Rescue and Firefighting Operations During Incidents Involving Vehicles with Alternative Propulsion. Electric Vehicles Текст научной статьи по специальности «Электротехника, электронная техника, информационные технологии»

Jacek Zboinaa)*, Jan Kielina), Grzegorz Bugajb), Jacek Zalechc), Damian Bgka)

a) Scientific and Research Centre for Fire Protection - National Research Institute / Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpozarowej - Panstwowy Instytut Badawczy

b) Central Institute for Labour Protection - National Research Institute (CIOP-PIB) / Centralny Instytut Ochrony Pracy - Panstwowy Instytut Badawczy

c) National Headquarters of the State Fire Service of Poland / Komenda Glowna Panstwowej Strazy Pozarnej * Corresponding author / Autor korespondencyjny: jzboina@cnbop.pl

Rescue and Firefighting Operations During Incidents Involving Vehicles with Alternative Propulsion. Electric Vehicles

Dziatania ratowniczo-gasnicze podczas zdarzen z udziatem pojazdöw z nap^dem alternatywnym. Pojazdy elektryczne

ABSTRACT

Aim: The aim of the article is to review information about motor vehicles that use alternative propulsion systems (in this case, electric propulsion) and the risks associated with their use. The discussion of these issues is crucial for undertaking rescue and firefighting operations during incidents (fires, local emergencies) involving alternatively powered vehicles and the effectiveness of these operations. Knowledge in the areas of: hazard identification, improvement of rescue technologies, necessary devices and equipment for effective rescue and firefighting operations during traffic incidents, including fires, with the involvement of vehicles with alternative propulsion systems can be gained from both theoretical and empirical studies. Introduction: Technical and technological advances in the area of drives used in vehicles and machinery pose new challenges for fire protection. They concern, among other things, the technology of rescue operations during fires and traffic accidents involving such vehicles, as well as ensuring fire safety when operating and storing them in buildings, garages and parking areas, and during charging.

Methodology: The article was prepared based on national and foreign sources, literature on the subject, research results and the authors' diverse experiences. It describes the current state of knowledge in terms of hazards and how to deal with them during rescue and firefighting operations against incidents involving alternatively powered vehicles.

Conclusions: The number of motor vehicles in Poland and other countries continues to grow, and together with it also the number of vehicles equipped with alternative drives to internal combustion engines (gasoline, diesel). An analysis of the literature on the subject, available research results, as well as individual incidents, lead to the reasonable conclusion that the risks during rescue and firefighting operations associated with the incidents involving electric and hybrid vehicles are no greater than for conventionally powered vehicles. They are different to some extent, which is due in particular to the used power system, which is based on energy storage devices - batteries.

Keywords: alternative propulsion, CNG, LNG, methane, LPG, ethane, propane, hybrid propulsion, electric vehicles, fuel cell, rescue, rescue and firefighting operations

Type of article: review article

Received: 08.11.2022: Reviewed: 27.11.2022; Accepted: 01.12.2022;

Authors" ORCID IDs: J. Zboina - 0000-0002-9436-5830: J. Kielin - 0000-0002-3506-5424: G. Bugaj - 0000-0003-1650-023X; J. Zalech - 0000-0001-7948-2812; D. Bgk - 0000-0002-2549-3855

Percentage contributon: J. Zboina - 20%; J. Kielin - 30%; G. Bugaj - 20%; J. Zalech - 15%; D. Bgk - 15%;

Please cite as: SFT Vol. 60 Issue 2, 2022, pp. 8-40, https://doi.Org/10.12845/sft.60.2.2022.1;

This is an open access article under the CC BY-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/).

ABSTRAKT

Cel: Celem artykulu jest przeglqd informacji o pojazdach mechanicznych, w ktörych wykorzystuje siç alternatywne napçdy (w tym przypadku napçd elektryczny) i zwiqzane z ich stosowaniem zagrozenia. Omöwienie tych zagadnien jest kluczowe dla podejmowania dzialan ratowniczo-gasniczych pod -czas zdarzen (pozaröw, miejscowych zagrozen) z udzialem pojazdöw z napçdami alternatywnymi oraz skutecznosci tych dzialan. Wiedzç w zakresie: identyfikacji zagrozen, doskonalenia technologii ratowniczych, niezbçdnego sprzçtu i wyposazenia do prowadzenia skutecznych dzialan ratowniczo--gasniczych podczas zdarzen komunikacyjnych, w tym pozaröw, z udzialem pojazdöw z alternatywnymi zrödlami napçdu mozna zdobyc zaröwno na podstawie badan teoretycznych, jak i empirycznych.

Wprowadzenie: Postçp techniczny i zaawansowane technologie w zakresie napçdow stosowanych w pojazdach i maszynach stawiajg przed ochrong przeciwpozarowg nowe wyzwania. Dotyczg one miçdzy innymi technologii dzialan ratowniczych podczas pozarow i wypadkow komunikacyjnych, w kto -rych uczestniczg takie pojazdy, oraz zapewnienia bezpieczenstwa pozarowego podczas eksploatacji i przechowywania ich w obiektach budowlanych, garazach i miejscach postojowych oraz podczas ladowania.

Metodologia: Opracowanie wykonano w oparciu o zrodla krajowe i zagraniczne, literaturç przedmiotu, wyniki badan oraz roznorodne doswiadczenia autorow. Artykul opisuje obecny stan wiedzy w zakresie zagrozen i radzenia sobie z nimi podczas prowadzenia dzialan ratowniczo-gasniczych wobec zdarzen z udzialem pojazdow z napçdami alternatywnymi.

Wnioski: Liczba pojazdow silnikowych w Polsce i innych panstwach wcigz rosnie, a razem z nig takze liczba pojazdow wyposazonych w napçdy alternatyw-ne do napçdow spalinowych (benzynowych, na olej napçdowy). Analiza literatury przedmiotu, dostçpnych wynikow badan, jak i poszczegolnych zdarzen prowadzi do uzasadnionego wniosku, iz zagrozenia podczas prowadzenia dzialan ratowniczych i gasniczych zwigzanych ze zdarzeniami z udzialem pojazdow elektrycznych i hybrydowych nie sg wiçksze niz w przypadku pojazdow z napçdami konwencjonalnymi. Sg one w pewnym zakresie inne, co wynika w szczegolnosci ze stosowanego systemu zasilania opartego na urzgdzeniach do magazynowania energii - akumulatorow. Stowa kluczowe: napçdy alternatywne, CNG, LNG, metan, LPG, etan, propan, napçd hybrydowy, pojazdy elektryczne, ogniwo paliwowe, ratownictwo, dzialania ratowniczo-gasnicze Typ artykutu: artykul przeglgdowy

Przyjçty: 08.11.2022; Zrecenzowany: 27.11.2022; Zaakceptowany: 01.12.2022;

Identyfikatory ORCID autorow: J. Zboina - 0000-0002-9436-5830; J. Kielin - 0000-0002-3506-5424; G. Bugaj - 0000-0003-1650-023X; J. Zalech - 0000-0001-7948-2812; D. Bgk - 0000-0002-2549-3855;

Procentowy wklad merytoryczny: J. Zboina - 20%; J. Kielin - 30%; G. Bugaj - 20%; J. Zalech - 15%; D. Bgk - 15%; Proszç cytowac: SFT Vol. 60 Issue 2, 2022, pp. 8-40, https://dol.Org/10.12845/sft.60.2.2022.1; Artykul udostçpniany na licencji CC BY-SA 4.0 (https://creativec0mm0ns.0rg/licenses/by-sa/4.0/).

Introduction

Technological progress and advanced technologies present fire protection with entirely new challenges. Alternative-drive vehicles are also increasing rapidly. The current trend shows an increasing number of registered vehicles with hybrid propulsion systems, but also fully electric vehicles. In turn, other possible types of vehicle propulsion, such as gas, have been on the market for some time. There are about four million CNG and LNG-powered vehicles in operation worldwide. In some countries, such as Argentina and Brazil, CNG-powered vehicles are very popular.

In recent years we have witnessed a significant increase in the number of hydrogen-powered vehicles. The growing use of unconventional propulsion systems in vehicles also increases the likelihood of possible accidents and fires involving them. This is a particular challenge for fire protection. Firefighters should know these risks and have knowledge how to deal with them. Only then can they be prevented effectively. Preparing rescuers for such operations is also important in terms of helping those involved in such incidents and increasing their chances of survival, but also ensuring the safety of the rescuers themselves.

This article is primarily aimed at presenting the current state of knowledge that can be used in practice - during rescue operations related with incidents (accidents and fires) involving vehicles using alternative propulsion systems. A major impediment to the analysis in this regard is the lack of an up-to-date set of detailed data showing the involvement of alternative-propulsion vehicles in accidents and fires in Poland (work on collecting such data in the SWD-PSP database is underway).

Wprowadzenie

Post^p techniczny i zaawansowane technologie stawiajq przed ochronq przeciwpozarowq catkowicie nowe wyzwania. Gwattownie przybywa tez pojazdow z nap^dami alternatywnymi. Obecny trend wskazuje na rosnqcq liczb? rejestrowanych pojazdow z hybrydowymi systemami nap^du, ale takze pojazdow w petni elektrycznych. Z kolei inne mozliwe rodzaje nap^-dow w pojazdach, np. gaz, sq na rynku juz od jakiegos czasu. Na swiecie funkcjonujq ok. cztery miliony pojazdow zasilanych CNG i LNG. W niektorych panstwach, jak Argentyna, Brazylia, pojazdy nap^dzane CNG sq bardzo popularne.

W ostatnich latach widoczny jest znaczny wzrost liczby pojazdow nap^dzanych wodorem. Rosnqce zastosowanie niekonwen-cjonalnych nap^dow w pojazdach zwi^ksza rowniez prawdopo-dobienstwo wystqpienia ewentualnych wypadkow i pozarow z ich udziatem. Jest to szczegolne wyzwanie dla ochrony przeciwpoza-rowej. Strazacy powinni znac te zagrozenia i umiec sobie z nimi radzic. Tylko wtedy mozna skutecznie im zapobiegac. Przygotowa-nie ratownikow do prowadzenia tego typu dziatan ma takze istotne znaczenie w kontekscie pomocy osobom uczestniczqcym w takich zdarzeniach i zwi^kszenia ich szans na przezycie, ale takze zapewnienia bezpieczenstwa samych ratownikow.

Niniejszy artykut ma na celu przede wszystkim przedstawie-nie aktualnego stanu wiedzy mozliwej do wykorzystania w prak-tyce - podczas zadan ratowniczych zwiqzanych ze zdarzeniami (wypadkami i pozarami) z udziatem pojazdow, w ktorych uzytko-wane sq nap^dy alternatywne. Istotnym utrudnieniem w anali-zach w tym zakresie jest brak aktualnego zbioru szczegotowych danych obrazujqcych udziat w wypadkach i pozarach pojazdow z nap^dami alternatywnymi na terenie Polski (prace dotyczqce gromadzenia takich danych w bazie SWD-PSP sq w toku).

Alternatively-powered vehicles can be divided into two groups:

Group I: electric, hybrid and fuel cell vehicles:

- electric vehicles with a battery as the only energy storage; equipped with one electric motor or several such motors (BEV);

- hybrid vehicles (drive system voltage above 48 volts);

- fuel cell electric vehicles (FCEVs).

Group II: gas vehicles that use the following as fuel:

- liquefied petroleum gas - LPG;

- compressed natural gas - CNG;

- liquefied natural gas - LNG;

- compressed gaseous hydrogen - CGH2;

- liquefied hydrogen - LH2;

- cryo-compressed hydrogen - CH2 (also CCH2) [1].

Electric-powered vehicles have been around in transportation

for many years. The origins of this technology date back to the second half of the 19th century. M. Gustave Trouve was the first to design an "official" electric road vehicle in 1881. The range of this invention was a maximum of 26 km, with a top speed of 12 km/h [1].

Currently, we are seeing strong development of alternative propulsion and related infrastructure. It is certain that the share of vehicles with alternative propulsion technologies will change significantly in the near future. What we don't know is the timing of these changes and how dynamic this process will be in Poland.

As of the end of July 2022, 50,881 electrically powered vehicles (including passenger vehicles, vans and trucks) were registered in Poland. Compared to the previous year, there was an 80% increase in 2021. In turn, there were 419,222 hybrid cars and vans. There were 14,967 registered electric motorcycles and mopeds [4].

It should be pointed out that the increase in the total number of motor vehicles currently observed in Poland (see Table 1) directly affects the challenges the emergency services face.

Pojazdy z napçdami alternatywnymi mozna podzielic na dwie grupy:

Grupa I: pojazdy elektryczne, hybrydowe i z ogniwami paliwowymi:

- pojazdy elektryczne z akumulatorem bçdqcym jedynym magazynem energii; wyposazone w jeden silnik elek-tryczny lub kilka takich silniköw (BEV);

- pojazdy hybrydowe (napiçcie w systemie napçdowym powyzej 48 V);

- pojazdy napçdzane prüdem wytwarzanym przez ogniwa paliwowe (FCEV).

Grupa II: pojazdy gazowe, w ktörych jako paliwo stosuje siç:

- gaz skroplony - LPG (ang. liquified petroleum gas);

- sprçzony gaz ziemny/biogaz - CNG (ang. compressed natural gas);

- skroplony gaz ziemny - LNG (ang. liquified natural gas);

- sprçzony wodör - CGH2 (ang. compressed gaseous hydrogen);

- gtçboko schtodzony wodör - LH2 (ang. liquified hydrogen);

- gtçboko schtodzony, sprçzony, skroplony wodör - CH2 (takze CCH2) (ang. cryo-compressed hydrogen) [1].

Pojazdy z napçdem elektrycznym w komunikacji funkcjonujq od wielu lat. Poczqtki tej technologii siçgajq drugiej potowy XIX wieku. M. Gustave Trouve jako pierwszy zaprojektowat w 1881 roku „ofi-cjalny" elektryczny pojazd drogowy. Zasiçg tego wynalazku wynosit maksymalnie 26 km, prçdkosc maksymalna 12 km/h [1].

Obecnie obserwujemy intensywny rozwöj napçdow alterna-tywnych i zwiqzanej z nimi infrastruktury. Pewne jest, ze udziat pojazdöw z alternatywnymi technologiami napçdowymi istotnie siç zmieni w najblizszej przysztosci. Nie wiemy tylko, w jakim czasie te zmiany nastqpiq i jak dynamicznie ten proces bçdzie przebiegat w Polsce.

Na koniec lipca 2022 roku zarejestrowanych byto w Polsce 50 881 pojazdöw z napçdem elektrycznym (w tym pojazdy osobowe, samochody dostawcze i ciçzarowe). W poröwnaniu z rokiem poprzedzajqcym w 2021 roku nastqpit wzrost o 80%. Natomiast hybrydowych samochodöw osobowych i dostawczych byto 419 222. Zarejestrowanych motocykli i motoroweröw elek-trycznych byto 14 967 [4].

Nalezy zauwazyc, ze obserwowany obecnie w Polsce wzrost ogölnej liczby pojazdöw silnikowych (zob. tabela 1) wptywa bez-posrednio na wyzwania stojqce przed stuzbami ratowniczymi.

Table 1. Number of motor vehicles in Poland between 2012 and 2021 Tabela 1. Liczba pojazdow silnikowych w Polsce w latach 2012-2021

Years / Lata Motor vehicles in total / Pojazdy silnikowe ogotem Passenger vehicles / Pojazdy osobowe Heavy-duty vehicles / Pojazdy ciçzarowe Motorcycles / Motocykle

2012 24 875 717 18 744 412 2 920 779 1 107 260

2015 27 409 106 20 723 423 3 098 376 1 272 333

2018 30 800 790 23 429 016 3 338 166 1 502 888

2021 34 030 267 25 869 804 3 634 196 1 749 697

Source: Own elaboration based on: Wypadki drogowe w Polsce w 2021 roku, Police Headquarters - Traffic Department, Warszawa 2022 [2]. ZrOdto: Opracowanie wtasne na podstawie: Wypadki drogowe w Polsce w 2021 roku, Komenda Gtöwna Policji - Biuro Ruchu Drogowego, Warszawa 2022 [2].

During a traffic accident or fire, new types of propulsion impact the hazard spectrum. They must be properly taken into account when dealing with the emergency services at the scene. For fire departments fires of electric vehicle are extremely difficult to extinguish. Firefighting operations require a lot of water -and not just in the initial phase. Once the flames are suppressed, the fire can reappear even hours after the accident. Services in Western countries, but also already in Poland, are opting for a radical solution, which involves submerging such a vehicle in a container filled with water.

The scale of this challenge for fire protection in the near future can be seen from the data presented below, based on an expert forecast of changes in the activity of the road transport sector.

Podczas wypadku drogowego lub pozaru nowe rodzaje napçdu oddziatujq na spektrum zagrozenia. Muszq one zostac odpowiednio uwzglçdnione w postçpowaniu stuzb ratowniczych na miejscu zdarzenia. Pozary pojazdow elektrycznych sq niezwy-kle trudne do ugaszenia przez straz pozarnq. Dziatania gasnicze wymagajq duzej ilosci wody - i to nie tylko w fazie poczqtkowej. Po sttumieniu ptomieni ogien moze pojawic siç ponownie nawet kilka godzin po wypadku. Stuzby w krajach zachodnich, ale takze juz w Polsce, decydujq siç na radykalne rozwiqzanie, ktore polega na zanurzeniu takiego pojazdu w kontenerze wypetnionym wodq.

O skali tego wyzwania w najblizszym czasie dla ochrony prze-ciwpozarowej swiadczyc mogq przedstawione ponizej dane, opra-cowane na podstawie prognozy eksperckiej dot. zmian aktywno-sci sektora transportu drogowego.

