako po-tencjalna bron biologiczna). Wyposazenie stanowiq rowniez spek-trometry promieniowania gamma z detektorem wysokiej rozdziel-czosci. Przy ich uzyciu mozna z wysokim prawdopodobienstwem okreslic izotop promieniotworczy. Takie wyposazenie moze znalezc zastosowanie w sytuacji dziatan majqcych charakter dywersyjny z wykorzystaniem czynnika CBRN. W praktyce umozliwia ono pra-widtowe okreslenie stref zagrozenia, dobrania odpowiednich srod-kow ochrony indywidualnej, koniecznosci izolacji bqdz ewakuacji ludnosci, ograniczenia skazenia srodowiska (np. ciekow wodnych oraz przeprowadzenie w sposob optymalny dekontaminacji. Podsu-mowujqc, poziom gotowosci L jest przeznaczony przede wszystkim do zagrozen z zakresu CBRN (np. wszelkie przewozone nieoznako-wane przesytki, paczki, proszki niewiadomego pochodzenia itp.), jak rowniez zagrozen w transporcie drogowym czy przy awariach przemystowych (potwierdzenie obecnosci danego czynnika, moni-torowanie zasiçgu zmniejszania lub zwiçkszania strefy zagrozenia).

Chemical hazards arising from the transport of dangerous goods

The transportation of dangerous goods is increasing every year and carries a special threat to the environment due to the amount and type of materials transported, as well as the

Zagrozenia chemiczne wynikajgce z transportu towarow niebezpiecznych

Transport towarow niebezpiecznych wzrasta z kazdym rokiem i niesie szczegolne zagrozenie dla otoczenia z racji ilosci i rodzaju przewozonych materiatow, a takze czçstotliwosci przewozow.

frequency of transport. The hazards of transportation include not only transport, but also the associated loading, unloading and storage of chemicals with toxic, explosive, radioactive and other properties that have a particular impact on human life and health and environmental contamination. When transporting dangerous goods, the situation becomes much more difficult and unpredictable for the environment. This will depend on the circumstances under which the destructive event occurs, for example, in a built-up area, in the vicinity of a mass event taking place, near religious facilities. Tanker vehicles carrying fuel or gas travel to filling stations, which are often located inside settlements, next to plazas where mass events are held. During an accident, the amount of hazardous substance released will depend on, among other things, the capacity of the tank, the location of the damage and the alignment of the tanker, the size of the opening from which the emission occurs, and the time taken by emergency services. During an incident at a chemical plant, a certain time can be taken to arrive and undertake rescue operations, while in a traffic incident, the time to take action can be extended depending on the distance and location of the incident site. For some time now, we have seen significant growth in road transportation - as opposed to rail transportation. In doing so, it should be noted that the amount of substance transported by a single rail transport is much greater than by road. This is determined by the capacity of road and rail tank vehicles. In addition, trains can form a depot containing multiple tanks and multiple materials, which is not possible with road transport. Nevertheless, rail transportation is considered safer.

In case of rail transportation, the route of transportation is always known in detail and the possibilities for emergency services to arrive are identified in the rescue plans. The situation is different in road transport, where there is no obligation to designate routes of carriage, and only general carriage restrictions designated by road signs are used. In addition, many transports of dangerous goods pass through city centres.

In road, rail and inland waterway transport, the term dangerous goods is used for chemicals that pose a hazard. It means materials and objects that pose a hazard and that can only be transported in accordance with the Agreement concerning the International Carriage of Dangerous Goods by Road (ADR) [16], the Regulations concerning the International Carriage of Dangerous Goods by Rail (RID) [17], the European Agreement concerning the International Carriage of Dangerous Goods by Inland Waterways (ADN) [18]. Goods designated as dangerous may or may not be permitted to be transported in such a manner under the terms of this agreement (Article 2, item 4 of the Act on the Transportation of Dangerous Goods of 19 August 2011, Polish Journal of Laws: Dz. U. z 2022 poz. 2147) [19]. Amendments to the Agreement are made on a biennial basis (ADR Agreement, the consolidated text of the ADR Agreement according to its legal status as of 1 January 2023 was published in the Polish Official Gazette on 11 May 2023, under item 891). As of 1 January 2023, an amendment to the provisions of the Agreement Concerning the International Carriage of Dangerous Goods by Road (ADR) takes effect, according to which dangerous goods are divided into three groups:

Zagrozenie wynikajqce z przewozow obejmuje nie tylko transport, ale rowniez zwiqzane z nim zatadunek, wytadunek oraz magazy-nowanie substancji chemicznych o wtasciwosciach toksycznych, wybuchowych, promieniotworczych i innych, ktore majq szcze-golny wptyw na zycie i zdrowie ludzkie oraz skazenie srodowiska naturalnego. W przypadku transportu towaru niebezpiecznego sytuacja staje siç o wiele trudniejsza i bardziej nieprzewidywalna dla otoczenia. Potencjalne skutki takiego zdarzenia mogq byc bar-dzo niebezpieczne. Bçdzie to zalezec od okolicznosci, w jakich wystqpi zdarzenie destrukcyjne, np. w terenie zabudowanym, w okolicach odbywajqcej siç imprezy masowej, w poblizu obiek-tow sakralnych. Samochodowe cysterny z paliwem lub gazem przemieszczajq siç do stacji paliw, ktore sq niejednokrotnie usy-tuowane wewnqtrz osiedli, przy placach, na ktorych organizowane sq imprezy masowe. Podczas awarii ilosc uwalniajqcej siç substancji niebezpiecznej bçdzie uzalezniona m.in. od pojemnosci zbiornika, miejsca uszkodzenia i utozenia siç cysterny, wielkosci otworu, z ktorego nastçpuje emisja, oraz od czasu podjçcia dzia-tan przez stuzby ratownicze. Podczas zdarzenia w zaktadzie che-micznym mozna przyjqc okreslony czas dojazdu i podjçcia dzia-tan ratowniczych, natomiast w zdarzeniu komunikacyjnym czas podjçcia dziatan moze zostac wydtuzony w zaleznosci od odle-gtosci i lokalizacji miejsca zdarzenia. Od pewnego czasu obserwu-jemy znaczny rozwoj przewozu drogowego - w przeciwienstwie do transportu kolejowego. Nalezy przy tym zwrocic uwagç na fakt, ze ilosc przewozonej substancji jednym transportem kolejowym jest znacznie wiçksza niz drogowym. Jest to uwarunkowane pojem-nosciq cystern drogowych i kolejowych. Dodatkowo pociqgi mogq tworzyc sktad zawierajqcy wiele cystern i wiele materiatow, co nie jest mozliwe w przypadku transportu drogowego. Niemniej jednak transport kolejowy uwazany jest za bardziej bezpieczny.

W przypadku transportu kolejowego zawsze doktadnie znana jest trasa przewozu i zidentyfikowane sq w planach ratowniczych mozliwosci dojazdu stuzb ratowniczych. Inaczej wyglqda to w transporcie drogowym, w ktorym nie ma obowiqzku wyzna-czania tras przewozu, a stosowane sq tylko ogolne ograniczenia przewozu wyznaczane za pomocq znakow drogowych. Dodat-kowo wiele transportow towarow niebezpiecznych przejezdza przez centra miast.

W transporcie drogowym, kolejowym i zegludze srodlqdowej dla substancji chemicznych stwarzajqcych zagrozenie stosuje siç termin towary niebezpieczne. Oznacza on materiaty i przedmioty, ktore stwarzajq zagrozenie i ktore mogq byc przewozone jedynie zgodnie z umowq dotyczqcq miçdzynarodowego przewozu drogowego towarow niebezpiecznych (ADR) [16], regulaminem miçdzyna-rodowego przewozu kolejami towarow niebezpiecznych (RID) [17], umowq europejskq dotyczqcq miçdzynarodowego przewozu srodlq-dowymi drogami wodnymi towarow niebezpiecznych (ADN) [18]. Towary okreslone jako niebezpieczne mogq byc dopuszczone lub nie do takiego przewozu na warunkach okreslonych w tej umowie (art. 2, pkt 4 ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o przewozie towarow niebezpiecznych, Dz. U. 2022 poz. 2147) [19]. Nowelizacja umowy odbywa siç w cyklu dwuletnim (umowa ADR, tekst jednolity umowy ADR wedtug jej stanu prawnego na dzien 1 stycznia 2023 r. opubliko-wany zostat w Dzienniku Ustaw RP w dniu 11 maja 2023 r., pod pozy-cjq 891). Od 1 stycznia 2023 r. obowiqzuje nowelizacja przepisow

- not approved for carriage,

- approved for carriage according to ADR,

- exempt from ADR.

Goods not allowed to be transported are those that pose the greatest risk. Not allowed to be transported include:

- certain explosives too sensitive, or which are prone to spontaneous reaction,

- chemically unstable gases if all necessary measures have not been taken to avoid a dangerous reaction during their normal transportation, such as decomposition, disproportionation or polymerization,

- flammable liquid materials susceptible to peroxide formation, if their peroxide content, converted to hydrogen peroxide, exceeds 0.3%,

- non-stabilized hydrogen peroxide or hydrogen peroxide in non-stabilized aqueous solution containing more than 60% hydrogen peroxide,

- phosphide preparations without additives that inhibit the release of toxic, flammable gases,

- royal water,

- chemically unstable nitrating mixtures and others.

Goods approved for carriage under the ADR (more than 3,000

items on the list) are materials that meet the requirements of the ADR agreement in terms of classification, choice of packaging, choice of vehicle and type of tank cars for their carriage, labelling and other specific requirements. Despite meeting these requirements, transporting such goods can entail significant risks. Some commodities may be self-reactive materials, that is, thermally unstable substances susceptible to highly exothermic decomposition, even without oxygen (air). In such a case, as well as in the case of transporting certain organic peroxides, specially adapted vehicles are used and appropriate procedures are put in place for the drivers carrying them. For some of these substances, carriage is required at a controlled temperature, the highest temperature at which organic peroxides and self-reactive materials can be transported. When implementing such transport, an emergency temperature is also determined, i.e. a temperature at which, in the event of loss of temperature control, emergency procedures should be initiated. These procedures are designed to prevent the transported goods from reaching the temperature of self-accelerating decomposition (TSR). TSR is the lowest temperature at which self-accelerating decomposition of the material in the package used for transportation can occur. It is virtually impossible to stop such a chemical reaction until the reactants are exhausted. Some self-reactive materials can decompose explosively, especially if confined. The controlled temperature for transport is set between 5 and 10°C below the emergency temperature.

Goods exempt from ADR are those to which the requirements of the agreement do not apply. The provisions in the ADR do not apply to:

- transport of dangerous goods by individuals if the goods are in packages used for retail sale and are for personal use by such individuals,

- transport of machinery and equipment that may contain dangerous goods in their components or equipment,

- transport carried out by companies in quantities that do

umowy dotyczqcej miçdzynarodowego przewozu drogowego towa-rów niebezpiecznych (ADR), zgodnie z którq towary niebezpieczne dzielq siç na trzy grupy

- niedopuszczone do przewozu,

- dopuszczone do przewozu zgodnie z ADR,

- zwolnione z ADR.