Table 2. Structure of motor vehicles on the Polish market now and forecast until 2035 (passenger cars, other than passenger cars up to 3.5 t, trucks up to 3.5 t, buses up to 3.5 t, special cars up to 3.5 t, trucks over 3.5 t, buses over 3.5 t) - number of vehicles in thousands of items Tabela 2. Struktura pojazdow mechanicznych na rynku polskim obecnie i prognoza do 2035 roku (samochody osobowe, inne niz osobowe do 3,5 t, ci^zarowe do 3,5 t, autobusy do 3,5 t, samochody specjalne do 3,5 t, samochody ci^zarowe pow. 3,5 t, autobusy pow. 3,5 t) - liczba pojazdow w tys. sztuk

Type of fuel / Rodzaj paliwa Number of vehicles in thousands of items in years/ Liczba pojazdow w tysi^cach sztuk w latach

2015 2020 2025 2030 2035

Petrol / Benzyna 12 570,5 14 530,2 14 805,9 13 653,8 12 367,6

Diesel / Olej nap^dowy 8901,6 10 997,6 12 073,1 11 497,3 10 358,4

LPG / LPG 2901,3 3192,7 3186,8 2971,2 2646,9

NG (CNG, LNG) / NG (CNG, LNG) 8,5 44,9 173 535,3 3395,4

Electric and hybrid / Elektryczne i hybrydowe 9,2 64,6 256,3 764,1 1557,3

Fuel cells (hydrogen) / Ogniwa paliwowe (wodor) 0 0 1,1 16,1 110,3

Total / Razem 24 393,1 28 832,0 30 498,2 29 423,7 30 437,9

Source: Own elaboration based on J. Waskiewicz, P. Pawlak, Prognozy eksperckie zmian aktywnoscisektora transportu drogowego (wkontekscie ustawy o systemie zarzqdzania emisjami gazow cieplarnianych i innych substancji), Praca ITS nr 0701/ZBE/17, Warszawa 2017 [3]. Zrodto: Opracowanie wtasne na podstawie J. Waskiewicz, P. Pawlak, Prognozy eksperckie zmian aktywnosci sektora transportu drogowego (w kontekscie ustawy o systemie zarzqdzania emisjami gazow cieplarnianych i innych substancji), Praca ITS nr 0701/ZBE/17, Warszawa 2017 [3].

■ Petrol / Benzynowy ■ Diesel / Olej nap^dowy LPG

NG (CNG,LNG) ■ Electric and hybrid / ■ Fuel cells (hydrogen) /

35 000 000 Elektryczny i hybrydowy Ogniwa paliwowe (wodor)

30 000 000-

25 000 000-

20 000 000-

15 000 000-

10 000 000-

5 000 000-

0

2015 2020 2025 2030 2035

Figure 1. Structure of motor vehicles by fuel type: current status and forecast to 2035 Rycina 1. Struktura pojazdow wedtug rodzaju paliwa: stan obecny i prognoza do 2035 roku

Source: Own elaboration based on J. Waskiewicz, P. Pawlak, Prognozy eksperckie zmian aktywnosci sektora transportu drogowego (w kontekscie ustawy o systemie zarzqdzania emisjami gazow cieplarnianych i innych substancji), Praca ITS nr 0701/ZBE/17, Warszawa 2017 [3]. Zrodto: Opracowanie wtasne na podstawie J. Waskiewicz, P. Pawlak, Prognozy eksperckie zmian aktywnosci sektora transportu drogowego (w kontekscie ustawy o systemie zarzqdzania emisjami gazow cieplarnianych i innych substancji), Praca ITS nr 0701/ZBE/17, Warszawa 2017 [3].

In vehicles with alternative propulsion systems, the energy storage system is the main feature that differentiates them from vehicles with conventional systems. While in vehicles with internal combustion engines the energy source is fluids (diesel, petrol, LPG, LNG, synthetic fuels) or gases (CNG, H2) that are stored in a tank, in electric vehicles it is electricity stored in batteries.

Vehicles powered by natural gas (CNG) or liquefied petroleum gas/autogas (LPG) have long been in use and proven to work. The number of vehicles running on such fuels is not large compared to conventional vehicles. The potential risks associated with the use of such vehicles are already well known and generally relate to refuelling accidents and, in a few cases, explosive combustion processes in the event of accidents involving individual vehicles of this type.

In vehicles with fuel cell technology, the fuel storage - usually hydrogen - is gaseous and the electricity is generated in the fuel cell. The battery again serves as intermediate storage -among other things, to store recovered energy - but may have less capacity than a battery electric vehicle (BEV).

According to the authors, greater use of fuel cell electric vehicles (FCEVs) is currently unlikely in the coming years, primarily due to the lack of the refuelling infrastructure. At the end of July of this year, 124 hydrogen-powered vehicles were registered in Poland [4].

In light of these considerations and the needs indicated in the introduction above, in the remainder of the article the authors, relying on the presented literature and the research results, as well as their own experiences, present the most relevant information about motor vehicles using alternative propulsion and the risks associated with them. These issues are particularly relevant to the rescue and firefighting operations associated with these vehicles.

The article presents issues related to rescue and firefighting operations during fires and local emergencies classified as Group I (electric, hybrid and fuel cell vehicles). The second part of the article, which the authors intend to submit for publication in "Safety & Fire Technology", will focus on Group II (gas-powered vehicles) alternative propulsion vehicles. When used as fuel, gases are a primary hazard - both in terms of a fire and explosion.

Definitions and abbreviations

ADR (fr. L'Accord européen relatif au transport international des marchandises Dangereuses par Route) - European agreement concerning the international carriage of dangerous goods by road.

Lithium batteries - batteries with substances containing lithium. There is a fundamental difference between lithium metal and lithium-ion batteries. Lithium metal batteries contain pure lithium in small quantities. Lithium-ion batteries usually contain lithium dissolved in other substances.

BEV (battery electric vehicle) - an electric vehicle with

W pojazdach z alternatywnymi uktadami napçdowymi uktad magazynowania energii jest gtownq cechq odrozniajqcq je od pojazdow z uktadami konwencjonalnymi. O ile w pojazdach z sil-nikami spalinowymi zrodtem energii sq ptyny (olej napçdowy, ben-zyna, LPG, LNG, paliwa syntetyczne) lub gazy (CNG, H2), ktore sq przechowywane w zbiorniku, o tyle w pojazdach elektrycznych jest to energia elektryczna gromadzona w akumulatorach.

Pojazdy napçdzane gazem ziemnym (CNG) lub gazem ptyn-nym/autogazem (LPG) sq juz od dawna uzytkowane i spraw-dzone w praktyce. Liczba pojazdow zasilanych takimi paliwami nie jest duza w porownaniu z pojazdami konwencjonalnymi. Potencjalne zagrozenia zwiqzane z uzytkowaniem takich pojaz-dow sq juz dobrze znane i dotyczq na ogot wypadkow podczas tankowania oraz, w nielicznych przypadkach, procesow spala-nia wybuchowego w razie wypadkow z udziatem pojedynczych pojazdow tego typu.

W pojazdach z technologiq ogniw paliwowych, magazyn paliwa - zwykle wodoru - jest gazowy, a energia elektryczna jest wytwarzana w ogniwie paliwowym. Akumulator ponownie stuzy jako magazyn posredni - miçdzy innymi do przechowywania odzy-skanej energii - ale moze miec mniejszq pojemnosc niz w przy-padku pojazdu elektrycznego na baterie (BEV).

Wiçksze wykorzystanie pojazdow elektrycznych z ogniwem paliwowym (FCEV) jest zdaniem autorow aktualnie mato prawdo-podobne w najblizszych latach, przede wszystkim ze wzglçdu na brak infrastruktury do tankowania. Na koniec lipca br. w Polsce zarejestrowano 124 pojazdy z napçdem wodorowym [4].

Wobec tych uwarunkowan i potrzeb wskazanych w powyz-szym wprowadzeniu, w dalszej czçsci artykutu autorzy, opierajqc siç na literaturze przedmiotu i przedstawionych wynikach badan, a takze swoich doswiadczeniach, zaprezentowali najistotniejsze informacje o pojazdach mechanicznych, w ktorych stosuje siç alternatywne napçdy i zwiqzane z nimi zagrozenia. Zagadnienia te sq szczegolnie istotne z punktu widzenia dziatan ratowniczo--gasniczych z udziatem tych pojazdow.

W artykule przedstawiono zagadnienia zwiqzane z dziataniami ratowniczo-gasniczymi podczas pozarow i miejscowych zagrozen zaliczonych do grupy I (pojazdy elektryczne, hybrydowe i z ogni-wami paliwowymi). Druga czçsc artykutu, ktorq autorzy zamie-rzajq zgtosic do publikacji w „Safety & Fire Technology", bçdzie poswiçcona pojazdom z napçdami alternatywnymi zaliczonymi do grupy II (pojazdy gazowe). Stosowane jako paliwo gazy stanowiq podstawowe zagrozenie - zarowno pozarowe, jak i wybuchowe.

Definicje i skroty

ADR (fr. L'Accord européen relatif au transport international des marchandises Dangereuses par Route) - umowa europejska dotyczqca miçdzynarodowego przewozu drogowego towarow niebezpiecznych.

Baterie litowe - baterie z substancjami zawierajqcymi lit. Ist-nieje podstawowa roznica miçdzy bateriami litowo-metalowymi, a litowo-jonowymi. Baterie litowo-metalowe zawierajq czysty lit w matych ilosciach. Baterie litowo-jonowe zwykle zawierajq lit rozpuszczony w innych substancjach.

a battery as the sole energy storage facility and equipped with one or more electric motors. Such vehicles have a connection for charging the battery from an external power source. In addition, one 'normal' battery or more such vehicle batteries can function to support the vehicle's 12-, 24- or 48-volt electrical system. In addition, the high-voltage battery can be partially recharged by recuperation while driving. In this case the electric motor acts as a generator.

BMS - battery management system.

CCS - combined charging system.

CTIF - The International Association of Fire & Rescue Services.

Elektrolit - a chemical compound found in batteries in solid or liquid form and containing mobile ions.

F-CELL (fuel cell) - fuel cell vehicles, in which energy for the engine and battery is generated by converting hydrogen into electricity. F-CELL vehicles (also known as Fuel-CELL).

FCEV (fuel cell electric vehicles) - fuel cell electric vehicle (these vehicle types will be discussed in part 2 of the article).

Power density - the power density indicates how much electrical energy (energy over time) can be extracted from a battery, again in relation to its mass. Power density is particularly important in electromobility, as lightweight batteries are needed that must be able to quickly release enough energy to properly accelerate the vehicle. Power density is given in W/kg [14].

HV (hybrid vehicle) - a vehicle with two combined drive modes. The electric drive is connected to the combustion engine.

HEV (hybrid electric vehicle) - a hybrid motor vehicle is a vehicle with an electric drive and an internal combustion engine. The high-voltage energy storage system is charged by the internal combustion engine [6]. According to the definition of the EU Directive (EU Directive 2007/46/EC), which regulates, among others, the framework conditions for the approval of motor vehicles, a hybrid motor vehicle is a vehicle that is equipped with at least two different energy converters (drive motors) and two different energy storage systems (on-board) for the purpose of vehicle propulsion.

ICE (internal combustion engine) - vehicles with petrol or diesel engines.

MSD (mass storage device) - manual service cut-off switch -used by workshop staff to disconnect the vehicle from the power supply for repair or service work. Often, these cut-off points are also referred to as 'service cut-off' or 'emergency cut-off' by car manufacturers in their emergency data sheets.

There are currently two different patterns of behaviour

- low-voltage cut-off;

- high voltage cut-off.

However, both have the same effect on the HV system when they are activated: breaking the circuit between the individual modules in the HV battery, which means deactivating the HV system.

LNG (liquefied natural gas) - natural gas in a liquid state, i.e. at a temperature below -162°C. During condensation, the volume is reduced 630 times, so that the 'energy density' of the liquid natural gas increases.

LPG - liquefied petroleum gas.

BEV (ang. battery electric vehicle) - pojazd elektryczny z aku-mulatorem jako jedynym magazynem energii oraz wyposazony w jeden silnik elektryczny lub kilka takich silnikow. Pojazdy takie posiadajq przytqcze do tadowania akumulatora z zewnçtrznego zrodta prqdu. Dodatkowo moze funkcjonowac jeden „zwykty" akumulator lub wiçcej takich akumulatorow samochodowych do obstugi instalacji elektrycznej pojazdu w systemie 12, 24 lub 48 V. Ponadto akumulator wysokonapiçciowy moze byc czçsciowo dota-dowywany poprzez rekuperacjç podczas jazdy. Silnik elektryczny petni w tym przypadku rolç generatora.

BMS (ang. battery management system) - system zarzqdza-nia bateriq.

CCS (ang. combined charging system) - potqczony uktad tadowania.

CTIF - Miçdzynarodowy Komitet Techniczny Prewencji i Zwalczania Pozarow.

Elektrolit - zwiqzek chemiczny wystçpujqcy w akumulato-rach w postaci statej lub ptynnej i zawierajqcy ruchome jony.

F-CELL (ang. fuel cell) - pojazdy z ogniwem paliwowym, w ktorym energia dla silnika i akumulatora jest generowana na drodze przemiany wodoru w prqd elektryczny. Pojazdy w wersji F-CELL (nazywane takze Fuel-CELL).

FCEV (ang. fuel cell electric vehicles) - pojazd elektryczny z ogniwem paliwowym (te rodzaje pojazdow bçdq omowione w 2 czçsci opracowania).

Gestose mocy - gçstosc mocy wskazuje, ile energii elektrycznej (energii w czasie) mozna pobrac z akumulatora, ponownie w odnie-sieniu do jego masy. Gçstosc mocy jest szczegolnie wazna w elek-tromobilnosci, poniewaz potrzebne sq lekkie akumulatory, ktore muszq byc w stanie szybko uwolnic tyle energii, aby odpowiednio przyspieszyc pojazd. Gçstosc mocy podaje siç w W/kg [14].

HV (ang. hybrid vehicle) - pojazd hybrydowy - pojazd z dwoma kombinowanymi rodzajami napçdu. Napçd elektryczny jest sprzçzony z silnikiem spalinowym.

HEV (ang. hybrid electric vehicle) - hybrydowy pojazd silnikowy to pojazd z napçdem elektrycznym i silnikiem spalinowym. Wyso-konapiçciowy system magazynowania energii jest tadowany przez silnik spalinowy [6]. Zgodnie z definicjq Dyrektywy UE (Dyrektywa UE 2007/46/WE), ktora reguluje m.in. warunki ramowe homologa-cji pojazdow silnikowych, hybrydowy pojazd silnikowy to pojazd, ktory jest wyposazony w co najmniej dwa rozne przetworniki energii (silniki napçdowe) i dwa rozne uktady magazynowania energii (w pojezdzie) do celow napçdu pojazdu.

ICE (ang. internal combustion engine) - pojazdy z silnikami benzynowymi lub Diesla.

MSD (ang. mass storage device) - rçczny odtqcznik serwi-sowy - stuzy pracownikom warsztatu do odtqczania pojazdu od zasilania w celu przeprowadzenia naprawy lub prac serwisowych. Czçsto te punkty odtqczenia sq rowniez okreslane przez produ-centow samochodow w kartach danych ratunkowych jako „odtq-czenie serwisowe" lub „odtqczenie awaryjne". Obecnie istniejq dwa rozne wzory zachowan:

- odtqczenie niskiego napiçcia;

- odtqczenie wysokiego napiçcia.

Jednak oba majq taki sam wptyw na system WN, gdy sq uruchamiane: przerwanie obwodu pomiçdzy poszczegolnymi

NGD - natural gas drive.

PHEV (plug-in hybrid electric vehicle) - hybrid vehicle with electric drive and combustion engine. The high-voltage energy storage system can be charged either via the internal combustion engine or via a suitable charging connection with a charging cable (plug-in) [6].

Plug-in - a type of hybrid vehicle whose high-voltage batteries can be charged externally via a charging connector and charging plug.

Point of disconnection - is a high-voltage system cut-off device that can be used by the rescuers. These are described in the vehicle's rescue sheet and, if applicable, in the manufacturer's emergency instructions.

Rescuing - means the prevention of a life-threatening situation by means of life-saving measures and/or release of a person from a life or health-threatening situation (DIN 13050:2015-04).

REEV (range-extended electric vehicle) - is a special form of a hybrid vehicle in which the internal combustion engine drives a generator that powers the vehicle's high-voltage energy storage system. The main engine is an electric motor. In contrast to PHEVs, the additionally installed petrol engine does not serve as a source of propulsion, but 'only' as a power generator for the electric drive (main engine) and therefore only as a range extender [1]. In this type of vehicle, the internal combustion engine and the electric motor are not mechanically connected. In fact, there are two different ways of driving cars here, in which:

- the operation of the vehicle would indeed be possible continuously and without significant restrictions even with an empty drive battery, and

- the operation of the vehicle can only be practically prolonged, as the energy generated is not sufficient for full operation (i.e. there are significant limits to the speed that can still be reached or the acceleration, particularly on gradients) [1].

Recuperation - refers to the recovery of energy. Kinetic energy, which is normally converted into heat when braking or driving downhill, is now converted into electrical energy. During these phases, the electric motor acts as a generator and re-energises the high-voltage storage tank with electricity. In this way, the energy storage is recharged and the range is increased [31].

SOC (state of charge) - refers to the state of charge of the high-voltage battery. It is usually given in %. State of charge can be extremely important for risk assessment, especially for lithium-ion technology [1].

High voltage system - the vehicle's high-voltage system consists of several high-voltage components, including high-voltage energy storage and high-voltage cables [6].

Thermal runaway - is the burning of the battery or accumulator. This means that the electrical energy they contain is released in a short time. Thermal runaway can be caused by damage (e.g. fire or mechanical impact) or excessive or insufficient discharge (deep discharge) [14].

WN - high voltage.

modutami w baterii wysokiego napiçcia, co oznacza dezaktywa-cjç systemu wysokiego napiçcia.

LNG (ang. liquified natural gas) - gaz ziemny w ciektym stanie skupienia, tj. w temperaturze ponizej -162°C. Podczas skraplania objçtosc zmniejsza siç 630 razy, dziçki czemu „gçstosc energii" ciektego gazu ziemnego wzrasta.

LPG (ang. liquefied petroleum gas) - gaz skroplony.

NGD (ang. natural gas drive) - silnik na gaz ziemny.

PHEV (ang. plug-in hybrid electric vehicle) - hybrydowy pojazd z napçdem elektrycznym i silnikiem spalinowym. Wysokona-piçciowy system magazynowania energii moze byc tadowany zarowno poprzez silnik spalinowy, jak i poprzez odpowiednie przy-tqcze tadowania z kablem tadujqcym (plug-in) [6].

Plug-in - typ pojazdow hybrydowych, ktorych wysokonapiç-ciowe akumulatory mogq byc tadowane z zewnqtrz poprzez ztq-cze tadowania i wtyczkç tadujqcq.

Punkt rozdzielaj^cy (punkt rozlqczania) - jest to urzqdzenie odcinajqce system wysokiego napiçcia, ktore moze byc wyko-rzystane przez ratownikow. Sq one opisane w karcie ratowniczej pojazdu oraz jesli dotyczy, w instrukcji ratowniczej producenta.