Towary niedopuszczone do przewozu to takie, które stwarzajq najwiçksze zagrozenie. Niedopuszczone do przewozu sq m.in.:

- niektóre materiaty wybuchowe zbyt wrazliwe, lub które sq podatne na samorzutnq reakcjç,

- niestabilne chemicznie gazy, jezeli nie zostaty podjçte wszelkie niezbçdne srodki dla unikniçcia niebezpiecznej reakcji podczas ich normalnego przewozu, np. rozktadu, dysproporcjonowania lub polimeryzacji,

- materiaty ciekte zapalne podatne na tworzenie nadtlen-ków, jezeli zawartose w nich nadtlenku, przeliczona na nadtlenek wodoru przekracza 0,3%,

- nadtlenek wodoru niestabilizowany lub nadtlenek wodoru w roztworze wodnym niestabilizowanym, zawierajqcym ponad 60% nadtlenku wodoru,

- preparaty fosforków bez dodatków hamujqcych wydzie-lanie siç gazów trujqcych, palnych,

- woda królewska,

- mieszaniny nitrujqce chemicznie niestabilne i inne.

Towary dopuszczone do przewozu zgodnie z ADR (ponad

3000 pozycji w wykazie) sq to materiaty, które spetniajq wyma-gania umowy ADR pod wzglçdem klasyfikacji, doboru opako-wan, doboru pojazdu i rodzaju cystern do ich przewozu, ozna-kowania i innych wymagan szczególnych. Pomimo spetniania tych wymagan transport takich towarów moze pociqgae za sobq znaczne ryzyko. Niektóre towary mogq bye materiatami samore-aktywnymi, czyli substancjami termicznie niestabilnymi podat-nymi na rozktad silnie egzotermiczny, nawet bez udziatu tlenu (powietrza). W takim przypadku, jak równiez w przypadku przewozu niektórych nadtlenków organicznych, wykorzystuje siç specjalnie przystosowane pojazdy oraz wprowadza siç odpo-wiednie procedury postçpowania dla kierowców je przewozq-cych. Dla niektórych z tych substancji wymagany jest przewóz w temperaturze kontrolowanej, czyli najwyzszej, w której mogq bye przewozone nadtlenki organiczne oraz materiaty samoreak-tywne. Przy realizacji takiego przewozu okresla siç takze temperature awaryjnq, czyli takq, po osiqgniçciu której - w przypadku utraty mozliwosci regulacji temperatury - nalezy rozpoczqe wykonywanie procedur awaryjnych. Procedury te majq na celu zapobiezenie osiqgniçciu przez przewozony towar temperatury samoprzyspieszajqcego siç rozktadu (TSR). TSR jest to najnizsza temperatura, w której moze nastqpie samoprzyspie-szajqcy siç rozktad materiatu znajdujqcego siç w opakowaniu uzytym do przewozu. Przerwanie takiej reakcji chemicznej jest praktycznie niemozliwe do czasu wyczerpania siç reagentów. Niektóre materiaty samoreaktywne mogq rozktadae siç wybu-chowo, szczególnie jezeli sq zamkniçte. Temperatura kontro-lowana dla przewozu ustalana jest w granicach od 5 do 10°C ponizej temperatury awaryjnej.

Towary zwolnione z ADR to takie, do których nie stosuje siç wymagan umowy. Przepisy zawarte w ADR nie dotyczq:

not require marking of the vehicle in cases where it is ancillary to their core activities,

- transport performed or supervised by emergency services, if it is necessary due to the rescue operation being carried out,

- transport of an emergency nature, aimed at saving human life or protecting the environment.

Dangerous goods in inland transport (which includes road, rail and inland waterway transport) are divided into 13 classes (along with subclasses) distinguished on the basis of the predominant hazard. Dangerous goods have been assigned individual or group United Nations numbers referred to as UN numbers. The dominant threat corresponds to the class name. In addition to this hazard, a dangerous good may have one or more additional hazards. According to the agreement on international road transport, the following classes of dangerous goods are distinguished:

1. Class 1 - Explosive substances and articles (subclasses according to the posed hazards 1.1, 1.5, 1.2, 1.3, 1.4).

2. Class 2 - gases.

3. Class 3 - flammable liquids.

4. Class 4.1 - Flammable solids, self-reactive substances and solid desensitized explosives.

5. Class 4.2 - Substances liable to spontaneous combustion.

6. Class 4.3 - Substances which, in contact with water, emit flammable gases.

7. Class 5.1 - Oxidizing substances.

8. Class 5.2 - Organic peroxides.

9. Class 6.1 - Toxic substances.

10. Class 6.2 - Infectious substances.

11. Class 7 - Radioactive material.

12. Class 8 - Corrosive substances.

13. Class 9 - Miscellaneous dangerous substances and articles.

During transport incidents, there is a threat to human life, but also contamination of soil and surface water and the environment. Analyses show that road transport currently poses the greatest threat due to its frequency and the variety of transported substances. The above situation is also caused by the technical condition of the vehicles and tanks used for transport, the lack of segregated safe transport routes, and the failure to comply with regulations on maintaining special safety during traffic [20]. It is estimated that there are more than 20,000 vehicles moving dangerous goods in Poland every day [21]. This indicator highlights how large the scale of the threat involves road and rail transport against the areas where our society lives.

In the event of a chemical catastrophe in rail transport, before sealing and pumping, steps should be taken to maximize the safety of the operation. In the event of a chemical catastrophe in rail transport, before sealing and pumping, steps should be taken to maximize the safety of the operation. This includes, among other things, defining and marking in an appropriate manner the protection zone and the explosion hazard zone, stopping traffic on adjacent tracks, organizing a pumping station outside the overhead line, removing from the protection zone all bystanders and unnecessary rolling stock, securing the action area with fire trucks, in the case of high positive temperatures and strong

- przewozu towarów niebezpiecznych przez osoby fizyczne, jezeli towary te znajdujq siç w opakowaniach stosowa-nych w sprzedazy detalicznej i stuzq tym osobom do oso-bistego uzytku,

- przewozu maszyn i urzqdzen, które mogq zawierae towary niebezpieczne w swoich podzespotach lub w wyposazeniu,

- przewozu wykonywanego przez przedsiçbiorstwa w ilo-sciach niewymagajqcych oznakowania pojazdu w przy-padkach, gdy ma on charakter pomocniczy wobec ich zasadniczej dziatalnosci,

- transportu wykonywanego lub nadzorowanego przez stuzby ratownicze, o ile jest on konieczny ze wzglçdu na prowadzonq akcjç ratowniczq,

- transportu o charakterze ratunkowym, majqcym na celu ratowanie ludzkiego zycia lub ochronç srodowiska.

Towary niebezpieczne w transporcie lqdowym (obejmujqcym transport drogowy, kolejowy i sródlqdowy) dzielq siç na 13 klas (wraz z podklasami) wyodrçbnionych na podstawie zagrozenia dominujqcego. Towarom niebezpiecznym zostaty przypisane indywidualne lub grupowe numery Organizacji Narodów Zjedno-czonych okreslanych jako numery UN. Zagrozenie dominujqce odpowiada nazwie klasy. Poza tym zagrozeniem towar niebez-pieczny moze charakteryzowae siç dodatkowo jednym lub wiçcej zagrozeniami dodatkowymi. Zgodnie z umowq dotyczqcq miç-dzynarodowego przewozu drogowego wyrózniamy nastçpujqce klasy towarów niebezpiecznych:

1. Klasa 1 - materiaty i przedmioty z materiatami wybucho-wymi (podklasy wedtug stwarzanych zagrozen 1.1, l.S, 1.2, 1.3, 1.4).

2. Klasa 2 - gazy.

3. Klasa 3 - materiaty zapalne ciekte zapalne.

4. Klasa 4.1 - materiaty zapalne state, materiaty samoreak-tywne, materiaty polimeryzujqce i materiaty wybuchowe state odczulone state.

5. Klasa 4.2 - materiaty podatne na samozapalnie.

6. Klasa 4.3 - materiaty wydzielajqce w zetkniçciu z wodq gazy palne.

T. Klasa S.1 - materiaty utleniajqce.

8. Klasa S.2 - nadtlenki organiczne.

9. Klasa 6.1 - materiaty trujqce.

10. Klasa 6.2 - materiaty zakazne.

11. Klasa T - materiaty promieniotwórcze.

12. Klasa 8 - materiaty zrqce.

13. Klasa 9 - rózne materiaty i przedmioty niebezpieczne.

Podczas zdarzen w transporcie wystçpuje zagrozenie dla

zycia ludzkiego, ale równiez skazenie gleby i wód powierzchnio-wych oraz srodowiska naturalnego. Z analiz wynika, ze najwiçk-sze zagrozenie obecnie stwarza transport drogowy ze wzglçdu na jego czçstotliwosé oraz róznorodnosé przewozonych substancji. Sytuacjç powyzszq powoduje równiez stan techniczny pojazdów i zbiorników stuzqcych do transportu, brak wydzielonych, bezpiecz-nych tras przewozu, nieprzestrzeganie przepisów o zachowaniu szczególnego bezpieczenstwa podczas ruchu drogowego [20]. Okresla siç, ze w Polsce dziennie przemieszcza siç ponad 20 tysiçcy pojazdów, które przewozq towary niebezpieczne [21]. Wskaznik ten uwidacznia, jak duzq skalç zagrozenia obejmuje

sunshine, conduct continuous cooling of tank cars with the help of dispersed water currents, ground the tank cars, equipment and equipment connecting as a whole to the common ground in an appropriate manner, prepare equipment for proper pumping.

transport drogowy i kolejowy wobec obszarow, na ktorych zyje nasze spoteczenstwo.

W przypadku katastrofy chemicznej w transporcie kolejowym przed przystqpieniem do uszczelniania i przepompowy-wania nalezy wykonac czynnosci w celu maksymalnego zabez-pieczenia operacji. Dotyczy to m.in. okreslenia i oznakowania w odpowiedni sposob strefy ochronnej oraz strefy zagrozenia wybuchem, wstrzymania ruchu na torach sqsiednich, organizo-wania stanowiska do przepompowywania poza sieciq trakcyjnq, usuniçcia ze strefy ochronnej wszystkich osob postronnych oraz zbçdnego taboru kolejowego, zabezpieczenia terenu akcji samochodami gasniczymi, w przypadku wystçpowania wyso-kich dodatnich temperatur i silnego nastonecznienia prowadze-nia ciqgtego chtodzenia cystern przy pomocy rozproszonych prq-dow wody, uziemienia w odpowiedni sposob cysterny, urzqdzen i sprzçtu przytqczajqcego w catosc do wspolnego uziomu, przy-gotowania sprzçtu do wtasciwego przepompowywania.