Ratowanie - oznacza zapobieganie zagrozenia zycia poprzez dziatania ratujqce zycie i/lub uwolnienie osoby z sytuacji zagrozenia zycia lub zdrowia (DIN 13050:2015-04).

REEV (ang. range-extended electric vehicle) - to specjalna forma pojazdu hybrydowego, w ktorym silnik spalinowy napçdza generator zasilajqcy system magazynowania energii o wysokim napiçciu w pojezdzie. Gtownym silnikiem jest silnik elektryczny. W przeciwienstwie do pojazdow PHEV dodatkowo zamontowany silnik benzynowy nie stuzy jako zrodto napçdu, lecz „tylko" jako generator prqdu dla napçdu elektrycznego (silnika gtownego), a wiçc wytqcznie jako przedtuzacz zasiçgu [1]. W tym typie pojazdu silnik spalinowy i silnik elektryczny nie sq potqczone mechanicznie. W rzeczywistosci istniejq tu dwa rozne sposoby napçdu samochodow, w ktorych:

- eksploatacja pojazdu bytaby rzeczywiscie mozliwa w sposob ciqgty i bez istotnych ograniczen nawet przy pustym akumulatorze napçdowym, oraz

- eksploatacja pojazdu moze byc praktycznie tylko prze-dtuzona, poniewaz wytworzona energia nie wystarcza do petnej eksploatacji (tj. istniejq znaczne ograniczenia prçdkosci, jakie nadal mozna osiqgnqc lub przyspiesze-nia, szczegolnie na pochytosciach) [1].

Rekuperacja - odnosi siç do odzyskiwania energii. Energia kinetyczna, ktora zwykle podczas hamowania lub jazdy z gory zamieniana jest na ciepto, teraz zamieniana jest na energiç elek-trycznq. W tych fazach silnik elektryczny dziata jako generator i ponownie zasila prqdem elektrycznym zasobnik wysokiego napiçcia. W ten sposob magazyn energii jest dotadowywany, a zasiçg siç zwiçksza [31].

SOC (ang. state of charge) - oznacza „stan natadowania" i odnosi siç do stanu natadowania baterii wysokiego napiçcia. Zwykle podaje siç jq w %. Stan natadowania moze byc niezwy-kle istotny dla oceny ryzyka, zwtaszcza w przypadku technologii litowo-jonowej [1].

System wysokiego napiçcia - system wysokiego napiçcia w pojezdzie sktada siç z kilku komponentow wysokiego napiçcia,

High voltage (according to UN Regulation No. 100) -

means the voltage for which an electrical component or circuit is designed with an operating voltage rms value of > 60 V and < 1500 V (direct current) or > 30 V and < 1000 V (alternating current) [6].

DC voltage / Napiçcie state DC

60V

Types of used alternative propulsion systems, basic hazards arising from their use, physical and chemical properties, principles of action during firefighting and rescue operations

Hybrid and electric vehicles

The number of electric cars is increasing (see Table 2, Figure 1). Moreover, our road infrastructure is also used by vehicles with such a drive from the European countries, where the growth in the number of electric cars has so far been much faster than in Poland. Meanwhile, preliminary statistics from property insurers indicate that there are proportionately fewer incidents involving e-cars than conventionally powered cars. According to a study by the Helmholtz Institute in Münster, there are 90 vehicle fires for every billion kilometres travelled with a conventional internal combustion engine. In case of electric vehicles, it is currently two. Although these statistics may lead to very optimistic conclusions regarding e-cars, it is important to bear in mind that there is, however, still insufficient and reliable data in this area. The process of obtaining them and having confidence in the results of the analyses only seems to have begun. Many circumstances need to be taken into account, such as the number of e-vehicles, their age,

w tym z magazynu energii wysokiego napiçcia i przewodöw wyso-kiego napiçcia [6].

Ucieczka termiczna - jest to spalanie baterii lub akumulatora. Oznacza, ze zawarta w nich energia elektryczna jest uwalniana w krötkim czasie. Ucieczka termiczna moze bye wywotana przez uszkodzenie (np. pozar lub uderzenie mechaniczne) lub nadmierne lub niedostateczne roztadowanie (gtçbokie roztadowanie) [14].

WN - wysokie napiçcie.

Wysokie napiçcie (zgodnie z regulaminem 100 ONZ) - oznacza napiçcie, dla ktörego zaprojektowany jest element lub obwöd elektryczny i przy ktörym wartosé skuteczna napiçcia roboczego wynosi > 60 V i < 1500 V (prqd staty) lub > 30 V i < 1000 V (prqd zmienny) [6].

1500V

Rodzaje stosowanych nap^döw alternatywnych, podstawowe zagrozenia wynikajgce z ich stosowania, wtasciwosci fizykochemiczne, zasady post^powania podczas dziatan ratowniczo-gasniczych

Pojazdy hybrydowe i elektryczne

Liczba samochodow z nap^dem elektrycznym wzrasta (zob. tabela 2, ryc. 1). Ponadto z naszej infrastruktury drogo-wej korzystajq tez pojazdy z takim nap^dem z krajow Europy, w ktorych przyrost liczby samochodow elektrycznych nast?-puje jak dotychczas znacznie szybciej niz w Polsce. Natomiast wst^pne statystyki ubezpieczycieli majqtkowych wskazujq, ze zdarzen z udziatem e-samochodow jest proporcjonalnie mniej niz aut z konwencjonalnym nap^dem. Wedtug badan przeprowa-dzonych przez Instytut Helmholtza w Münster na kazdy miliard kilometrow przejechanych z konwencjonalnym silnikiem spali-nowym przypada 90 pozarow pojazdow. W przypadku pojazdow elektrycznych sq to aktualnie dwa. Mimo iz statystyki te mogq prowadzic do bardzo optymistycznych wnioskow w odniesieniu do e-samochodow, to nalezy pami^tac, ze wciqz nie ma jednak wystarczajqcych i wiarygodnych danych w tym zakresie. Proces ich zdobywania i zaufania do wynikow analiz wydaje si? jedynie

Low voltage range / Zakr es niskiego napiçcia High voltage range / Zakres wysokiego napiçcia

1 Low voltage range / Zakres niskiego napiçcia High voltage range / Zakres wysokiego napiçcia

30V 1000V

AC voltage / Napi^cie zmienne AC

Figure 2. DC and AC voltage classes

Rycina 2. Klasy napi^ciowe prqdu statego i zmiennego

Source / Zrödto: U. Cimolino, Alternative Fahrzeugantriebe Hellmann, Ecomed Sicherheit, Landsberg 2022 [1].

the additional risks that arise from the design of the vehicle, its battery equipment and the cyclical charging process. Therefore, rescuers need to learn from each action involving such a vehicle and share the gained experience [5]. Polish rescuers do not yet have much experience in this area, so it is worth highlighting the experience already gathered and the results of analyses carried out in other European countries. The exchange of information, knowledge and sharing of their practice are very important issues, as the rescuers rarely have the opportunity to improve their skills during operations. Regardless of whether they are performing certain rescue tasks for the first time, they must perform them effectively and safely.

zapoczqtkowany. Uwzglçdnienia wymaga wiele okolicznosci jak chociazby: liczba e-pojazdow, ich wiek, dodatkowe zagrozenia, jakie wynikajq z konstrukcji pojazdu, wyposazenie go w baterie, cykliczny proces jej tadowania. Dlatego ratownicy muszq wyciq-gac wnioski z kazdej akcji z udziatem takiego pojazdu i dzielic siç zdobytym doswiadczeniem [5]. Polscy ratownicy nie majq jeszcze zbyt bogatego doswiadczenia w tym zakresie, dlatego warto przy-blizyc zebrane juz doswiadczenia i wyniki analiz przeprowadzo-nych w innych krajach Europy. Wymiana informacji, wiedzy i dzie-lenie siç swojq praktykq to bardzo wazne kwestie, gdyz ratownicy podczas dziatan majq rzadko okazjç doskonalic swoje umiejçtno-sci. Niezaleznie, czy wykonujq okreslone zadania ratownicze po raz pierwszy, muszq je wykonac skutecznie i bezpiecznie.

Electric hybrid drive

The combination of two propulsion technologies in one vehicle is most commonly referred to as a hybrid. In passenger cars, this is usually an internal combustion engine combined with an electric motor. In case of all-electric drives, the drive technology consists solely of an electric motor.

Although hybrid and electric vehicles have been in use for many years, it is not always obvious at first glance that it is an alternatively powered vehicle. Hybrid propulsion is associated with the combination of an internal combustion engine and an electric motor, but hybrid actually means the combination of two different propulsion systems. Energy storage in hybrid and electric vehicles can be found in many different places in the vehicle, sometimes in the boot, under the rear bench seat or even on the vehicle chassis. An example of the layout of the various components of the drive and energy storage system, with particular emphasis on the location of the high-voltage cables, is shown in the figure below.

Elektryczny napçd hybrydowy

Potqczenie dwoch technologii napçdowych w jednym pojez-dzie nazywane jest najczçsciej hybrydq. W samochodach oso-bowych jest to zwykle silnik spalinowy potqczony z silnikiem elektrycznym. W przypadku napçdow catkowicie elektrycznych technika napçdowa sktada siç wytqcznie z silnika elektrycznego.

Mimo iz pojazdy hybrydowe i elektryczne sq uzytkowane od wielu lat, nie zawsze jest oczywiste na pierwszy rzut oka, ze jest to pojazd z napçdem alternatywnym. Napçd hybrydowy koja-rzy siç z potqczeniem silnika spalinowego i elektrycznego, ale hybryda oznacza tak naprawdç potqczenie dwoch roznych sys-temow napçdowych. Zasobniki energii w pojazdach hybrydo-wych i elektrycznych mozna znalezc w wielu roznych miejscach w pojezdzie, czasami w bagazniku, pod tylnq kanapq lub nawet na podwoziu pojazdu. Przyktadowe rozmieszczenie poszczegolnych elementow uktadu napçdowego i gromadzenia energii, ze szcze-golnym wyroznieniem lokalizacji przewodow wysokiego napiçcia, przedstawiono na ponizszej rycinie.

Charging port / Port tadowania

EV power cable / Przewod zasilajgcy EV Front electric motor cable / Przewod silnika elektrycznego

Generator cable / Przewod prgdnicy

A/C compressor line / Przewod kompresora klimatyzacji

Front battery cable /

Przedni przewod akumulatora

Real electric motor cable/ Przewod tylnego silnika elektrycznego

EV power cable / Przewod zasilajqcy EV

On-board charger / Przewod przetwornicy DC-DC

Rear battery cable (N-line) / Tylny przewod baterii (Linia N)

Rear battery cable (P-line)/ Electric heater Tylny przewod baterii (Linia P) cable / Przewod nagrzewnicy elektrycznej

Figure 3. Layout of WN cables in an electric car

Rycina 3. Rozmieszczenie przewodow WN w samochodzie o napçdzie elektrycznym

Source / Zrodto: OUTLANDER PHEV - Emergency Response Guide, Information for first and second responders emergency response guide for vehicle, version: 1.1 [32].

The solutions for the electrical layout used by vehicle manufacturers demonstrate the diversity and complexity of design and technology. Therefore, up-to-date and reliable information and knowledge of the location of the WN wires in the vehicle is essential for effective rescue and firefighting operations. Among other things, a vehicle-specific rescue sheet is helpful in this respect, making it possible, for example, to ascertain the actual location of the batteries or their type [from Ni-MH (nickel metal hydride) or Li-Ion (lithium ion), filled with gel electrolyte].

The figure below shows a diagram of the secondary structure of a lithium-ion battery during the discharge process. The energy storage module - the so-called battery - consists of several cells.

Cathode - is an aluminum electrode coated with an active material (usually a mixed lithium metal oxide, e.g. cobalt, nickel, manganese, iron). At elevated temperatures, they tend to self-degrade to varying degrees, in which case they release oxygen, which can promote the formation of fires. Therefore, a sustained extinguishing effect cannot be expected by suffocating or displacing oxygen [7].

Anode - This is usually graphite-coated copper foil. Positively charged lithium ions are embedded in the layered structure of the graphite.

Rozwiqzania w zakresie rozmieszczenia instalacji elektrycz-nej stosowane przez producentow pojazdow swiadczq o rozno-rodnosci i ztozonosci konstrukcji i technologii. W zwiqzku z tym do prowadzenia skutecznych dziatan ratowniczo-gasniczych nie-zb?dna jest aktualna i pewna informacja oraz wiedza dotyczqca rozmieszczenia w pojezdzie przewodow WN. Pomocna w tym zakresie jest mi?dzy innymi karta ratownicza dla danego pojazdu, ktora pozwala na przyktad upewnic si? co do rzeczywistej lokali-zacji akumulatorow czy ich rodzaju [z Ni-MH (wodorku niklu) lub Li-Ion (litowo-jonowe), wypetnione elektrolitem zelowym].

Na ponizszym rysunku przedstawiono schemat struktury wtor-nej baterii litowo-jonowej podczas procesu roztadowania. Modut magazynowania energii - tzw. bateria - sktada si? z kilku ogniw.

Katoda - jest to elektroda aluminiowa pokryta materiatem aktywnym (najcz?sciej tlenkiem mieszanym litowo-metalowym, np. kobaltem, niklem, manganem, zelazem). W podwyzszonych temperaturach majq one tendencj? do samorozpadu w roznym stopniu, wowczas uwalniajq tlen, ktory moze sprzyjac powsta-waniu pozarow. Dlatego nie mozna oczekiwac trwatego efektu gasniczego poprzez zduszenie lub wyparcie tlenu [7].

Anoda - zazwyczaj jest to folia miedziana pokryta grafitem. Dodatnio natadowane jony litu sq osadzone w strukturze war-stwowej grafitu.

Figure 4. Structure of a secondary lithium-ion battery during the discharge process Rycina 4. Struktura wtörnej baterii litowo-jonowej podczas procesu roztadowania

Source / Zrodto: Merkblatt Empfehlung für den Feuerwehreinsatz bei Gefahr durch Lithium-Zellen, -Batterien und -Akkumulatoren, MB 10-17 Lithium-Batterien, vfdb, 2020 [7].

The separator is both the most complex and the most sensitive component of a secondary Li-ion battery. On one hand, the purpose of the separator is to keep the cathode and anode separate, or to isolate the two half-cells from each other. On the other hand, it must be permeable to lithium ions to allow ion exchange [7]. The separator consists of a semi-permeable membrane (plastic film). Poor quality, destruction by mechanical impact or application of external heat lead to separator failure and internal short-circuiting. The electrolyte is essential for the flow of ion mobility. It consists of an organic solvent (e.g. ethylene carbonate), a conductive salt dissolved in it and other additives. Organic solvents

Separator jest zarowno najbardziej ztozonym, jak i najbar-dziej wrazliwym elementem wtornego akumulatora Li-ion. Z jed-nej strony zadaniem separatora jest oddzielenie katody i anody lub odizolowanie od siebie dwoch potogniw. Z drugiej strony musi on byc przepuszczalny dla jonow litu, aby umozliwic wymian? jonowq [7]. Separator sktada si? z potprzepuszczalnej membrany (folii z tworzywa sztucznego). Zta jakosc, zniszczenie przez ude-rzenie mechaniczne lub zastosowanie ciepta z zewnqtrz prowa-dzq do awarii separatora i wewn?trznego zwarcia. Elektrolit jest niezb?dny do przeptywu ruchliwosci jonow. Sktada si? z rozpusz-czalnika organicznego (np. w?glanu etylenu), rozpuszczonej

(i.e. hydrocarbons) are flammable. The conductive salt used is almost exclusively lithium hexafluorophosphate (LiPF6), which is very sensitive to moisture.

At this point, it is reasonable to draw attention to the risks arising from the potential for the formation of C-hazardous substances in the event of damage to the vehicle and its battery. Lithium compounds decompose when exposed to heat. It is then also possible that there is a risk of an explosion of the discharged electrolytes. Due to the formation of hydrofluoric acid in a humid atmosphere, it is necessary to work in respiratory protection equipment in the vicinity of the accident vehicle.

The indicated risk associated with the potential for volatilisation of Type C hazardous substances still requires some comment. The lithium cells are sealed gas-tight in the battery casing so that no substances escape during regular operation.

If the enclosure is mechanically damaged, the contents may escape in gaseous or liquid form. The electrolyte can leak in liquid form. The emitted substances are flammable and highly irritating, with a flash point of more than 100°C, depending on the used mixture. The conductive salt combined with moisture and temperature forms hydrofluoric acid or hydrogen fluoride gas. These compounds are corrosive, highly toxic and irritating to the respiratory tract. Gaseous emissions are mainly vaporized electrolyte (explosion hazard) and electrolyte decomposition products, which can also be flammable and toxic. Heavy metal particles with small diameters are partially present, as well as a variety of toxic and irritating fire gases. During rescue operations, fire-fighting water (corrosive, partially contaminated with heavy metal salts) may become contaminated. It can also, for example, get into the sewage system [7].

w nim soli przewodz^cej oraz innych dodatków. Rozpuszczalniki organiczne (tj. w^glowodory) s§ latwopalne. Stosowana sól prze-wodz^ca to prawie wyl^cznie heksafluorofosforan litu (LiPF6), który jest bardzo wrazliwy na wilgoc.

W tym miejscu uzasadnione jest zwrócenie uwagi na zagroze-nie wynikaj^ce z mozliwosci powstawania substancji niebezpiecz-nych typu C w przypadku uszkodzenia pojazdu i jego akumulatora. Zwi^zki litu ulegaj^ rozkladowi pod wplywem ciepla. Wówczas mozliwe jest równiez wyst^powanie zagrozenia wybuchu wydziela-j^cych si$ elektrolitów. Ze wzgl^du na tworzenie si$ kwasu fluoro-wodorowego w wilgotnej atmosferze, w poblizu pojazdu wypadko-wego nalezy pracowac w sprz^cie ochrony ukladu oddechowego.