Summary

Recent years have seen an increase in incidents involving hazardous substances with increasing unpredictability. This is confirmed by incident statistics presented by the Headquarters of the State Fire Service. In addition, these are incidents that occur in various locations, near residential buildings, settlements, tourist centres and other infrastructure. In these places, there may be people directly exposed to danger. During these incidents, there may be difficulties not only in quickly determining where the hazardous substance is emitted, but also in the public's lack of awareness of the danger. In this case, the appearance of sparking devices in the danger zone can cause an explosion and consequently heavy civilian casualties. Taking into account the time to take action as a determinant affecting the effectiveness of any rescue operation, the rescue entities taking action in the elimination of the threat, in particular, specialized chemical and environmental rescue groups should be so distributed as to minimize the consequences of the emergence of any accident both in industrial plants and road or rail transport.

In this regard, a major advance in threat reconnaissance will be the implementation by SGRChem in all provinces of readiness level C for conducting imaging reconnaissance using advanced technical means. This is particularly true in the eastern voivodeships of Poland, where chemical groups mostly implement only A and B levels. Taking into account the current situation and ensuring adequate security, it is reasonable that in the eastern part of Poland tasks are carried out by the SGRChem in conducting operations requiring the use of advanced reconnaissance techniques. The proper distribution of emergency responders will enable actions to be taken in the shortest time, which will translate into statistics indicating that chemical hazards that occur will be eliminated at the source of the emission, preventing the spread of the hazard to a larger scale. In order to eliminate hazards in industry and transport involving hazardous substances, emergency services in the first phase of action should:

Podsumowanie

W ostatnich latach zauwaza siç wzrost liczby zdarzen z udzia-tem substancji niebezpiecznych o coraz wiçkszej skali nieprze-widywalnosci. Potwierdzajq to statystyki zdarzen przedstawiane przez Komendç Gtownq Panstwowej Strazy Pozarnej. Ponadto sq to zdarzenia, ktore wystçpujq w roznych miejscach, w poblizu budynkow mieszkalnych, osiedli, osrodkow turystycznych i innej infrastruktury. W miejscach tych mogq przebywac osoby bezpo-srednio narazone na niebezpieczenstwo. Trudnosci moze przy-sporzyc nie tylko szybkie okreslenie miejsca emisji substancji niebezpiecznej, ale rowniez brak swiadomosci spoteczenstwa o zagrozeniu. W takim przypadku pojawienie siç urzqdzen iskrzq-cych w strefie zagrozenia moze spowodowac wybuch i w konse-kwencji duze straty wsrod ludnosci cywilnej. Biorqc pod uwagç czas podjçcia dziatan jako determinanta wptywajqcego na sku-tecznosc kazdej akcji ratowniczej, podejmujqce dziatania w likwi-dacji zagrozenia podmioty ratownicze - w szczegolnosci specja-listyczne grupy ratownictwa chemiczno-ekologicznego - powinny byc tak rozmieszczone, aby minimalizowac skutki powstania kazdej awarii - zarowno w zaktadach przemystowych, jak i transporcie drogowym czy kolejowym.

W tym zakresie duzym postçpem w rozpoznaniu zagrozenia bçdzie realizacja przez SGRChem we wszystkich wojewodztwach poziomu gotowosci C dotyczqcego prowadzenia roz-poznania obrazowego przy uzyciu zaawansowanych srodkow technicznych. W szczegolnosci dotyczy to wojewodztw wschod-niej czçsci Polski, w ktorych grupy chemiczne w wiçkszosci reali-zujq wytqcznie poziom A i B. Biorqc pod uwagç obecnq sytu-acjç i zapewnienie odpowiedniego bezpieczenstwa, zasadne jest, aby we wschodniej czçsci Polski realizowane byty zadania przez SGRChem w zakresie prowadzenia dziatan wymagajqcych uzycia zaawansowanych technik rozpoznawczych. Wtasciwe rozmiesz-czenie podmiotow ratowniczych umozliwi podjçcie dziatan w naj-krotszym czasie, co przetozy siç na statystyki wskazujqce na to, ze wystçpujqce zagrozenia chemiczne bçdq likwidowane w zro-dle powstania emisji, nie dopuszczajqc do rozprzestrzeniania siç

- obtain as much information about the incident as possible;

- dispose of forces and resources, in the first phase of chemical groups, police, ambulance and other entities involved in the elimination of the threat, taking into account the direction of the wind;

- designate and mark the danger zone, notify the public administration, services, inspections and guards;

- conduct systematic reconnaissance and actual monitoring of the danger zone increasing or decreasing the danger zone from the beginning to the end of the operations with the involvement of rescue forces;

- evacuate people from the danger zone, designate medical points, implement the decontamination process;

- secure the danger zone with police forces and, if possible, the military;

- plan to use operational retreats.

Rescue and plant services involved in eliminating the threat should improve their skills. It comes down to a few very important elements that need to be improved. These are:

- rapid notice and detection of the threat using mechanisms to protect the installation, control systems;

- rapid arrival at the threat taking into account the proper distribution of forces and resources;

- rapid recognition of the threat using advanced technical means;

- rapid evacuation from the danger zone through the implementation of a digital communications system;

- rapid identification of the source of danger by joining the reconnaissance team with a representative of the engineering and technical team.

The results of the research and analysis conducted showed that there are places where special attention should be paid to such risks. Intensification of ongoing training through the implementation of various forms of exercises with the participation of not only rescue entities, but cooperating services, plant teams supporting the rescue system should be a priority task in preparing for effective rescue operations, taking into account the presence of a person from the engineering and technical group of the plant in the team conducting reconnaissance of the accident site. The situation of a hazardous substance release and uncontrolled spread in an urbanized area should become the subject of continuous exercises of a more practical than exploratory nature. The emergency system is undertaking more and more improved methods of developing and assessing hazard analysis at different levels from the basic one, which is the district, to the central level. The entirety of these undertakings should be based on practical manoeuvres, also taking into account the algorithm for proceeding outside the zone of immediate danger associated with the evacuation process, in which large numbers of forces and resources should be involved, including government and local administrations [22].

The characterization of selected chemical hazards included in the publication is based on the identification of hazardous factors that arise during the onset of a destructive situation and is intended to assist rescue entities and engineering and technical teams from plants posing a major accident hazard in taking

na wiçkszq skalç zagrozenia. W celu likwidacji zagrozen w prze-mysle i transporcie z udziatem substancji niebezpiecznych stuzby ratownicze w pierwszej fazie dziatania powinny:

- pozyskae jak najwiçcej informacji o zdarzeniu;

- dysponowae sity i srodki, w pierwszej fazie grup chemicz-nych, policji, pogotowia ratunkowego i innych podmiotów biorqcych udziat w likwidacji zagrozenia z uwzglçdnie-niem kierunku wiatru;

- wyznaczye i oznakowae strefç zagrozenia, powiadomie administracjç publicznq, stuzby, inspekcje i straze;

- prowadzie systematycznie rozpoznanie i rzeczywiste monitorowanie strefy zagrozenia zwiçkszajqc lub zmniej-szajqc strefç zagrozenia od poczqtku do konca dziatan z zaangazowaniem sit ratowniczych;

- ewakuowae osoby ze strefy zagrozenia, wyznaczye punkty medyczne, wdrozye proces dekontaminacji;

- zabezpieczye strefç zagrozenia sitami policji i jezeli jest to mozliwe wojska;

- planowae uzycie odwodów operacyjnych.

Stuzby ratownicze i zaktadowe biorqce udziat w likwidacji zagrozenia powinny doskonalie swoje umiejçtnosci. Sprowadza siç do kilku bardzo istotnych obszarów. Sq to:

- szybkie zauwazenie i wykrycie zagrozenia z zastosowa-niem mechanizmów zabezpieczajqcych instalacjç, sys-temów sterujqcych;

- szybkie dotarcie do zagrozenia uwzglçdniajqc wtasciwe rozmieszczenie sit i srodków;

- szybkie rozpoznanie zagrozenia stosujqc zaawansowane srodki techniczne;

- szybka ewakuacja ze strefy zagrozenia poprzez wdroze-nie systemu tqcznosci cyfrowej;

- szybka lokalizacja zródta zagrozenia poprzez dotqcze-nie do zespotu rozpoznawczego przedstawiciela zespotu inzynieryjno-technicznego.

Wyniki przeprowadzonych badan i analiz wykazaty, ze ist-niejq miejsca, gdzie szczególnie nalezy zwrócie uwagç na tego typu zagrozenia. Intensyfikacja prowadzonych szkolen poprzez wdrazanie róznych form ewiczen z udziatem nie tylko podmiotów ratowniczych, ale stuzb wspótdziatajqcych, zespotów zaktado-wych wspomagajqcych system ratowniczy powinny bye priory-tetowym zadaniem w przygotowaniu do prowadzenia skutecz-nych dziatan ratowniczych z uwzglçdnieniem obecnosci osoby z grupy inzynieryjno-technicznej zaktadu w zespole prowadzq-cym rozpoznanie miejsca awarii. Sytuacja uwolnienia siç substancji niebezpiecznej i niekontrolowanego rozprzestrzeniania siç w obszarze zurbanizowanym powinna stae siç przedmiotem ciqgtych ewiczen - bardziej praktycznych niz o charakterze roz-poznawczym. System ratowniczy podejmuje coraz to dosko-nalsze metody opracowywania i dokonywania oceny analizy zagrozen na poszczególnych poziomach poczqwszy od podsta-wowego, jakim jest powiat, a skonczywszy na szczeblu central-nym. Catose tych przedsiçwziçé nalezy opierae na praktycznych manewrach, z uwzglçdnieniem równiez algorytmu postçpowa-nia poza strefq bezposredniego zagrozenia zwiqzanego z proce-sem ewakuacji, w które zaangazowane powinny bye duze ilosci sit i srodków w tym administracja rzqdowa i samorzqdowa [22].

appropriate action. It provides information on which chemical factors to pay attention to in order to improve efficiency and effectiveness in the course of rescue proceedings. It contributes to proper preparation in the face of hazards through the use of appropriate organizational changes and rescue techniques affecting, among other things, the distribution of forces and resources to reduce protected areas, continuous monitoring of the size of the danger zone, verifying it by reducing or increasing or at least reducing the time to determine the location of the source of emissions, chemical spills.

The classification of chemical hazards highlighted in the article points those taking action to the sources of emergency situations, to which existing operational and technical capabilities must be adapted in the face of new conditions occurring in the industrial and transportation areas. The recalled chemical hazards can turn into emergencies and cause restrictions on the activities of public administrations due to the inadequacy of forces and resources. The answer to the indicated threats should be an efficient rescue system, as well as a system for preventing major industrial accidents that takes into account organizational aspects and practical solutions to minimize the effects of modern threats. The indicated classification of hazards has been carried out according to its own study resulting from system observation and is intended to be a starting point for learning the essence of the issue at hand and creating a more effective mechanism of action for rescue entities, particularly specialized chemical-ecological rescue groups, in planning, organizing and carrying out rescue operations necessary to reduce or eliminate direct hazards posed by hazardous materials.