Wskazane zagrozenie zwi^zane z mozliwosci^ ulatniania si$ substancji niebezpiecznych typu C wymaga jeszcze pewnego komentarza. Ogniwa litowe s§ zamkni^te gazoszczelnie w obu-dowie akumulatora, dzi^ki czemu podczas regularnej pracy nie wydostaj^ si$ zadne substancje. W przypadku mechanicznego uszkodzenia obudowy zawartosc moze wydostac si$ w postaci gazowej lub plynnej. W postaci cieklej elektrolit moze wyciekac. Wydzielaj^ce si$ substancje s§ palne i silnie drazni^ce, a ich temperatura zaplonu wynosi ponad 100°C, w zaleznosci od uzytej mie-szaniny. Sól przewodz^ca w pol^czeniu z wilgoci^ i temperatura tworzy kwas fluorowodorowy lub gazowy fluorowodór. Zwi^zki te maj§ dzialanie zr^ce, s§ silnie toksyczne i dziaj drazni^co na drogi oddechowe. Emisja gazowa to glównie odparowany elektrolit (zagrozenie wybuchem) oraz produkty rozkladu elektrolitu, które mog§ byc równiez palne i toksyczne. Cz^sciowo obecne s§ w nich cz^stki metali ci^zkich o malych srednicach, a takze róz-norodne toksyczne i drazni^ce gazy pozarowe. W trakcie prowa-dzenia dzialan ratowniczych zanieczyszczeniu ulec moze woda gasnicza (zr^ca, cz^sciowo zanieczyszczona solami metali ci^z-kich). Moze ona takze dostac si$ na przyklad do kanalizacji [7].

Drives used in hybrid cars

In case of hybrid vehicles, a distinction can be made between plug-in hybrid - only electric driving is possible, and full hybrid - the battery is charged by the internal combustion engine while driving. Depending on the level of battery charging and expected torque, electric or internal combustion drive is allowed.

Nap^dy stosowane w samochodach hybrydowych

W przypadku pojazdów hybrydowych mozna dokonac rozróz-nienia hybryda typu plug-in - mozliwa jest jazda wyl^cznie elek-tryczna oraz peina hybryda - akumulator jest ladowany przez silnik spalinowy podczas jazdy. W zaleznosci od stanu naladowa-nia akumulatora i oczekiwanego momentu obrotowego dopusz-czalna jest jazda na nap^dzie elektrycznym lub spalinowym.

Figure 5. BMW's electric car and plug-in hybrid motor unit

Rycina 5. Samochod elektryczny i zespot silnikowy hybrydy plug-in BMW

Source / Zrodto: Merkblatt für die Feuerwehren Bayerns. Alternativ angetriebene Fahrzeuge, Staatliche Feuerwehrschulen, 2018 [8].

Moreover, hybrid vehicle solutions also include the so-called mild hybrid - driving on electric drive alone is not possible, most often the electric drive in these solutions is used to assist starting in order to reduce the consumption of fuel. Also indicated are solutions referred to as micro-hybrids - usually meaning the automatic start-stop system used in vehicles.

In conclusion, a hybrid-electric drive consists of 2 different engines - usually an electric engine and an internal combustion engine. A distinction is made between the following electric hybrid drives: series, parallel, other manufacturer-specific drives.

The voltage of this type of drive is usually 400-600 volts DC (depends on the supplier and model). Charging is done as illustrated in the following figures.

Ponadto w rozwiqzaniach pojazdow hybrydowych wyroznic mozna takze tzw. tagodnq hybryd? - jazda na samym nap?dzie elektrycznym nie jest mozliwa, najcz?sciej nap?d elektryczny w tych rozwiqzaniach stuzy do wspomagania ruszania w celu zmniejszenia zuzycia paliwa. Rowniez wskazac mozna rozwiq-zania okreslane jako mikrohybryda - zwykle odnosi si? to do automatycznego systemu start-stop stosowanego w pojazdach.

Podsumowujqc, nap?d hybrydowo-elektryczny sktada si? z 2 roznych silnikow - zazwyczaj jest to silnik elektryczny i silnik spalinowy. Rozroznia si? nast?pujqce elektryczne nap?dy hybry-dowe: szeregowa, rownolegta, inne nap?dy specyficzne dla poszcze-golnych producentow.

Napi?cie w tego typu nap?dach to najcz?sciej 400-600 Volt DC (zalezy od dostawcy i modelu). tadowanie odbywa si? w sposob zilustrowany na ponizszych rycinach.

Figure 6. Electro-hybrid drive - serial hybrid

Rycina 6. Nap?d elektro-hybrydowy - seryjna hybryda

Source / Zrodto: T. Frese (red.), Ausbildungsfolien Unfälle mit alternativ angetriebenen PKWs, Ecomed Sicherheit, Landsberg 2016 [9].

In case of electro-hybrid propulsion (Figure 6), the vehicle is driven by an electric engine. The internal combustion engine drives an electric power generator. The produced excess electricity is stored in a battery. In turn, a vehicle equipped with an electric motor and an internal combustion engine can be powered by either or both engines (Figure 7). The operation of the battery can be seen in the video [15].

W przypadku nap?du elektro-hybrydowego (ryc. 6) pojazd jest nap?dzany przez silnik elektryczny. Silnik spalinowy nap?-dza generator energii elektrycznej. Nadwyzka wyprodukowanej energii elektrycznej jest przechowywana w akumulatorze. Nato-miast pojazd wyposazony w silnik elektryczny i silnik spalinowy moze byc nap?dzany jednym z silnikow lub obydwoma (ryc. 7). Dziatanie akumulatora mozna zobaczyc na filmie [15].

Figure 7. Electric-hybrid drive - parallel hybrid

Rycina 7. Nap?d elektryczno-hybrydowy - rownolegta hybryda

Source / Zrodto: T. Frese (red.), Ausbildungsfolien Unfälle mit alternativ angetriebenen PKWs, Ecomed Sicherheit, Landsberg 2016 [9].

In contrast, the all-electric drive is 100% powered by electricity (Figure 8). There are the following types of all-electric drives: front or rear axle, tandem drive, all-wheel drive. The following figures show the wheel drive transmission in electric vehicles. The voltage is about 400-600 V DC (depending on the manufacturer and type of vehicle). The vehicle is charged from a charging station at home or the public one.

Dla odröznienia napçd w petni elektryczny jest w 100% zasi-lany energiy elektryczny (ryc. 8). Wyröznia siç nastçpujyce rodzaje napçdow catkowicie elektrycznych: os przednia lub tylna, napçd tandemowy, napçd na wszystkie kota. Na ponizszych ryci-nach przedstawiono przeniesienie napçdu na kota w pojazdach elektrycznych. Napiçcie wynosi ok. 400-600 V DC (w zaleznosci od producenta i typu pojazdu). Pojazd jest tadowany ze stacji tadowania w domu lub tej publicznej.

m

о о

Figure 8. All-electric drive - front or rear drive

Rycina 8. Nap?d w petni elektryczny - nap?d przedni lub tylny

Source / Zrodto: T. Frese (red.), Ausbildungsfolien Unfälle mit alternativ angetriebenen PKWs, Ecomed Sicherheit, Landsberg 2016 [9].

Figure 9. All-electric drive - tandem drive

Rycina 9. Napçd w petni elektryczny - napçd tandemowy

Source / Zrodto: T. Frese (red.), Ausbildungsfolien Unfälle mit alternativ angetriebenen PKWs, Ecomed Sicherheit, Landsberg 2016 [9].

With tandem drive, there is no need for a differential gearbox, which avoids power losses. One axle is driven by two engines. Meanwhile, when electric engines are mounted directly in the wheel hubs, the energy generated by the engine is transferred directly from the wheel to the road surface (see Figure 10).

Dziçki napçdowi tandemowemu nie ma koniecznosci sto-sowania przektadni röznicowej, co pozwala uniknyc strat mocy. Jedna os jest napçdzana przez dwa silniki. Natomiast w przy-padku, gdy silniki elektryczne sy zamontowane bezposrednio w piastach köt, energia generowana przez silnik przenoszona jest bezposrednio z kota na nawierzchnie drogi (zob. ryc. 10).

Figure 10. All-electric drive - in the wheel hub

Rycina 10. Nap?d catkowicie elektryczny - w piascie kota

Source / ZrOdto: T. Frese (red.), Ausbildungsfolien Unfälle mit alternativ angetriebenen PKWs, Ecomed Sicherheit, Landsberg 2016 [9].

Electric vehicles currently have the following battery types: lead-acid battery - older vehicles, nickel-metal hydride battery -older vehicles, lithium-ion battery - modern vehicles.

Modern all-electric cars are equipped with WN batteries based on lithium-ion technology. The advantages of these batteries are high energy density [28], light weight, no memory effect [27], sufficient availability (battery performance at the expected level depending on its purpose). On the other hand, the disadvantages of WN batteries include: in the event of a vehicle fire and including the lithium-ion battery - the formation of highly toxic substances, as a result of water extinguishing - the development of hydrofluoric acid in contact with the extinguishing water, with high reactivity even after discharge [26].

W pojazdach elektrycznych aktualnie wyroznic mozna nast?-pujqce typy baterii: akumulator kwasowo-otowiowy - starsze pojazdy, akumulator wodorkowo-niklowy - pojazdy starszego typu, akumulator litowo-jonowy - nowoczesne pojazdy.

Nowoczesne samochody catkowicie elektryczne sq wyposa-zone w akumulatory WN oparte na technologii litowo-jonowej. Zalety tych akumulatorow to wysoka g?stoSc energii [28], nie-wielki ci?zar, brak efektu pami?ci [27], wystarczajqca dost?pnoSc (parametry akumulatora na oczekiwanym poziomie w zalezno-sci od jego przeznaczenia). Do wad akumulatorow WN nalezy natomiast zaliczyc: w przypadku pozaru pojazdu i obj?cia nim rowniez akumulatora litowo-jonowego - wytwarzanie wysoce toksycznych substancji, w wyniku gaszenia wodq powstawanie w kontakcie z wodq gasniczq kwasu fluorowodorowego, o wyso-kiej reaktywnosci nawet po roztadowaniu [26].

Labelling of electric vehicles

Another important point to help identify propulsion during incidents is the identification features of electric vehicles, visible on the exterior, on the body, such as:

- vehicle labelling (e.g. stickers, advertisements),

- manufacturer's identification (e.g. Hybrid Synergy Drive, e-tron, z.e., ED).

Independently additional markings are used in the engine compartment. For example, there are additional warning signs with the words "Caution - high voltage" and pictograms (ISO 7010-W012 Safety warning sign Warning of electrical voltage) on live parts and WN batteries. Live wires and some other visible components of the WN system are finished in orange. The pictograms are located on the right and left sides of the driver's cab, as well as on the front and rear. As more and more activities are being recognized with drones, a fifth pictogram is also being placed by manufacturers on the roof of the vehicle. In case of passenger cars, pictograms are used on the fuel filler flap or on the rear window. Additional distinctive features of electric vehicles include E-type license plates, a flap of the socket for the vehicle's external power supply located in different places than in case of combustion vehicles, light blue or green applications, headlight elements, a battery charge indicator (an indicator of the level of

Oznakowanie pojazdow elektrycznych

Kolejnq istotnq kwestiq pomocnq w rozpoznawaniu napsdöw podczas zdarzen sq cechy identyfikacyjne pojazdow z nap?dem elektrycznym, widoczne na zewnqtrz, na karoserii, takie jak:

- oznakowanie pojazdow (np. naklejki, reklamy),

- oznaczenie producenta (np. Hybrid Synergy Drive, e-tron, z.e., ED).

Niezaleznie oznaczenia dodatkowe stosowane sq w komorze silnika. Przyktadowo na cz?sciach pod napi?ciem i na akumulato-rach WN znajdujq si? dodatkowe tablice ostrzegawcze z napisem „Uwaga - wysokie napi?cie" i piktogramami (znak ostrzegaw-czy bezpieczenstwa ISO 7010-W012 Ostrzezenie przed napi?-ciem elektrycznym). Przewody pod napi?ciem i niektore inne widoczne elementy systemu WN sq wykonczone w kolorze poma-ranczowym. Piktogramy sq umieszczone po prawej i lewej stro-nie kabiny kierowcy, a takze z przodu i z tytu. Ze wzgl?du na to, ze coraz wi?cej dziatan rozpoznaje si? za pomocq dronow, piqty piktogram producenci umieszczajq rowniez na dachu pojazdu. W przypadku samochodow osobowych piktogramy sq stosowane na klapce wlewu paliwa lub na tylnej szybie. Dodatkowe charak-terystyczne cechy pojazdow elektrycznych to tablice rejestra-cyjne typu E, klapka gniazda do zewn?trznego zasilania pojazdu lokalizowana w innych miejscach niz w przypadku pojazdow

charging inside the vehicle), and a special design of the vehicle's body of the vehicle. Selected examples of markings, vehicle charging socket locations are provided below.

There is no uniform regulation on the issue of vehicle markings and their components in terms of risks to the rescuers. However, in order to increase the safety of this group of people, the International Association of Fire & Rescue Services (CTIF) has developed a standard for information through symbols and messages (for all types of alternative drives). ISO 17840 is voluntary and can be used worldwide by public transport operators, fire and emergency services, passenger vehicles and trucks. The standard includes, among other things:

- symbols indicating what propulsion power is used and where the tanks, batteries, etc. are located in the vehicle;

- rescue sheets (quick information on vehicle construction) used by the rescuers on the scene;

- Emergency Response Guidebook (ERG) with additional, relevant, detailed information.

This important information undoubtedly includes data on the used safety devices, such as the following:

- galvanic isolation, no direct connection between high-voltage components and the bodywork;

- touch protection, all high-voltage components designed to be touch resistant;

- orange insulation of WN cables with additional covers;

- short circuit detection systems;

- residual voltage discharge (when the airbag is triggered, the WN system is deactivated and the residual voltage is discharged). Deactivation lasting up to 5 minutes;

- turning off the ignition by default deactivates the WN system, but without a 100% guarantee, since various appliances also work without the ignition on (auxiliary heating, charging, air conditioning, etc.);

- deactivation of the WN system by conventional disconnection of the 12-volt battery (usually, however, the mere stopping of the WN system by various electronic components can still take place!);

- use of a plug disconnecting the WN, if the vehicle is very seriously damaged - use of a rescue sheet to locate it;

- pulling the fuse to turn off the WN, if getting into the plug of the charging point is not possible.

A diagram of how to conduct rescue operations during a fire of an electric car is shown in Figure 11.

spalinowych, jasnoniebieskie lub zielone aplikacje, elementy reflektoröw, wskaznik natadowania baterii (wskaznik poziomu natadowania wewnytrz pojazdu), specjalna konstrukcja nadwozia pojazdu. Wybrane przyktady oznaczen, lokalizacji gniazda tado-wania pojazdu znajdujy siç ponizej.

W kwestii oznaczen pojazdöw i ich elementöw w kontekscie zagrozen dla ratowniköw nie ma jednolitych uregulowan. Jednak w celu zwiçkszenia bezpieczenstwa tej grupy osöb, Miçdzynaro-dowy Komitet Techniczny Prewencji i Zwalczania Pozaröw (CTIF) opracowat standard informacji poprzez symbole i komunikaty (dla wszystkich rodzajöw napçdow alternatywnych). Norma ISO 17840 jest dobrowolna i moze byc stosowana na catym swie-cie przez operatoröw transportu publicznego, stuzby pozarnicze i ratunkowe, pojazdy osobowe i ciçzarowe. Norma ta zawiera miç-dzy innymi:

- symbole wskazujyce, jaka energia napçdowa jest wyko-rzystywana oraz gdzie w pojezdzie znajdujy siç zbiorniki, akumulatory itp.;

- karty ratownicze (szybka informacja o budowie pojazdu) wykorzystywane przez ratowniköw na miejscu zdarzenia;

- poradnik prowadzenia dziatan (ERG) zawierajycy dodat-kowe, istotne, szczegötowe informacje.

Do tych waznych informacji bez wytpienia zaliczyc mozna dane o stosowanych urzydzeniach zabezpieczajycych, takich jak:

- izolacja galwaniczna, niewystçpowanie bezposredniego potyczenia pomiçdzy komponentami wysokiego napiçcia a karoseriy;

- ochrona przed dotykiem, wszystkie komponenty pod wysokim napiçciem zaprojektowane tak, aby byty odporne na dotyk;

- pomaranczowa izolacja kabli WN z dodatkowymi osto-nami;

- systemy wykrywania zwarc;

- roztadowanie napiçcia szczytkowego (po wyzwoleniu poduszki powietrznej system WN zostaje dezaktywo-wany i napiçcie szczytkowe zostaje roztadowane); dez-aktywacja trwajyca do 5 minut;

- wytyczenie zaptonu domyslnie dezaktywujyce system WN jednak bez stuprocentowej gwarancji, ponie-waz rözne odbiorniki dziatajy röwniez bez wtyczonego zaptonu (ogrzewanie dodatkowe, tadowanie, klimatyza-cja itd.);

- dezaktywacja systemu WN poprzez konwencjonalne odtyczenie akumulatora 12 V (zazwyczaj jednak samo zatrzymanie systemu WN przez rözne komponenty elek-troniczne moze nadal miec miejsce!);

- uzycie wtyczki odtyczajycej WN, jezeli pojazd jest bardzo powaznie uszkodzony - skorzystanie z karty ratowniczej, aby jy zlokalizowac;

- wyciygniçcie bezpiecznika do wytyczenia WN, jezeli dostanie siç do wtyczki punktu tadowania nie jest moz-liwe.

Schemat prowadzenia dziatan ratowniczych podczas pozaru samochodu o napçdzie elektrycznym przedstawiony jest na rycinie 11.

Figure 11. Diagram for conducting rescue operations during an electric car fire

Rycina 11. Schemat prowadzenia dziatan ratowniczych podczas pozaru samochodu o nap^dzie elektrycznym

Source: Own elaboration (G. Bugaj). Zrodto: Opracowanie wtasne (G. Bugaj).

Figure 12. Algorithm for deactivating and securing the vehicle Rycina 12. Algorytm dezaktywacji i zabezpieczenia samochodu

Source / Zrodto: KG PSP, Standardowe zasady postqpowania podczas zdarzen z samochodami osobowymi z napqdem elektrycznym, 2020 [11].

Guidelines for rescue operations

Currently, Standardowe zasady postqpowania podczas zdarzen z samochodami osobowymi z napqdem elektrycznym (Standard Rules of Conduct for Incidents with Electrically-Powered Passenger Vehicles) issued by KG PSP [11] are in force in Poland. They cover almost all the information needed by the rescuers when conducting operations during incidents involving electric vehicles.

In the following section of the article, based on the analysis of selected sources and the authors' own experience, helpful recommendations and principles for conducting rescue operations, as well as the behaviour of users of these vehicles are presented. They supplement the aforementioned rules of conduct.