The research issue of chemical hazards and their elimination remains constantly topical and important for ensuring the safety of the population in connection with which it requires continuous research and analysis. The research should be aimed at detailing the methods and principles of rescue operations undertaken when various hazards are present. It is also necessary to carefully analyse the possibility of interaction of services with other entities that may participate in the elimination of threats. A separate research topic is the problem concerning the leadership of rescue operations and the designation of lead services for various types of emergencies. A challenge, for example, will be an event in which a radiation and chemical hazard occurs simultaneously. The lead service for radiation interventions is the State Atomic Energy Agency, and for chemical incidents the State Fire Service.

Charakterystyka wybranych zagrozen chemicznych zawarta w publikacji polega na identyfikacji czynnikow niebezpiecznych pojawiajqcych siç w trakcie powstania sytuacji destrukcyjnej i ma stuzyc podmiotom ratowniczym oraz zespotom inzynieryj-no-technicznym z zaktadow stwarzajqcych zagrozenie powaz-nej awarii w podejmowaniu wtasciwych dziatan. Dostarcza ona informacji, na jakie czynniki chemiczne nalezy zwracac uwagç, zeby poprawic efektywnosc i skutecznosc w toku postçpowa-nia ratowniczego. Przyczynia siç do wtasciwego przygotowania wobec zagrozen poprzez zastosowanie odpowiednich zmian organizacyjnych i technik ratowniczych wptywajqcych na m.in. rozmieszczenie sit i srodkow celem zmniejszenia obszarow chro-nionych, state monitorowanie wielkosci strefy zagrozenia, wery-fikacjç jej poprzez zmniejszanie lub zwiçkszanie lub chociazby skrocenia czasu ustalenia miejsca zrodta emisji, wycieku sub-stancji chemicznej.

Wyeksponowana w artykule kategoryzacja zagrozen chemicznych wskazuje podejmujqcym dziatania na zrodta sytuacji awaryjnych, do ktorych nalezy dostosowac istniejqce mozliwosci operacyjno-techniczne wobec nowych uwarunkowan wystç-pujqcych w obszarze przemystu i transportu. Przywotane zagrozenia chemiczne mogq przeksztatcic siç w sytuacje kryzysowe i wywotac ograniczenia w dziatalnosci organow administracji publicznej ze wzglçdu na nieadekwatnosc sit i srodkow. Odpowie-dziq na wskazane zagrozenia powinien byc sprawnie dziatajqcy zarowno system ratowniczy, jak rowniez system przeciwdziata-nia powaznym awariom przemystowym uwzglçdniajqcy aspekty organizacyjne i rozwiqzania praktyczne minimalizujqce skutki wspotczesnych zagrozen. Wskazana kategoryzacja zagrozen przeprowadzona zostata wedtug wtasnego opracowania wyni-kajqcego z obserwacji systemowej i ma byc punktem wyjscia do poznania istoty przedmiotowej problematyki i stworzenia sku-teczniejszego mechanizmu dziatania podmiotow ratowniczych w szczegolnosci specjalistycznych grup ratownictwa chemiczno--ekologicznego w planowaniu, organizowaniu i realizacji dziatan ratowniczych niezbçdnych do zmniejszenia lub likwidacji bezpo-srednich zagrozen stwarzanych przez materiaty niebezpieczne.

Problematyka badawcza dotyczqca zagrozen chemicznych i ich likwidacji pozostaje ciqgle aktualna i istotna dla zapew-nienia bezpieczenstwa ludnosci w zwiqzku z tym wymaga ciq-gtych badan i analiz. Badania powinny byc ukierunkowane na wyszczegolnienie metod i zasad podejmowanych dziatan ratowniczych w przypadku wystçpowania roznych zagrozen. Nalezy takze doktadnie przeanalizowac mozliwosci wspotdziatania stuzb z innymi podmiotami, ktore mogq uczestniczyc w likwidacji zagrozen. Odrçbnym tematem badawczym jest problem doty-czqcy kierowania dziataniami ratowniczymi i wyznaczania stuzb wiodqcych w przypadku roznych rodzajow zagrozen. Wyzwaniem bçdzie np. zdarzenie, w ktorym rownoczesnie wystqpi zagrozenie radiacyjne i chemiczne. Stuzbq wiodqcq w przypadku interwencji radiacyjnych jest Panstwowa Agencja Atomistyki, a w przypadku zdarzen chemicznych - Panstwowa Straz Pozarna.

Literature I Literatura

[1] Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klçski zywioto-wej (Dz.U. 2017 poz. 1B97).

[2] Konieczny J., Zarzqdzanie w sytuacjach kryzysowych, wypadkach i katastrofach, GOW, Poznan-Warszawa 2001.

[3] Obolewicz-Pietrusiak A., Wojnarowski A., Podstawy ratownictwa chemicznego, Firex, Warszawa 2001.

[4] Obwieszczenie Marszatka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 lipca 2022 r. w sprawie ogtoszenia jednolitego tekstu ustawy o substancjach chemicznych i ich miesza-ninach (Dz.U. 2022 poz. 1B16).

[5] Kozuchowski K. (red.), Meteorologia i klimatologia. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009.

[6] https://ios.edu.pl/wp-content/uploads/2018/02/stop--smog.pdf [dostçp: 10.10.2023].

[T] Ustawa z dnia 2T kwietnia 2001 r. Prawo ochrony srodowiska, (Dz.U. 2022 poz. 2556 z pózn. zm.).

[8] KG PSP https://www.gov.pl/web/kgpsp/interwencje-psp [dostçp: 05.10.2023].

[9] Rozporzqdzenie Ministra Spraw Wewnçtrznych i Admini-stracji z dnia 1T wrzesnia 2021 r. w sprawie szczegóto-wej organizacji krajowego systemu ratowniczo-gasniczego (Dz.U. 2021 poz. 1737).

[10] Rozporzqdzenie Ministra Spraw Wewnçtrznych i Admi-nistracji z dnia 8 czerwca 2016 r. w sprawie wymagan jakim powinny odpowiadae plany operacyjno-ratownicze (Dz.U. 2016 poz. B21).

[11 ] Steumpfle A.K., Howells D.J., Armour S.J., Boulet C.A., Final Raport of ITF-25 Hazard from Industrial Chemicals, US/UK/ CA, Memorandum of Understanding on Chemical and Biological Defense, 1B march 1996.

[12] GIOS, https://www.gov.pl/web/gios/di-wystepowanie-zda-rzen-o-znamionach-powaznej-awarii [dostçp: 20.11.2023].

[13] KW PSP Kraków, https://www.gov.pl/web/kwpsp-krakow/ instrukcje-postepowania-mieszkancow-na-wypadek-wy-stapienia-awarii [dostçp: 20.11.2023].

BOGDAN KOtCZ, PH.D. ENG. - doctor of Social Sciences in the area of defence sciences. He received his degree in 2012 from the Department of Management and Command at the National Defence Academy in Warsaw. Graduate of the Main School of Fire Service in Warsaw. From 2009 to 2018, District Fire Chief of the State Fire Service, provincial coordinator for CBRNE threat recognition. University lecturer, advisor on prevention of major industrial accidents at a high-risk chemical plant. Organizer and co-organizer of scientific conferences, training courses, practical exercises in high-risk industrial plants. Author of publications in the area of chemical rescue in particular chemical reconnaissance, prevention of major industrial accidents.

[14] Rozkaz nr 54 Komendanta Gtównego Panstwowej Strazy Pozarnej z dnia 29 grudnia 2022 r. zmieniajqcy rozkaz w sprawie organizacji centralnego odwodu operacyjnego krajowego systemu ratowniczo-gasniczego (Dz.Urz. 2023 poz. 3).

[1 5] KG PSP Zasady organizacji ratownictwa chemicznego i eko-logicznego w krajowym systemie ratowniczo-gasniczym, https://www.gov.pl/web/kgpsp/dokumenty-rchem [dostçp: 12.11 2022].

[16] Oswiadczenie rzqdowe z dnia 13 marca 2023 r. w sprawie wejscia w zycie zmian do zatqczników A i B do Umowy doty-czqcej miçdzynarodowego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych (ADR), sporzqdzonej w Genewie dnia 30 wrzesnia 195T r. (Dz.U. 2023 poz. 891).

[1T] Oswiadczenie rzqdowe z dnia 13 marca 2023 r. w sprawie wejscia w zycie zmian do Regulaminu miçdzynarodowego przewozu kolejami towarów niebezpiecznych (RID), stano-wiqcego zatqcznik C do Konwencji o miçdzynarodowym przewozie kolejami (COTIF), sporzqdzonej w Bernie dnia 9 maja 19B0 r. (Dz.U. 2023 poz. 7B9).

[18] Oswiadczenie rzqdowe z dnia 31 maja 2023 r. w sprawie wejscia w zycie zmian do Przepisów zatqczonych do Umowy europejskiej dotyczqcej miçdzynarodowego przewozu sródlqdowymi drogami wodnymi towarów niebezpiecznych (ADN), zawartej w Genewie dnia 26 maja 2000 r., obowiqzu-jqcych od dnia 1 stycznia 2023 r. (Dz.U. 2023 poz. 116T).

[19] Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o przewozie towarów niebezpiecznych (Dz.U. 2022 poz. 2147).

[20] Kopczewski R., Nowacki G., Analiza zabezpieczenia prze-wozu drogowego towarów niebezpiecznych w Polsce oraz UE, Instytut Naukowo Wydawniczy „Spatium", 2018.

[21] Polska Izba Paliw Ptynnych, https://www.paliwa.pl/strona-startowa/aktualnosci [dostçp: 1T.10.2023].

[22] Kotcz B., Wymagania formalnoprawne wobec podmiotów ratowniczych dotyczqce rozpoznawania zagrozen chemicznych w Polsce, „Safety & Fire Technology", SFT Vol. 61 Issue 1, 2023, pp. 64-84, https://doi.org/10.12845/sft.61.1.2023.6.

DR INZ. BOGDAN KOtCZ - doktor nauk spotecznych w zakresie nauk o obronnosci. Stopien naukowy uzyskat w 2012 roku na Wydziale Zarzq -dzania i Dowodzenia w Akademii Obrony Narodowej w Warszawie. Absol -went Szkoty Gtównej Stuzby Pozarniczej w Warszawie. W latach 2009-2018 Komendant Powiatowy Panstwowej Strazy Pozarnej, koor-dynator wojewódzki ds. rozpoznawania zagrozen CBRNE. Wyktadowca akademicki, doradca ds. przeciwdziatania powaznym awariom przemy-stowym w zaktadzie chemicznym duzego ryzyka. Organizator i wspót-organizator konferencji naukowych, szkolen, éwiczeñ praktycznych w zaktadach przemystowych duzego ryzyka. Autor publikacji z zakresu ratownictwa chemicznego w szczególnosci rozpoznania chemicznego, przeciwdziatania powaznym awariom przemystowym.

Ttumaczenie na jçzyk angielski artykutów naukowych (takze ich streszczen), w tym artykutów recenzyjnych, w pótroczniku „Safety & Fire Technology" - zadanie finansowane ze srodków Ministerstwa Edukacji i Nauki w ramach programu „Rozwój Czasopism Naukowych" (umowa nr RCN/SP/0560/2021/1).