Independent extinguishing of a vehicle fire by the user is likely to be successful only in the first phase of the fire, assuming that he/she can identify the danger and effectively use the fire extinguishing device that is part of the vehicle's equipment. As in case of a combustion car, as well as in case of an electric vehicle, it is important to secure the accident scene and evacuate, assisting those injured from the vehicle, taking into account one's own safety. In incidents with an electric car, first it is essential to check whether it can be turned off or the key can be removed. If you are not sure whether the vehicle still works, it is recommended to pay attention to the airbag. Oliver Schweder of the Oldenburg Fire Department stressed in his official statement: "if you see that the airbags have been deployed in the car, you can be sure or almost sure that there is no more power outside the primary battery, even if the turn signals and hazard lights are still working." In this case, the drive battery shuts down automatically. Since electric vehicles have specialized electrical safety equipment, usually the risk of electrocution is not high, but it cannot be ruled out. Therefore, out of caution, do not touch high-voltage system components (such as orange wires or drive components).

When conducting rescue and firefighting operations involving an electric car, the danger of fire and/or explosion of the energy storage device (battery) must be taken into account. If the vehicle is not yet on fire, rescuers can carefully approach it. If the car has already caught fire, operations should always be carried out with respiratory protection equipment regardless of whether it is an alternatively powered or combustion-only vehicle. It should be noted that some of the materials used in lithium batteries are flammable, and some of the used cathode materials decompose spontaneously at high temperatures, releasing heat and oxygen. In addition, due to the exothermic nature of the reaction and the released oxygen in the cell, there can be a rapid temperature rise referred to as a very rapid thermal runaway.

Wskazania dotyczgce dziatan ratowniczych

Obecnie w Polsce obowiqzujq wydane przez KG PSP Standardowe zasady postqpowania podczas zdarzen z samochodami osobowymi z napqdem elektrycznym [11]. Obejmujq one niemal wszystkie informacje potrzebne ratownikom podczas prowadze-nia dziatan podczas zdarzen z udziatem pojazdow z napçdem elektrycznym.

W ponizszej czçsci artykutu na podstawie analizy wybra-nych zrodet oraz doswiadczen wtasnych autorow przedstawiono pomocne rekomendacje i zasady dotyczqce prowadzenia dziatan ratowniczych, a takze zachowan uzytkownikow tych pojazdow. Stanowiq one uzupetnienie wspomnianych zasad postçpowania.

Samodzielne gaszenie pozaru pojazdu przez uzytkownika ma szanse powodzenia tylko w pierwszej fazie rozwoju pozaru, przy zatozeniu, iz potrafi on zidentyfikowac zagrozenie i uzyc skutecz-nie urzqdzenia gasniczego stanowiqcego wyposazanie pojazdu. Podobnie jak w przypadku samochodu spalinowego, rowniez w przypadku samochodu elektrycznego wazne jest zabezpie-czenie miejsca wypadku i ewakuacja, udzielenie pomocy oso-bom poszkodowanym z pojazdu, z uwzglçdnieniem wtasnego bezpieczenstwa. W zdarzeniach z samochodem elektrycznym najpierw nalezy sprawdzic, czy mozna go wytqczyc lub wyjqc klu-czyk. Jesli nie ma siç pewnosci, czy pojazd nadal dziata, zaleca siç zwrocenie uwagi na poduszkç powietrznq. Oliver Schweder ze Strazy Pozarnej Oldenburg w swojej oficjalnej wypowiedzi pod-kreslit: „jesli widzisz, ze poduszki powietrzne zostaty urucho-mione w samochodzie, mozesz byc pewien lub prawie pewny, ze poza akumulatorem podstawowym nie ma juz energii, nawet jesli kierunkowskazy i swiatta awaryjne nadal dziatajq". W tym przypadku akumulator napçdowy wytqcza siç automatycznie. Poniewaz pojazdy elektryczne posiadajq specjalistyczne wypo-sazenie w zakresie bezpieczenstwa elektrycznego, zazwyczaj ryzyko porazenia prqdem nie jest duze, ale nie mozna go wyklu-czyc. Dlatego z ostroznosci nie nalezy dotykac elementow sys-temu wysokiego napiçcia (takich jak pomaranczowe przewody lub elementy napçdu).

Podczas prowadzenia dziatan ratowniczo-gasniczych z udziatem samochodu elektrycznego uwzglçdnic nalezy nie-bezpieczenstwo zwiqzane z pozarem i/lub wybuchem urzqdze-nia do magazynowania energii (akumulatora). Jesli pojazd jesz-cze nie ptonie, ratownicy mogq ostroznie do niego podejsc. Jesli samochod juz siç zapalit, dziatania powinny byc zawsze prowadzone z uzyciem sprzçtu ochrony drog oddechowych niezaleznie od tego, czy jest to pojazd z napçdem alternatywnym czy tylko spalinowym. Nalezy pamiçtac, iz niektore materiaty stosowane w bateriach litowych sq palne, a niektore ze stosowanych mate-riatow katodowych rozktadajq siç samoistnie w wysokich temperaturach, uwalniajqc ciepto i tlen. Ponadto ze wzglçdu na egzoter-miczny charakter reakcji i uwalniany tlen w ogniwie moze dojsc do gwattownego przyrostu temperatury okreslanego jako bardzo gwattowna ucieczka termiczna (ang. thermal runaway).

Cell / Komórka

Module / Modut

Package / Pakiet

Vehicle with battery package / Pojazd z pakietem baterii

O Thermal runaway / Ucieczka termiczna ® Depleted cells (their chemical potential has been exhausted) / Wyczerpane komorki (ich potencjat chemiczny zostat wyczerpany) Direction of propagation of thermal runway / Kierunek propagacji ucieczki termicznej

Figure 13. Thermal spread of fire from the cell to the rest of the vehicle Rycina 13. Termiczne rozprzestrzenianie si? ognia z ogniwa na reszt? pojazdu

Source: Own elaboration based on: L. Fast, S. Klüh, A. Langstrof, Brandschutz beiE-Autos in Tiefgaragen, „Technische Sicherheit" 2021, 11-12 [30]. ZrOdto: Opracowanie wtasne na podstawie: L. Fast, S. Klüh, A. Langstrof, Brandschutz bei E-Autos in Tiefgaragen, „Technische Sicherheit" 2021, 11-12 [30].

This phenomenon is caused by excessive cell temperature, which can be caused by the following reasons, among others: excessive external heating (fire), external short circuit, internal short circuit caused by a fault in the cell or mechanical damage, overcharging of the cell. Under unfavourable circumstances - in case of lithium batteries, the risk of them exploding during a fire cannot be ruled out either. Attention should also be paid to the risk of explosion of the gas mixture coming out of the battery. This is especially true if these gases fill the cabin of the car or the garage where the vehicle is located.

General tactical recommendations for conducting rescue and firefighting operations

For the purpose of supporting the activities of the rescuers, as well as ensuring the highest possible level of safety, the following general guidelines and recommendations have been formulated for use in practice:

1. Position the firefighting vehicle outside the danger zone, so that the secured location of the operation takes into account the wind direction or its change.

2. Rescuing people and extinguishing the fire should be carried out using respiratory and body protection equipment. In case of necessary operations at the battery itself or in its immediate vicinity, it may be necessary to extend personal protective equipment.

3. Minimize the number of the rescuers staying in the danger zone, keep the distance as far as possible.

4. Define the zone of operation and remove any bystanders outside of it.

5. If possible, monitor the temperature with a thermal imaging camera or pyrometer; if a rapid rise in temperature is observed, a decomposition reaction (above 100°C) is expected.

6. The primary extinguishing agent is water, as it not only extinguishes the fire, but also cools the battery, preventing further decomposition. It also dissolves and dilutes

Zjawisko to jest wywotywane przez nadmierny temperatura ogniw, która moze byc spowodowana mi?dzy innymi nast?pujycymi przyczynami: zbyt silne ogrzewanie zewn?trzne (pozar), zewn?trzne zwarcie, zwarcie wewn?trzne spowodowane bt?dem w ogniwie lub uszkodzeniem mechanicznym, przetadowanie ogniwa. W niekorzyst-nych okolicznosciach - w przypadku baterii litowych, nie mozna wykluczyc takze ryzyka ich wybuchów podczas pozaru. Zwrócic tez nalezy uwag? na ryzyko wybuchu mieszaniny gazów wydobywajy-cych si? z baterii. Szczególnie w sytuacji, gdy gazy te wypetniy kabin? samochodu lub garaz, w którym znajduje si? pojazd.

Ogólne zalecenia taktyczne dotyczgce prowadzenia dziatañ ratowniczo-gasniczych

Na potrzeby wsparcia dziatan ratowników, a takze zapewnie-nia im mozliwie najwyzszego poziomu bezpieczenstwa, sformu-towano ponizsze ogólne zalecenia i rekomendacje do wykorzy-stania w praktyce:

1. Pojazd gasniczy ustawic poza strefy zagrozenia, tak zeby zabezpieczone miejsce prowadzonych dziatan uwzgl?d-niato kierunek wiatru bydz jego zmian?.

2. Ratowanie ludzi i gaszenie pozaru nalezy prowadzic przy uzyciu sprz?tu ochrony uktadu oddechowego i ochrony ciata. W przypadku niezb?dnych czynnosci przy samym akumulatorze lub w jego bezposrednim sysiedztwie moze zaistniec koniecznosc rozszerzenia srodków ochrony indywidualnej.

3. Minimalizowac liczb? ratowników przebywajycych w stre-fie zagrozenia, w miar? mozliwosci zachowac odst?p.

4. Wydzielic stref? dziatania i wyprowadzic poza niy wszel-kie osoby postronne.

5. Jesli to mozliwe, monitorowac temperatur? za pomocy kamery termowizyjnej lub pirometru; jesli obserwuje si? szybki wzrost temperatury, nalezy spodziewac si? reakcji rozktadu (powyzej 100°C).

6. Podstawowym srodkiem gasniczym jest woda, ponie-waz nie tylko gasi pozar, ale równiez chtodzi akumulator,

some of the decomposition products. It should be taken into account that due to the structural arrangement of lithium-ion batteries in modules, complete penetration by firefighting water is often not possible. Therefore, most often, complete cooling cannot be achieved. It is also possible to use compressed foam or extinguishing powders depending on the development of the incident.

Consult a doctor if you suspect or have skin contact with hydrofluoric acid. In particular, it is important to remember that post-fire water can contain harmful chemicals. It is advisable to protect its infiltration into the sewage system, the ground. Conduct reconnaissance, keeping in mind:

- defining the danger zone;

- externally inspecting the vehicle, visually inspecting under the vehicle - whether there are no fluids flowing out;

- checking the readiness of the vehicle (ready, go, power on) in the instrument panel (it can inform about the operating status);

- not disassembling, opening, or touching any components of the WN installation;

- In case of a fire in the energy storage, extinguish the fire using sufficient water, while maintaining the extinguishing distance recommended by the standard DIN VDE [13] (maintaining the distance during application: short-circuit current 5 m, diffused current 1 m). The fire-fighting water must also reach the energy storage device;

- QR (alphanumeric code) [25] - access to information;

- checking all components for damage;

- providing all the rescuers with information about the identified hazards.

Usually during firefighting operations, hazards do not occur individually. Most may come from one type of fuel, but the others should not be ignored. During incidents, it is important to define the danger zone. This zone, in case of accidents involving alternatively powered vehicles, should be defined depending on the encountered situation and the identified risks. It is important to adjust the size of the hazardous area to the type and amount of substance that has already leaked.

Evacuation and assistance of people at risk should be carried out using respiratory protection equipment and personal protective equipment. If necessary, qualified personnel and appropriate resources required to safely carry out emergency operations at the site of the fire should be called (e.g. specialized personnel from a public transportation company in the event of a fire on an electrically powered bus). The operation of cars equipped with drives other than the ones we have known so far is associated with some concern among their users, as well as the rescuers. They concern their own safety and unprecedented, significant risks. These fears are only partially justified, as we are dealing with risks we haven't known so far (such as the risk of electrocution). Analysis of statistics from countries with the highest number of electric vehicles leads to the conclusion that in case of incidents involving electric vehicles, the number of fatalities and the number of injuries are not higher than for vehicles using traditional fuels (gasoline, diesel).

przeciwdziatajqc jego dalszemu rozktadowi. Rozpuszcza tez i rozciencza niektóre produkty rozktadu. Nalezy wziqc pod uwagç, ze ze wzglçdu na konstrukcyjne utozenie aku-mulatorów litowo-jonowych w modutach, czçsto nie jest mozliwa catkowita penetracja wodq gasniczq. Dlatego tez, najczçsciej, nie mozna osiqgnqc catkowitego schtodze-nia. Mozliwe jest równiez stosowanie piany sprçzonej lub proszków gasniczych w zaleznosci od rozwoju zdarzenia.

W przypadku podejrzenia lub kontaktu skóry z kwasem flu-orowodorowym nalezy skonsultowac siç z lekarzem. Szczegól-nie trzeba pamiçtac, ze woda popozarowa moze zawierac szko-dliwe zwiqzki chemiczne. Wskazane jest, aby zabezpieczyc jej przenikanie do kanalizacji, gruntu. Rozpoznanie przeprowadzac, pamiçtajqc o:

- wyznaczeniu strefy niebezpiecznej;

- oglçdzinach zewnçtrznych samochodu, oglçdzinach pod samochodem - czy nie wyptywajq ptyny;

- sprawdzeniu gotowosci pojazdu (ready, go, power on) w zestawie wskazników (moze informowac o stanie pracy);

- niedemontowaniu, nieotwieraniu, ani niedotykaniu zad-nych komponentów instalacji WN;

- w przypadku pozaru w zasobniku energii ugaszaniu pozaru przy uzyciu wystarczajqcej ilosci wody, z zacho-waniem odlegtosci gaszenia rekomendowanej przez normç DIN VDE [13] (zachowanie odlegtosci podczas podawania: prqd zwarty Б m, prqd rozproszony 1 m). Woda gasnicza musi dotrzec równiez do urzqdzenia magazynujqcego energiç;.

- QR (kodzie alfanumerycznym) [25] - dostçpie do informacji;

- sprawdzeniu wszystkich elementów pod kqtem uszkodzen;

- przekazaniu wszystkim ratownikom informacji o rozpo-znanych zagrozeniach.

Zwykle podczas dziatan gasniczych zagrozenia nie wystç-pujq pojedynczo. Wiçkszosc moze pochodzic od jednego rodzaju paliwa, jednak nie wolno ignorowac pozostatych. Podczas zdarzen wazne jest wyznaczenie strefy niebezpiecznej. Strefç tç, w przypadku wypadków z udziatem pojazdów z napçdem alternatywnym, nalezy okreslic w zaleznosci od napotkanej sytuacji i identyfiko-wanych zagrozen. Istotne jest, aby wielkosc strefy niebezpiecznej dostosowac do rodzaju i ilosci substancji, która juz wyciekta.

Ewakuacjç i udzielanie pomocy osobom zagrozonym nalezy przeprowadzac przy uzyciu sprzçtu ochrony uktadu oddecho-wego oraz srodków ochrony indywidualnej. W razie potrzeby, nalezy wezwac wykwalifikowany personel i odpowiednie srodki wymagane do bezpiecznego przeprowadzenia dziatan w sytu-acjach awaryjnych w miejscu pozaru (np. specjalistyczny personel z przedsiçbiorstwa komunikacji miejskiej w przypadku pozaru autobusu zasilanego energiq elektrycznq).

Z eksploatacjq samochodów wyposazonych w inne niz znane nam dotqd napçdy wiqze siç pewna obawa wsród ich uzytkow-ników, jak i ratowników. Dotyczq one wtasnego bezpieczenstwa oraz niespotkanych dotqd, istotnych zagrozen. Sq to obawy tylko czçsciowo uzasadnione, bowiem mamy do czynienia z innymi nieznanymi dotychczas zagrozeniami (jak np. ryzyko porazenia prqdem). Analiza danych statystycznych z panstw, w których

Although technical rescue operations involving electric and hybrid vehicles and hybrid vehicles are not significantly different from those with traditional drives, the following additional activities can be identified, which should be immediately performed during such incidents:

- turn off the ignition (press the start-stop button);

- move the gearshift lever to the "P" position (may be on the steering wheel or in the centre console) or engage a gear;

- check that the electrical control systems are still operational (window lifters, seats, etc.);

- apply the parking brake (button or classic brake lever). Remove the key and keep it at a distance of several meters from the vehicle (at least 5 m or according to the manufacturer's instructions - information in the rescue sheet) to prevent automatic unlocking (keyless entry system);

- in case of sufficiently large damage, take the high-voltage installation out of service and protect it from reactivation (follow the manufacturer's instructions, recommendations in the rescue sheet).

liczba pojazdöw elektrycznych jest najwiçksza, prowadzi do wnio-sku, iz w przypadku zdarzen z udziatem pojazdöw elektrycznych liczba ofiar smiertelnych oraz liczba rannych nie jest wyzsza niz w odniesieniu do pojazdöw z zastosowaniem paliw tradycyjnych (benzyna, olej napçdowy).

Mimo iz dziatania ratownictwa technicznego z udziatem pojazdöw elektrycznych i hybrydowych nie rözniy siç w sposöb istotny od tych z napçdami tradycyjnymi, to wskazac mozna ponizsze czynnosci dodatkowe, ktöre podczas takich zdarzen powinny byc niezwtocznie wykonane:

- wytyczyc zapton (nacisnyc przycisk start-stop);

- przestawic dzwigniç zmiany biegöw w potozenie „P" (moze byc na kierownicy lub w konsoli srodkowej) lub wtyczyc bieg;

- sprawdzic, czy systemy sterowania elektrycznego sy nadal sprawne (podnosniki szyb, fotele itp.);

- zaciygnyc hamulec postojowy (przycisk lub klasyczna dzwignia hamulca). Wyjyc kluczyk i trzymac go w odle-gtosci kilku metröw od pojazdu (min. 5 m lub zgodnie z wskazaniami producenta - informacja w karcie ratow-niczej), aby zapobiec automatycznemu odblokowaniu (system bezkluczykowy);

- w przypadku odpowiednio duzych uszkodzen wytyczyc instalacjç wysokiego napiçcia z eksploatacji i zabez-pieczyc jy przed ponownym wtyczeniem (przestrzegac wskazöwek producenta, zalecen zawartych w karcie ratowniczej).

Additional indications and recommendations for conducting rescue operations

1. Rescue operations during incidents involving vehicles with alternative propulsion systems are not fundamentally different from operations during incidents involving vehicles with traditional propulsion systems. The accompanying risks are due to the type of used propulsion and result in an increase in the duration of the rescue operations.

2. Fire departments must systematically familiarize themselves with the new risks of the drive.

3. The safety solutions and technologies used in such vehicles are designed to minimize these risks. The rescuers should know them in order to act faster and more effectively and, above all, more safely.

4. There are components in each vehicle that the rescuers should not damage. Therefore, basic knowledge of the construction and the components of the vehicles with different propulsion systems is so important.

5. Safe operation on an electric vehicle requires a complete power/drive shutdown. Successful deactivation requires accurate vehicle information (rescue sheet, data from the manufacturer).

6. Keep in mind that the batteries still contain voltage -despite the shutdown of the WN system. Self-discharge occurs only to a limited extent in case of water ingress.

7. Special fire suppressant additives are not necessary when fighting fires involving high-voltage batteries.

8. The spacing between the jet nozzles and the current

Dodatkowe wskazania i rekomendacje dotyczgce prowadzenia dziatan ratowniczych

1. Dziatania ratownicze podczas zdarzen z udziatem pojaz-dów z alternatywnymi napçdami nie rózniy siç zasadni-czo od dziatan podczas zdarzen z udziatem pojazdów z napçdami tradycyjnymi. Towarzyszyce im zagrozenia wynikajy z rodzaju zastosowanego napçdu i powodujy wydtuzenie czasu prowadzonych dziatan ratowniczych.

2. Straze pozarne muszy systematycznie zapoznawac siç z nowymi zagrozeniami wynikajycymi z zastosowanego napçdu.

3. Stosowane rozwiyzania i technologie bezpieczenstwa w takich pojazdach majy na celu minimalizowanie tych zagrozen. Ratownicy powinni je znac, aby dziatac szyb-ciej i skuteczniej, a przede wszystkim bezpieczniej.

4. W kazdym pojezdzie znajdujy siç elementy, których ratownicy nie powinni uszkodzic. Dlatego tak istotna jest podstawowa wiedza o budowie i podzespotach pojazdów o róznych napçdach.

5. Bezpieczne prowadzenie dziatan przy pojezdzie elektrycz-nym wymaga catkowitego wytyczenia zasilania/napçdu. Skuteczna dezaktywacja wymaga doktadnych informacji o pojezdzie (karta ratownicza, dane od producenta).

6. Pamiçtac nalezy, iz akumulatory nadal zawierajy napiçcie - pomimo wytyczenia systemu WN. Samoroztadowanie wystçpuje tylko w ograniczonym stopniu w przypadku wnikniçcia wody.

7. Specjalne dodatki do srodków gasniczych nie sy konieczne

source (WN installation) in accordance with the recommendations of DIN VDE 0132 should be observed.

9. The voltage of the electrical system on new vehicles (such as the Audi A8) can be 48 volts.

For all rescue and firefighting operations to be effective, they require adequate preparation of the rescuers and their commanders. Preparation is not only adequate, risk-appropriate technical equipment, but also the physical fitness of the rescuers and the competence of the commanders. A wide variety of technical solutions used in vehicles, which affect the safety of the injured and the rescuers themselves, requires support for the KDR from the command posts. Often the information contained in the rescue sheet is not sufficient or there is simply no such sheet in the vehicle. This does not relieve the emergency manager of responsibility for the effectiveness of the operations. It is unacceptable for the rescuers to cease operations in the absence of the information. Often their quality and effectiveness are not always at the right level due to the shortage of information.

A big help is the rescue sheets mentioned above, which provide information about the most important safety systems on the vehicles in a standardized way. They are available in the form of sheets (usually in the form of pdf files) with graphical and descriptive information about the construction of the vehicle with particular emphasis on data on structural reinforcements, active and passive safety systems. It contains key information for the rescuers to carry out a smooth rescue operation with the highest possible safety for the rescued and the rescuers themselves.

Rescue sheets can be downloaded and printed from the website of the Polish Automobile Dealers Association [18] or the German automotive organization ADAC [19], among others. It is also possible to use apps available for smartphones, tablets or computers. The International Association of Fire & Rescue Services (CTIF) recommends Euro RESCUE [20] and Rescue Code [21] for use. Also noteworthy is a commercial application from Moditech [22].

The free Euro RESCUE application is being developed with the support of Euro NCAP [23]. It allows access to the rescue sheets online or offline after downloading it to a smartphone. It is also possible to scan QR codes of the rescue sheets. The application is being systematically developed and, according to the authors' assurances, in 2023 it will also be available in Polish.

Rescue Code is also a free app in French and some English with functionality similar to Euro RESCUE. Offline access to the rescue sheets and scanning of QR codes is possible. Android and iOS versions are available [33].

Crash Recovery System is a commercial application available for many hardware platforms. It contains information on most (more than 66,000) vehicles circulating in Europe and around the world: cars and vans, trucks, buses, special vehicles, unicycles, campers, agricultural vehicles, construction vehicles and boats. It is possible to scan QR codes. The software comes in several versions:

- for the rescuers,

- for roadside assistance,

- partially with interactive graphics (the interactive version allows to disable/enable the view of the roof, side, seats, description of how to deactivate systems, etc.),

przy zwalczaniu pozarów dotyczqcych akumulatorów wyso-kiego napiçcia.

8. Nalezy przestrzegac odstçpôw miçdzy prqdownicami strumieniowymi a zródtem prqdu (instalacja WN) zgod-nie z zaleceniami DIN VDE 0132.

9. Napiçcie instalacji elektrycznej w nowych pojazdach (np. Audi A8) moze wynosic 48 V.

Aby wszystkie dziatania ratowniczo-gasnicze byty skuteczne wymagajq odpowiedniego przygotowania ratowników i ich dowód-ców. Przygotowanie to nie tylko wtasciwe, adekwatne do ryzyka wyposazenie techniczne, ale takze sprawnosc fizyczna ratowników i kompetencja dowódców. Duza róznorodnosc stosowanych w pojazdach rozwiqzan technicznych, które majq wptyw na bezpie-czenstwo osób poszkodowanych i samych ratowników, wymaga wsparcia dla KDR ze strony stanowisk kierowania. Czçsto infor-macje zawarte w karcie ratowniczej nie sq wystarczajqce lub po prostu takiej karty nie ma w pojezdzie. Nie zwalnia to kierujqcego dziataniami ratowniczymi z odpowiedzialnosci za skutecznosc dziatan. Niedopuszczalne jest zaprzestanie dziatan przez ratowników w przypadku braku informacji. Czçsto ich jakosc i skutecznosc nie zawsze sq na odpowiednim poziomie z powodu niedo-boru informacji.

Duzq pomocq sq wspomniane karty ratownicze, które w ustan-daryzowany sposób przekazujq informacjç o najwazniejszych systemach bezpieczenstwa znajdujqcych siç w pojazdach. Sq dostçpne w postaci arkuszy (najczçsciej w formie plików pdf) z graficznq i opisowq informacjq o budowie pojazdu ze szczegól-nym uwzglçdnieniem danych dotyczqcych wzmocnien konstruk-cji, aktywnych i biernych systemów bezpieczenstwa. Znajdujq siç tam kluczowe informacje dla ratowników do przeprowadzenia sprawnej akcji ratowniczej przy zachowaniu mozliwie najwyz-szego bezpieczenstwa osób ratowanych i samych ratowników.

Karty ratownicze mozna pobrac oraz wydrukowac m.in. ze strony internetowej polskiego Zwiqzku Dealerów Samochodo-wych [18] lub niemieckiej organizacji motoryzacyjnej ADAC [19]. Mozliwe jest tez skorzystanie z aplikacji dostçpnych na smart-fony, tablety lub komputery. Miçdzynarodowy Komitet Techniczny Prewencji i Zwalczania Pozarów (CTIF) rekomenduje do wykorzy-stania Euro RESCUE [20] oraz Rescue Code [21]. Na uwagç zastu-guje równiez komercyjna aplikacja firmy Moditech [22].

Darmowa aplikacja Euro RESCUE jest rozwijana przy wspar-ciu Euro NCAP [23]. Umozliwia ona dostçp do kart ratowniczych online lub offline po pobraniu na smartfon. Mozliwe jest równiez skanowanie kodów QR kart ratowniczych. Aplikacja jest syste-matycznie rozwijana i wedtug zapewnien autorów w 2023 roku bçdzie dostçpna równiez w jçzyku polskim.

Rescue Code to takze darmowa aplikacja w jçzyku francu-skim i czçsciowo angielskim o funkcjonalnosci podobnej do Euro RESCUE. Mozliwy jest dostçp offline do kart ratowniczych oraz skanowanie kodów QR. Dostçpna sq wersje na Androida i iOS [33].

Crash Recovery System to komercyjna aplikacja dostçpna na wiele platform sprzçtowych. Zawiera informacje o wiçkszo-sci (ponad 66 tysiçcy) pojazdów poruszajqcych siç w Europie i na swiecie: samochody i furgonetki, ciçzarôwki, autobusy, pojazdy specjalne, jednoslady, kampery, pojazdy rolnicze, pojazdy budowlane oraz todzie. Mozliwe jest skanowanie kodów QR.

- with manual selection of vehicle models,

- with selection by license plate (only in selected countries),

- with selection by VIN number (only in selected countries). General descriptive information about the vehicle, how to

deactivate safety systems, what to do in case of a fire and after immersion in water is available. Compatibility with: Android, iOS, Win 7&10 [22].

A comparison of the data that can be extracted from the indicated applications for a specific vehicle model is shown below in table form. As can be noted, the detail and presentation of this data varies from one application to another, which may indicate their different practical usefulness during rescue operations.

Oprogramowanie wystçpuje w kilku wersjach:

- dla ratowników,

- dla pomocy drogowej,

- czçsciowo z interaktywny grafiky (wersja interaktywna umozliwia wytyczenie/wtyczenie widoku dachu, boku, siedzen, opisu sposobu dezaktywacji systemów itd.),

- z rçcznym wyborem modeli pojazdów,

- z wyborem wedtug tablic rejestracyjnych (tylko w wybra-nych krajach),

- z wyborem wedtug numerów VIN (tylko w wybranych krajach).

Dostçpne sy ogólne opisowe informacje o pojezdzie, spo-sobach dezaktywacji systemów bezpieczenstwa, postçpowania w przypadku pozaru oraz po zanurzeniu w wodzie. Kompatybil-nosc z: Android, iOS, Win 7&10 [22].

Ponizej przedstawiono w formie tabeli porównanie danych, jakie mozna pozyskac ze wskazanych aplikacji dla konkretnego modelu pojazdu. Jak widac szczegótowosc i sposób prezentacji tych danych rózniy siç w poszczególnych aplikacjach, co moze swiadczyc o róznej ich przydatnosci w praktyce podczas prowa-dzenia dziatan ratowniczych.

Table 3. Comparison of application possibilities on the example of a Kia Sportage car Tabela 3. Porownanie mozliwosci aplikacji na przyktadzie samochodu Kia Sportage

Rescue code Euro Rescue Crash Recovery System

(Android, smartfon) (Android, smartfon) (Windows, tablet)

Total 3 rescue sheets for Kia Sportage / Total 6 rescue sheets for Kia Sportage / Total 33 rescue sheets for Kia Sportage /

Razem 3 karty ratownicze dla Kia Sportage Razem 6 kart ratowniczych dla Kia Sportage Razem 33 karty ratownicze dla Kia Sportage

Source: Own elaboration (G. Bugaj) based on data obtained from the indicated applications. Zrodto: Opracowanie wtasne (G. Bugaj) na podstawie danych uzyskanych ze wskazanych aplikacji.

A good practice resulting from having access to rescue sheets is to use them for training and professional development, especially in raising awareness of the problems associated with rescue operations carried out with alternatively powered vehicles. Care should also be taken in this regard to support rescuers carrying out operations by transmitting information from the State Fire Service (PSP) command post directly to the scene of operations using the ICT techniques already available. In such a case, the cost of maintaining professional software is reduced to a single license. If the application is installed on tablets and used directly at the scene of the action, the cost increases by each device with the installed application (for example, in case of Crash Recovery System).

Rescue sheets are also available on the websites of vehicle manufacturers. Any smartphone or tablet user, after scanning the QR code (on stickers affixed to the B-pillars and fuel filler cap flaps), will access the website and read the rescue sheet for that particular vehicle. Some vehicle owners mark their vehicles with a yellow sticker informing about the rescue sheet in the vehicle. It should always be placed in the driver's sun visor. This will allow the rescuers to take advantage of it.

Figure 14. QR code on the fuel filler cover flap Rycina 14. Kod QR na klapie ostonowej wlewu paliwa Source: Own elaboration (photograph: G. Bugaj). Zrôdfo: Opracowanie wtasne (zdjçcie: G. Bugaj).

Guidelines for emergency services in terms of operations during incidents involving cells, batteries and lithium batteries

Based on the vfdb MB 10-17 guidelines [7], the authors have developed recommendations intended for emergency services for operations during incidents involving cells, batteries and lithium batteries.

Risk of electrocution when touching an accident vehicle or its parts

The risk of electrocution is not high, as vehicles are equipped with several different protective mechanisms. Such touch protection is provided by the electric vehicle's high-voltage system, plus it is completely electrically isolated from the vehicle body. In addition, in the event of an incident involving airbag activation

Dobrç praktyk^ wynikaj^c^ z posiadania dostçpu do kart ratow-niczych jest wykorzystanie ich do szkolenia i doskonalenia zawodo-wego, szczegolnie w zakresie uswiadamiania problemow zwi^za-nych z dziataniami ratowniczymi realizowanymi z udziatem pojazdow z napçdem alternatywnym. Nalezy rowniez zadbac o wsparcie dla ratownikow prowadz^cych dziatania poprzez przekazywanie infor-macji ze stanowiska kierowania PSP bezposrednio na miejsce dzia-tan z wykorzystaniem dostçpnych juz technik teleinformatycznych. Koszt utrzymania profesjonalnego oprogramowania organiczna siç wtedy do jednej licencji. W przypadku instalowania aplikacji na table-tach i bezposredniego jej uzycia na miejscu akcji, koszty zwiçkszaj^ siç o kazde urz^dzenie z zainstalowan^ aplikacji (np. w przypadku Crash Recovery System).

Karty ratownicze sq rowniez dostçpne na stronach interneto-wych producentow pojazdow. Kazdy uzytkownik smartfonu lub tabletu po zeskanowaniu kodu QR (na naklejkach umieszczo-nych na stupkach B i klapach ostonowych wlewow paliwa) uzy-ska dostçp do strony internetowej i odczyta kartç ratowniczq doty-czqcq danego pojazdu. Czçsc wtascicieli pojazdow znakuje swoje pojazdy zottq naklejkq informacyjnq o karcie ratowniczej w pojez-dzie. Powinna ona byc zawsze umieszczona w ostonie przeciwsto-necznej kierowcy. Pozwoli to ratownikom na skorzystanie z niej.

Wytyczne dla stuzb ratowniczych w zakresie dziatan podczas zdarzen z udziatem ogniw, baterii i akumulatorow litowych

Na podstawie wytycznych vfdb MB 10-17 [7] autorzy opra-cowali rekomendacje przeznaczone dla stuzb ratowniczych doty-cz^ce dziatan podczas zdarzen z udziatem ogniw, baterii i akumulatorow litowych.

Ryzyko porazenia prçdem przy dotykaniu pojazdu powypadko-wego lub jego czçsci

Zagrozenie porazeniem pr^dem nie jest duze, poniewaz pojazdy sq wyposazone w kilka roznych mechanizmow ochronnych. Takie zabezpieczenie przed dotykiem posiada system wysokiego napiç-cia pojazdu elektrycznego, dodatkowo jest on catkowicie izolo-wany elektrycznie od nadwozia pojazdu. Co wiçcej, w przypadku

or the activation of the belt pretensioners, the high-voltage system is automatically deactivated in most vehicles. However, it is definitely more dangerous if the high-voltage components or wires are damaged as a result of an accident (e.g. open components, broken wires). Then the risk of electrocution increases significantly. This should always be taken into account and touching damaged areas should be avoided. If work in these areas is necessary, it is recommended to insulate the damaged parts by covering them with electrically insulating material (the implementation of this recommendation may prove difficult in practice). If possible, it seems more useful to try to manually shut down the vehicle's high-voltage system based on the vehicle manufacturer's data or rescue sheet.

Unambiguous confirmation of whether the high-voltage system is turned off in the electric/hybrid vehicle involved in the accident

A sure indication of no voltage after an accident of such a vehicle is not possible due to a wide variety of possible damage scenarios. Therefore, the vehicle's high-voltage system as described in the emergency data sheet for the vehicle should be turned off manually. In addition, it should be noted that the state of charging the WN battery or its individual cells remains unchanged when the high-voltage system is turned off, but is then electrically isolated from the rest of the high-voltage system or electrical system.

Hazard generated by a parked vehicle that has been struck/damaged by another vehicle

The vehicle's high-voltage system can also be active when stationary (e.g. stationary air conditioning). As a rule, in parked electric vehicles that have been hit by another vehicle, the airbags will not be triggered. In the event of such an incident, the vehicle's high-voltage system must be manually turned off (see the vehicle's rescue sheet). This applies to both vehicles at the electric charging station and parked vehicles that are not connected to the charging station. Regardless of the vehicle, additional danger may come from the charging station's power supply if it has been damaged in an accident.

Possibility to manually shut down the high-voltage system for emergency service operations

Electric/hybrid vehicles have various options for manually deactivating the high-voltage system. Most of the vehicles have an additional disconnecting device for the WN system, which can be used by the rescuers. These are the points of disconnection described in the rescue sheet of the vehicle in question. It should be remembered that this disconnection does not discharge the WN battery - but disconnects it electrically from the rest of the high-voltage system. The recommended procedure for manual deactivation is described in the emergency data sheet of every manufacturer.

Damage to high-voltage cables after an accident if the airbags have not been deployed

Damaged wires or high-voltage components can always be an electrical hazard. Such components should not be touched

zdarzenia z aktywacjq poduszki powietrznej lub zadziataniem napi-naczy pasów, w wiçkszosci pojazdów system wysokiego napiç-cia jest wytqczany automatycznie. Zdecydowanie bardziej nie-bezpieczna jest sytuacja, jesli jednak podzespoty lub przewody wysokiego napiçcia zostanq uszkodzone w wyniku wypadku (np. otwarte podzespoty, zerwane przewody). Wówczas ryzyko porazenia istotnie wzrasta. Nalezy zawsze to uwzglçdnic i unikac dotykania uszkodzonych miejsc. Jesli praca w tych obszarach jest konieczna, zalecane jest izolowanie uszkodzonych czçsci poprzez pokrycie ich materiatem elektrycznie izolujqcym (realizacja tego zalecenia moze siç okazac trudna w praktyce). Bardziej przydatne wydajq siç, jesli to mozliwe, próby wytqczenia rçcznie system wysokiego napiçcia pojazdu w oparciu o dane producenta pojazdu lub kartç ratowniczq.

Jednoznaczne potwierdzenie, czy uktad wysokiego napiçcia jest wytqczony w pojezdzie elektrycznymIhybrydowym biorq-cym udziat w wypadku

Pewne wskazanie braku napiçcia po wypadku takiego pojazdu nie jest mozliwe ze wzglçdu na duzq róznorodnosc moz-liwych scenariuszy uszkodzen. Dlatego nalezy rçcznie wytqczyc system wysokiego napiçcia w pojezdzie zgodnie z opisem w kar-cie danych ratowniczych dla danego pojazdu. Dodatkowo nalezy pamiçtac, iz stan natadowania akumulatora WN lub jego poszcze-gólnych ogniw pozostaje niezmieniony po wytqczeniu uktadu wysokiego napiçcia, ale jest wówczas elektrycznie odizolowany od reszty uktadu wysokiego napiçcia lub instalacji elektrycznej.

Zagrozenie generowane przez zaparkowany pojazd, który zostat uderzony/uszkodzony przez inny pojazd

Uktad wysokiego napiçcia w pojezdzie moze byc aktywny równiez podczas postoju (np. klimatyzacja stacjonarna). Z reguty w zaparkowanych pojazdach elektrycznych, w które uderzyt inny pojazd, poduszki powietrzne nie zostanq wyzwolone. W przypadku takiego zdarzenia nalezy rçcznie wytqczyc system wysokiego napiç-cia pojazdu (patrz karta ratownicza pojazdu). Dotyczy to zarówno pojazdów na stacji tadowania elektrycznego, jak i zaparkowanych pojazdów, które nie sq podtqczone do stacji tadowania. Niezaleznie od pojazdu, dodatkowe zagrozenie moze wynikac z zasilania stacji tadowania, jesli zostato ono uszkodzone w wypadku.

Mozliwosc rçcznego wytqczenia systemu wysokiego napiçcia na potrzeby dziatania stuzb ratowniczych

Pojazdy elektryczne/hybrydowe majq rózne opcje rçcznej dezaktywacji uktadu wysokiego napiçcia. Wiçkszosc pojazdów posiada dodatkowe urzqdzenie odtqczajqce instalacjç WN, które moze byc wykorzystane przez ratowników. Sq to punkty roztq-czenia opisane w karcie ratowniczej danego pojazdu. Pamiçtac nalezy, iz roztqczenie to nie powoduje roztadowania akumulatora WN - lecz odtqcza je elektrycznie od reszty systemu wysokona-piçciowego. Zalecana procedura rçcznej dezaktywacji jest opi-sana w karcie charakterystyki ratowniczej danego producenta.

Uszkodzenie przewodów wysokiego napiçcia po wypadku, jesli poduszki powietrzne nie zostaty rozwiniçte

Uszkodzone przewody lub elementy wysokiego napiçcia zawsze mogq stanowic zagrozenie elektryczne. Nie wolno bez potrzeby

when not necessary. High-voltage cables outside the WN battery enclosures are always orange. High-voltage components are marked with warning stickers.

Attempt to manually discharge WN battery

Electrically discharging the WN battery or individual cells at the scene of an accident is not practical and is not recommended. Improper discharge of a high-voltage energy storage system can lead to damage or fire.

Defective and inoperable WN battery in the vehicle

The damaged WN battery in the vehicle should not be directly touched. The condition of the battery (e.g. smoke development, noise, sparks, rising heat) should be observed. It is recommended to prepare a firefighting line to cool with water. If the temperature of the WN battery rises and is much higher than the outside temperature, the enclosure should be water-cooled.

WN battery lying next to vehicle after accident

It should be assumed that a WN battery generates electrical, chemical, mechanical and thermal hazards. The rescuers' protective clothing must be properly adapted to such hazards. The battery should not be touched without a clear need. Torn elements of the WN battery can be lifted from the ground only with electrically insulating (dielectric) equipment. Further handling should be determined depending on the situation and location. The WN battery should be observed (e.g. smoke development, noise, sparks, heat release). Also in this case, it is recommended to prepare a firefighting line for cooling.

Entrapment of an injured person in a vehicle in which there has been separation or disconnection of the energy storage system or its parts during the accident

Always use personal protective equipment for the rescuers. Do not directly touch a high-voltage energy storage device. If high-voltage components or wires are damaged (e.g. open components, torn wires), avoid contact with these damaged elements. For necessary work in these areas, the damaged parts or high-voltage energy storage devices should be covered with electrically insulating material. Pay attention to the condition of the power storage device (such as smoke development, noise, sparks, heat development). Prepare a firefight-ing attack consisting of cooling the high-voltage energy storage tank with water.

Use of equipment tarp to isolate live parts

An equipment tarp (used as a storage area for rescue equipment) for firefighters is usually a sheet of polyethylene. Due to the regular use of the tarp and possible initial damage, it is not recommended to use it to insulate live parts.

dotykac takich elementöw. Kable wysokiego napiçcia poza obudo-wami akumulatoröw WN sy zawsze pomaranczowe. Elementy pod wysokim napiçciem sy oznaczone naklejkami ostrzegawczymi.

Proba rçcznego roztadowania akumulatora WN

Roztadowywanie elektryczne akumulatora WN lub poszcze-gölnych ogniw na miejscu wypadku nie jest praktyczne i nie jest zalecane. Niewtasciwe roztadowanie wysokonapiçciowego sys-temu magazynowania energii moze doprowadzic do jego uszko-dzenia lub pozaru.

Uszkodzony i niepalqcy siç akumulator WN w pojezdzie

Nie wolno bezposrednio dotykac uszkodzonego akumulatora WN w pojezdzie. Nalezy obserwowac stan akumulatora (np. rozwöj dymu, hatas, iskry, narastajyce ciepto). Zaleca siç przy-gotowac liniç gasniczy w celu schtodzenia wody. Jezeli rosnie temperatura akumulatora WN i jest ona znacznie wyzsza od tem-peratury zewnçtrznej, obudowa powinna byc chtodzona wody.

Akumulator WN lezqcy obok pojazdu po wypadku

Nalezy zatozyc, ze akumulator WN generuje zagrozenia elektryczne, chemiczne, mechaniczne i termiczne. Odziez ochronna ratowniköw musi byc do takich zagrozen odpowiednio dostoso-wana. Nie wolno bez wyraznej potrzeby dotykac akumulatora. Rozerwane elementy akumulatora WN mogy byc podnoszone z ziemi tylko przy uzyciu sprzçtu izolujycego elektrycznie (die-lektrycznego). Dalsze postçpowanie nalezy ustalic w zalezno-sci od sytuacji i miejsca. Nalezy obserwowac akumulator WN (np. rozwöj dymu, hatas, iskry, wydzielanie ciepta). Takze w tym przypadku zalecane jest przygotowanie linii gasniczej w celu schtadzania.

Uwiçzienie osoby poszkodowanej w pojezdzie, w ktorym doszto do oddzielenia lub odt^czenia systemu magazynowania energii lub jego czçsci w czasie wypadku

Nalezy zawsze stosowac srodki ochrony indywidualnej ratowniköw. Nie wolno bezposrednio dotykac urzydzenia magazynu-jycego energiç pod wysokim napiçciem. Jesli komponenty lub przewody wysokiego napiçcia sy uszkodzone (np. otwarte komponenty, rozerwane przewody), nalezy unikac kontaktu z tymi uszkodzonymi elementami. W przypadku koniecznych prac w tych obszarach, uszkodzone czçsci lub urzydzenia magazynujyce energy pod wysokim napiçciem nalezy przykryc materiatem elektrycznie izolujycym. Nalezy zwröcic uwagç na stan urzydzenia maga-zynujycego energiç pod napiçciem sieciowym (np. rozwöj dymu, hatas, iskry, rozwöj ciepta). Przygotowac natarcie gasnicze polega-jyce na schtodzeniu wody zasobnika energii wysokiego napiçcia.

Wykorzystanie plandeki sprzçtowej do izolowania czçsci pod napiçciem

Plandeka sprzçtowa (wykorzystywana jako miejsce sktado-wania sprzçtu ratowniczego) dla strazy pozarnej to najczçsciej arkusz polietylenu. Ze wzglçdu na regularne uzywanie plandeki i mozliwe wstçpne uszkodzenia, nie zaleca siç jej stosowania do izolowania czçsci pod napiçciem.

Electrolyte leakage from WN battery after accident

Electrolytes are usually irritating, flammable and potentially corrosive. Conventional binding agents should be used. Liquids leaking from high-voltage energy storage systems are usually coolants, not electrolytes. Electrolytes are present only in small quantities (millilitres) distributed throughout the cells. Avoid skin contact with electrolyte and inhalation of released gases due to chemical reactions of escaping electrolyte (note: personal protective equipment must be adapted to the situation). If you come into contact with damaged WN batteries or gases escaping from the battery, flush the affected skin areas with plenty of water. Remove and clean contaminated clothing. Then consult a doctor.

Hazards associated with vapours that can be emitted from a WN battery

Hazards associated with vapours that can be emitted from a WN battery. During incidents, there is a risk that irritating, flammable, potentially corrosive and toxic gases may be emitted from electric vehicle batteries. They can pose a danger to both the rescuers and the victims. It is recommended that the rescuers work with respiratory protection equipment. If necessary, evacuate casualties and cool energy storage devices with water.

Possible explosion of the WN battery during a vehicle fire

An explosion of an undamaged battery is unlikely due to proper manufacturing technology and safety features. Both the high-voltage energy storage unit and its individual cells have mechanical safety devices that open, for example, in the event of a fire-induced increase in temperature and pressure, thus leading to unsealing and pressure release. However, the rupture of damaged modules or cells due to the initiated exothermic reaction cannot be ruled out.

Unsealing of the WN battery in the event of a fire

Both the WN battery and its individual cells have mechanical safety devices that open, for example, in the event of a fire-induced increase in temperature and pressure, leading to a deliberate unsealing and release of pressure. The use of an air device is necessary. It is advisable to use fog currents to bind vapours and gases.

Toxic fumes in case of fire in electric/hybrid vehicle

In case of fires in electric/hybrid vehicles, as in the case of conventional vehicles, the burning materials, such as plastics, produce harmful smoke containing toxic products of combustion. The use of an air device is necessary. Vapours and gases should be bound with a dispersed stream of water.

Wyciek elektrolitu z akumulatora WN po wypadku

Elektrolity sq zwykle drazniqce, tatwopalne i potencjalnie zrqce. Nalezy stosowac konwencjonalne srodki wiqzqce. Ciecze wydostajqce siç z wysokonapiçciowych systemów magazyno-wania energii to zazwyczaj chtodziwa, a nie elektrolity. Elektrolity wystçpujq tylko w niewielkich ilosciach (mililitry) rozmieszczone w poszczególnych ogniwach. Nalezy unikac kontaktu skóry z elektrolitem oraz wdychania uwolnionych gazów w wyniku reakcji chemicznych ulatniajqcego siç elektrolitu (uwaga: srodki ochrony indywidualnej muszq byc dostosowane do sytuacji). W przypadku kontaktu z uszkodzonymi akumulatorami WN lub gazami wydobywajqcymi siç z akumulatora nalezy przemyc dotkniçte obszary skóry duzq ilosciq wody. Zdjqc i oczyscic zanie-czyszczonq odziez. Nastçpnie skonsultowac siç z lekarzem.

Zagrozenia zwiqzane z oparami, które mogq siç wydzielac z aku-mulatora WN

Podczas zdarzen istnieje ryzyko wydzielania siç z akumula-torów pojazdu elektrycznego drazniqcych, palnych, potencjalnie zrqcych i toksycznych gazów. Stanowic one mogq zagrozenie zarówno dla ratowników, jak i poszkodowanych. Zalecane jest, aby ratownicy pracowali z wykorzystaniem sprzçtu ochrony uktadu oddechowego. W razie potrzeby nalezy ewakuowac poszkodowanych i chtodzic wodq urzqdzenia magazynowania energii.

Mozliwosc wybuchu akumulatora WN podczas pozaru pojazdu

Wybuch nieuszkodzonego akumulatora jest raczej mato prawdopodobny dziçki odpowiedniej technologii wykonania i zabezpieczeniom. Zarówno wysokonapiçciowy magazyn energii, jak i jego poszczególne ogniwa posiadajq mechaniczne urzqdzenia zabezpieczajqce, które otwierajq siç np. w przypadku wywota-nego pozarem wzrostu temperatury i cisnienia, prowadzqc w ten sposób do rozszczelnienia i uwolnienia cisnienia. Nie mozna jed-nak wykluczyc rozerwania uszkodzonych modutów lub ogniw na skutek zainicjowanej reakcji egzotermicznej.

Rozszczelnienie akumulatora WN w przypadku pozaru

Zarówno akumulator WN, jak i jego poszczególne ogniwa posiadajq mechaniczne urzqdzenia zabezpieczajqce, które otwierajq siç np. w przypadku wywotanego pozarem wzrostu temperatury i cisnienia, co prowadzi do celowego rozszczelnie-nia i uwolnienia cisnienia. Konieczne jest stosowanie aparatu powietrznego. Wskazane jest stosowanie prqdów mgtowych w celu zwiqzania par i gazów.

Toksyczne opary w przypadku pozaru w pojezdzie elektrycznym/ hybrydowym

W przypadku pozarów w pojazdach elektrycznych/hybrydo-wych, podobnie jak w przypadku pojazdów konwencjonalnych, spalajqce siç materiaty, np. tworzywa sztuczne, wytwarzajq szko-dliwy dla zdrowia dym zawierajqcy toksyczne produkty spalania. Konieczne jest stosowanie aparatu powietrznego. Pary i gazy nalezy wiqzac rozproszonym strumieniem wody.

Possibility of secondary fire of WN batteries after an accident

As with conventional vehicles involved in an accident the risk of a delayed fire cannot be ruled out. This is especially true for WN batteries.

Extinguishing agents for electric/hybrid vehicles

The preferred extinguishing agent is water, since it also has a cooling effect. Vehicles should be extinguished or cooled with plenty of water (about 200 l/min).

Accident involving an electric/hybrid vehicle connected to a charging station

If possible, disconnect the charging cable from the charging station/plug or from the vehicle. Alternatively, the charging station/plug can be turned off. Before disconnecting, visually inspect the cable and plug for damage. Do not touch damaged areas. In the event of a serious accident, turn off the vehicle's high-voltage system (see rescue data sheet). Note that the vehicle's high-voltage system can also be active when the vehicle is stationary, independent of the charging station (e.g. stationary air conditioning).

Cutting or damaging the charging cable during the electric vehicle charging process at the charging station

The charging station's technical infrastructure is equipped with systems to protect against situations where the vehicle's charging cable is cut or damaged. Normally, the charging station is automatically turned off. Be careful, inform the operator of the charging station.

Risks of electric/hybrid vehicle in water

In principle, there is no increased risk of electrocution from a high-voltage system in a vehicle that is in water. The procedure for recovery (getting the vehicle out of the water) is identical to that for conventional vehicles. In this case, compared to vehicles powered by internal combustion engines, electric vehicles do not cause more pollution to the water environment.

Towing of an electric/hybrid vehicle

In cases justified by safety considerations, removing the vehicle from the zone of immediate danger - at a speed close to that of a pedestrian - is allowed. For additional information on towing, refer to the manufacturer's vehicle manual.

Loading an electric/hybrid vehicle for transport after an accident

Refer to your vehicle's manual or rescue sheet for guidance. Before loading, turn off the high-voltage system (e.g. turn off the ignition, use an existing disconnection point if necessary, disconnect the 12-volt battery). When handing over the vehicle, the type of vehicle drive and the taken measures (e.g. turning off the high-voltage system) should be communicated. In particular, attention should be paid to the possible danger from the damaged high-voltage components or high-voltage components that have come into contact with water (e.g. the danger of

Mozliwosc wtornego pozaru akumulatorow WN po wypadku

Podobnie jak w przypadku konwencjonalnych pojazdöw uczestniczycych w wypadku nie mozna wykluczyc ryzyka opöz-nionego pozaru. Szczegölnie dotyczy to akumulatoröw WN.

Srodki do gaszenia pojazdow elektrycznych/hybrydowych

Preferowanym srodkiem gasniczym jest woda, poniewaz dziata röwniez chtodzyco. Pojazdy nalezy gasic lub chtodzic duzy ilosciy wody (ok. 200 l/min).

Wypadek z udziatem pojazdu elektrycznego/hybrydowego pod-tqczonego do stacji tadowania

Jesli to mozliwe, nalezy odtyczyc kabel tadowania od stacji/ gniazda tadowania lub od pojazdu. Alternatywnie mozna wytyczyc stacjç/gniazdo tadowania. Przed odtyczeniem nalezy wizualnie sprawdzic, czy kabel i wtyczka nie sy uszkodzone. Nie wolno dotykac uszkodzonych miejsc. W razie powaznego wypadku wytyczyc system wysokiego napiçcia pojazdu (patrz karta danych ratowniczych). Nalezy pamiçtac, ze system wysokiego napiçcia pojazdu moze byc aktywny röwniez podczas postoju pojazdu, niezaleznie od stacji tadowania (np. klimatyzacja stacjonarna).

Przeciçcie lub uszkodzenie kabla tadowania podczas procesu tadowania pojazdu elektrycznego w stacji tadowania

Infrastruktura techniczna stacji tadowania jest wyposazona w systemy zabezpieczajyce przed sytuacjami przeciçcia lub uszkodzenia kabla tadujycego pojazd. Zwykle stacja tadowania jest automatycznie wytyczana. Nalezy zachowac ostroznosc, poinformowac operatora stacji tadowania.

Zagrozenia zwiqzane z pojazdem elektrycznym/hybrydowym w wodzie

W zasadzie nie ma zwiçkszonego ryzyka porazenia prydem od systemu wysokiego napiçcia w samochodzie znajdujycym siç w wodzie. Procedura odzysku (wydobywania pojazdu z wody) jest identyczna jak w przypadku pojazdöw konwencjonalnych. W takim wypadku, w poröwnaniu do pojazdöw napçdzanych silni-kami spalinowymi, pojazdy elektryczne nie powodujy wiçkszego zanieczyszczenia srodowiska wodnego.

Holowanie pojazdu elektrycznego/hybrydowego

W przypadkach uzasadnionych wzglçdami bezpieczen-stwa usuwanie pojazdu ze strefy bezposredniego zagrozenia - z prçdkosciy zblizony do pieszego - jest dopuszczalne. Dodat-kowe informacje na temat holowania mozna znalezc w instrukcji obstugi producenta pojazdu.

Zatadunek pojazdu elektrycznego/hybrydowego do transportu po wypadku

Wskazöwki na ten temat mozna znalezc w instrukcji obstugi pojazdu lub w karcie ratowniczej. Przed zatadunkiem nalezy wytyczyc system wysokiego napiçcia (np. wytyczyc zapton, w razie potrzeby skorzystac z istniejycego punktu odtyczenia, odtyczyc akumulator 12 V). Przy przekazywaniu pojazdu nalezy poinformowac o rodzaju napçdu pojazdu oraz podjçtych dziataniach (np. wytyczenie systemu wysokiego napiçcia). W szczegölnosci nalezy zwröcic uwagç na mozliwe zagrozenie ze strony uszkodzonych

electrocution or fire, also of late, from the WN battery). When lifting with a crane/car lift, working with a winch, or loading, make sure that no high-voltage components were/will not be damaged.

elementów wysokiego napiçcia lub elementów wysokiego napiç-cia, które weszty w kontakt z wodq (np. zagrozenie porazeniem prq-dem lub pozarem, równiez z opóznieniem, ze strony akumulatora WN). Podczas podnoszenia za pomocq dzwigu/dzwigu samocho-dowego, pracy z wciqgarkq lub zatadunku nalezy upewnic siç, ze nie zostaty/nie zostanq uszkodzone zadne elementy bçdqce pod wysokim napiçciem.

Transport/towing of accident-damaged electric/hybrid vehicles

Vehicles should always be transported on an adapted vehicle, on a platform and in accordance with the manufacturer's recommendations. When towing in the tug's mounts, the electrical/ hybrid system may be damaged if the drive axle(s) are left on the road. Vehicles with a damaged WN battery should be transported to the nearest suitable specialized workshop or, if possible, to a safe storage area.

Transport/holowanie uszkodzonych w wypadku pojazdow elektrycz-nych/hybrydowych

Pojazdy powinny byc zawsze transportowane na przystoso-wanym do tego pojezdzie, na platformie i zgodnie z zaleceniami producenta. Podczas holowania w uchwytach holownika moze dojsc do uszkodzenia uktadu elektrycznego/hybrydowego, jesli os (osie) napçdowa pozostanie na drodze. Pojazdy z uszkodzo-nym akumulatorem WN powinny zostac przetransportowane do najblizszego odpowiedniego warsztatu specjalistycznego lub w miarç mozliwosci do bezpiecznego miejsca sktadowania.

Regulations that restrict tunnel crossings when the transport vehicle has a loaded damaged electric/hybrid vehicle

Battery and hybrid vehicles are not subject to ADR (fr. Accord européen relatif au transport international des marchandises Dangereuses par Route - European Agreement concerning the carriage of dangerous goods by road). Taking into account previous measures and the degree of damage, the transport company ensures the road safety of the transport. Consider the possible danger from damaged high-voltage components (e.g. electrocution or risk of fire due to energy storage). Follow the tunnel regulations of your country and of the operator.

Przepisy, ktore ograniczajq przejazdy przez tunel, gdy pojazd trans-portujqcy ma zatadowany uszkodzony pojazd elektryczny/hybrydowy

Pojazdy akumulatorowe i hybrydowe nie podlegajq przepi-som ADR (fr. Accord européen relatif au transport international des marchandises Dangereuses par Route - Umowa europejska doty-czqca drogowego przewozu towarow niebezpiecznych). Biorqc pod uwagç wczesniejsze srodki i stopien uszkodzenia, firma transportowa zapewnia bezpieczenstwo drogowe transportu. Nalezy wziqc pod uwagç mozliwe zagrozenie ze strony uszkodzonych komponentow wysokiego napiçcia (np. porazenie prq-dem lub ryzyko pozaru ze wzglçdu na magazynowanie energii). Nalezy przestrzegac przepisow dotyczqcych tuneli obowiqzujq-cych w danym kraju i u danego operatora.

Parking and storage of accident-damaged electric/hybrid vehicles

For fire safety reasons, electric/hybrid vehicles damaged in an accident, like conventional vehicles, must be parked in a fenced area in an open space with sufficient distance from other vehicles, buildings, combustible objects and combustible surfaces. Parking an electric/hybrid vehicle with a faulty high-voltage system in a closed building is not recommended. Follow the vehicle manufacturer's instructions (e.g. rescue data sheet). As an alternative, accident-damaged electric/hybrid vehicles can be parked in designated areas with fire suppression systems. Accident-damaged electric/hybrid vehicles with high-voltage components exposed directly to the elements must be covered with a weatherproof tarp. The vehicle should be properly marked.

Examples of fires of alternative-propulsion vehicle and rescue and firefighting operations are available, among others, on various channels and social media (see [15-17]). The last video confirms that the problem of the dangers of lithium-ion batteries is not limited to electric vehicles, but also applies to other battery-powered devices.

Parkowanie i przechowywanie uszkodzonych w wypadku pojaz-dów elektrycznych/hybrydowych

Ze wzgl^dów bezpieczenstwa pozarowego uszkodzone w wypadku pojazdy elektryczne/hybrydowe, podobnie jak pojazdy konwencjonalne, muszq byc zaparkowane w ogrodzo-nym miejscu na otwartej przestrzeni z zachowaniem odpo-wiedniej odlegtosci od innych pojazdów, budynków, palnych przedmiotów i palnych powierzchni. Parkowanie pojazdu elek-trycznego/hybrydowego z uszkodzonym uktadem wysokiego napiçcia w zamkniçtej hali nie jest zalecane. Nalezy przestrzegac wskazówek producenta pojazdu (np. karty danych ratowniczych). Alternatywnie, uszkodzone w wypadku pojazdy elektryczne/hybrydowe mogq byc parkowane w przeznaczonych do tego celu miejscach z systemami przeciwpozarowymi. Uszkodzone w wypadku pojazdy elektryczne/hybrydowe z elementami pod wysokim napiçciem wystawionymi bezposrednio na dziata-nie czynników atmosferycznych muszq byc przykryte plandekq odpornq na dziatanie tych czynników. Pojazd nalezy odpowied-nio oznakowac.

Przyktady pozarów pojazdów z napçdem alternatywnym i prowadzenia dziatan ratowniczo-gasniczych sq dostçpne miç-dzy innymi na róznorodnych kanatach i mediach spotecznoscio-wych (zob. [15-17]). Ostatni z filmów potwierdza, ze problem

Conclusion

The number of motor vehicles in Poland and other countries is still growing. There are also a growing number of vehicles equipped with alternatives to internal combustion drives. Alternative propulsion is a challenge for fire protection, both in terms of carrying out rescue operations involving these vehicles and parking them in construction objects, as well as charging them.

Analysis of the literature on the subject, available research results, as well as individual incidents leads to the reasonable conclusion that the risks during rescue and firefighting operations during incidents involving electric and hybrid vehicles are not greater than in case of conventionally powered vehicles, but are to some extent different, which is due in particular to the different power system in these vehicles - batteries. These hazards must be taken into account both when conducting rescue operations and in the requirements for built structures in terms of fire safety.

Energy storage in hybrid and electric vehicles can be found in many different places in the vehicle - sometimes in the trunk, under the rear bench seat or even on the vehicle's chassis. In the event of damage to the vehicle and its battery, it is important to keep in mind the risks associated with the possibility of the formation of C-hazardous substances, the explosion of emitted electrolytes, the formation of hydrofluoric acid in a humid atmosphere. Therefore, respiratory protection is necessary during rescue operations.

In case of rescue operations marking of the vehicle and its components in the context of risks to the rescuers is important. The unfavourable circumstance is that there are no uniform regulations in this regard. The International Association of Fire & Rescue Services (CTIF) has developed standards in the form of symbols and messages (for all types of alternative drives). The ISO 17840 standard is voluntary and can be used worldwide by public transport operators, fire and rescue services, passenger vehicles and trucks.

In addition to the labelling of alternative-propulsion vehicles, detailed information about the propulsion system and instructions on how to proceed are crucial for conducting rescue operations. Among other things, they can be obtained from the application for a specific vehicle model (see Table 3). As can be seen, the detail and presentation of this data varies from one application to another, which can result in different usefulness during the rescue operations.

The operation of vehicles equipped with drives other than the ones we have known so far is associated with numerous concerns, as mentioned in the article. Previously unknown risks include, but are not limited to: risk of electrocution, thermal runaway, charging a vehicle in a construction object. Identification of these risks will foster solutions and safeguards that minimize the risk of their occurrence and bring this risk to an acceptable level.

zagrozen ze strony baterii litowo-jonowych nie ogranicza siç tylko do pojazdöw elektrycznych, ale dotyczy takze innych urzydzen zasilanych z baterii.

Podsumowanie

Liczba pojazdöw silnikowych w Polsce i innych panstwach wciyz rosnie. Coraz wiçcej jest takze pojazdöw wyposazonych w napçdy alternatywne do nap^döw spalinowych. Napçdy alter-natywne sy wyzwaniem dla ochrony przeciwpozarowej zaröwno w kontekscie prowadzenia dziatan ratowniczych z udziatem tych pojazdöw, jak i ich parkowania w obiektach budowlanych, a takze tadowania.

Analiza literatury przedmiotu, dostçpnych wyniköw badan, jak i poszczegölny zdarzen prowadzi do uzasadnionego wnio-sku, iz zagrozenia podczas prowadzenia dziatan ratowniczych i gasniczych podczas zdarzen z udziatem pojazdöw elektrycznych i hybrydowych nie sy wiçksze niz w przypadku pojazdöw z napçdami konwencjonalnymi, lecz sy w pewnym zakresie inne, co wynika w szczegölnosci z odmiennego systemu zasilania w tych samochodach - akumulatoröw. Zagrozenia te muszy byc uwzglçdnione zaröwno w zakresie prowadzenia dziatan ratowniczych, jak i w wymaganiach dla obiektöw budowanych w zakre-sie bezpieczenstwa pozarowego.

Zasobniki energii w pojazdach hybrydowych i elektrycznych mozna znalezc w wielu röznych miejscach w pojezdzie - czasami w bagazniku, pod tylny kanapy lub nawet na podwoziu pojazdu. W przypadku uszkodzenia pojazdu i jego akumulatora nalezy miec na uwadze zagrozenie zwiyzane z mozliwosciy powstawa-nia substancji niebezpiecznych typu C, wybuchem wydzielajy-cych siç elektrolitöw, tworzeniem siç kwasu fluorowodorowego w wilgotnej atmosferze. Konieczna podczas prowadzenia dziatan ratowniczych jest zatem ochrona drög oddechowych

Istotne w przypadku prowadzenia dziatan ratowniczych jest oznaczenie pojazdu i jego elementöw w kontekscie zagrozen dla ratowniköw. Niekorzystny okolicznosciy jest to, iz nie ma jednoli-tych uregulowan w tym zakresie. Miçdzynarodowy Komitet Tech-niczny Prewencji i Zwalczania Pozaröw (CTIF) opracowat standardy w postaci symbolöw i komunikatöw (dla wszystkich rodzajöw napç-döw alternatywnych). Norma ISO 17840 jest dobrowolna i moze byc stosowana na catym swiecie przez operatoröw transportu publicz-nego, stuzby pozarnicze i ratownicze, w odniesieniu do pojazdöw osobowych i ciçzarowych.

Poza oznaczeniem pojazdöw z napçdami alternatywnymi dla prowadzenia dziatan ratowniczych kluczowe sy szczegötowe infor-macje o napçdzie i instrukcje postçpowania. Mozna je pozyskac m.in. z aplikacji dla konkretnego modelu pojazdu (zob. tabela 3). Jak widac szczegötowosc i sposöb prezentacji tych danych rözni siç w poszczegölnych aplikacjach, co moze skutkowac rözny ich przydatnosciy podczas prowadzenia dziatan ratowniczych.

Eksploatacjy samochodöw wyposazonych w inne niz znane nam dotyd napçdy zwiyzana jest z licznymi obawami, o ktö-rych wspomniano w artykule. Nieznane dotychczas zagrozenia obejmujy m.in.: ryzyko porazenia prydem, ucieczkç termiczny, tadowanie pojazdu w obiekcie budowlanym. Identyfikacja tych zagrozen sprzyjac bçdzie powstawaniu rozwiyzan i zabezpieczen

The need for keeping records of fires and local emergencies involving alternative-propulsion vehicles can also be identified1. Such data make it possible to develop analyses to formulate conclusions about the types of the carried out rescue and firefighting operations and their effectiveness. Which, in turn, contributes to the improvement and development of new educational materials that allow training and professional education of the rescuers, as well as of the commanders of fire protection units.

1 It seems reasonable to collect this data in such a manner as to include as many details as possible, such as: a fire initiated by the vehicle battery, a fire due to another reason that, as a result of its development, also included the battery of the electric vehicle.

Literature / Literatura

[1] Cimolino U., Alternative Fahrzeugantriebe Hellmann, Wyd. Ecomed Sicherheit, Landsberg 2022.

[2] Komenda Gtówna Policji - Biuro Ruchu Drogowego, Wypadki drogowe w Polsce w 2021 roku, Warszawa 2022.

[3] Waskiewicz J., Pawlak P., Prognozyeksperckiezmianaktyw-nosci sektora transportu drogowego (w kontekscie ustawy

0 systemie zarzqdzania emisjami gazów cieplarnianych

1 innych substancji), ITS nr 0701/ZBE/17, Warszawa 2017.

[4] Polskie Stowarzyszenie Paliw Alternatywnych, LicznikElek-tromobilnosci: samochody elektryczne coraz popularniej-sze mimo spadków na rynku motoryzacyjnym, https://pspa. com.pl/2022/informacja/licznik-elektromobilnosci-samo-chody-elektryczne-coraz-popularniejsze-mimo-spadkow--na-rynku-motoryzacyjnym [dost^p: 1.10.2022].

[5] Brände von E-Fahrzeugen. Grundlagen und Einsatztaktik, „Feuerwehr - Retten - Löschen - Bergen", numer specjalny, s.18-25.

[6] Unfallhilfe und Bergen bei Fahrzeugen mit Hochvolt-Systemen, Merkblatt 06/04, vfdb [data aktualizacji: 01.11.2017].

[7] Merkblatt Empfehlung für den Feuerwehreinsatz bei Gefahr durch Lithium-Zellen, -Batterien und -Akkumulatoren, MB 10-17 Lithium-Batterien, vfdb, 2020.

[8] Merkblatt für die Feuerwehren Bayerns. Alternativ angetriebene Fahrzeuge, Staatliche Feuerwehrschulen Würzburg, 02/2018.

[9] Frese T. (red.), Ausbildungsfolien Unfälle mit alternativ angetriebenen PKWs, Wyd. Ecomed Sicherheit, Landsberg 2016.

[10] Taschenkarte alternative Antriebe für Führungskräfte, Unfallkasse Rheinland-Pfalz.

[11] KG PSP Standardowe zasady postqpowania podczas zdarzen z samochodami osobowymi z napqdem elektrycznym, wydanie 1, Warszawa 2020.

[12] DIN 13050:2015-04 Terms and definitions for medical rescue service.

minimalizujqcych ryzyko ich zaistnienia oraz sprowadzajqcych to ryzyko do poziomu akceptowalnego.

Zidentyfikowac mozna takze potrzeby w zakresie prowadzenia ewidencji pozarów i miejscowych zagrozen, w których uczest-niczq pojazdy z napçdami alternatywnymi1. Dane takie umoz-liwiajq opracowywanie analiz pozwalajqcych na formutowanie wniosków dotyczqcych rodzajów prowadzonych dziatan ratow-niczo-gasniczych i ich skutecznosci. To z kolei przyczynia siç do doskonalenia i opracowywania nowych materiatów edukacyjnych pozwalajqcych na prowadzenie szkolen i podnoszenie kompetencji zawodowych ratowników, a takze dowódców jednostek ochrony przeciwpozarowej.

1 Wydaje siç uzasadnione zbieranie tych danych w taki sposób, aby mozliwie uwzglçdniac najwiçcej szczegótów takich jak: pozar zainicjowany przez bateriç pojazdu, pozar z innego powodu, który w wyniku jego rozwoju objqt równiez bateriç pojazdu elektrycznego.

[13] DIN VDE 0132:2018-07 Firefighting and technical assistance in or near electrical installations.

[14] VdS 3856: 2019-06 (01) Sprinklerschutz von Lithium-Batterien.

[1 5] Film przedstawiajqcy dziatanie akumulatora, https://www.

youtube.com/watch?v=4objPEO3-k8 [dostçp: 16.10.2022].

[16] Film z objasnieniem mechanizmu powstawania pozaru bate-rii akumulatorowych oraz faktyczny pozar samochodu elektrycznego powstatego podczas tadowania, https://www. youtube.com/watch?v=sGyLSfTQALs [dostçp: 16.10.2022].

[17] Film z pozaru skutera elektrycznego podczas tadowania w mieszkaniu, https://www.youtube.com/watch?v=eT-m50044sv4 [dostçp: 16.10.2022].

[18] Zwiqzek Dealerow Samochodow, https://kartyratownicze.pl [dostçp: 16.10.2022].

[19] Allgemeiner Deutscher Automobil-Club e.V. (ADAC), http://www.rescuesheet.info/ [dostçp: 16.10.2022].

[20] CTIF - The International Association of Fire & Rescue Services, How to Use Euro Rescue App, https://www.ctif.org/ news/guide-how-use-euro-rescue-app [dostçp: 16.10.2022].

[21] CTIF - The International Association of Fire & Rescue Services, Rescue Code, https://ctif.org/associate-mem-ber/rescue-code [dostçp: 16.10.2022].

[22] Moditech Rescue Solutions, https://www.moditech.com [dostçp: 16.10.2022].

[23] Euro NCAP https://www.euroncap.com/ [dostçp: 16.10.2022].

[24] https://pl.wikipedia.org/wiki/Akumulator_litowo-jonowy [dostçp: 24.10.2022].

[25] https://pl.wikipedia.org/wiki/Kod_alfanumeryczny [dostçp: 24.10.2022].

[26] https://pl.wikipedia.org/wiki/Reaktywnosc_chemiczna [dostçp: 24.10.2022].

[27] https://pl.wikipedia.org/w/index.php?search=efekt+ pamiçci&title=Specjalna:Szukaj&profile=advanced&full-text=1&ns0=1 [dostçp: 24.10.2022].

[28] https://pl.wikipedia.org/wiki/GQstosc_energii [dost^p: [31] 24.10.2022].

[29] https://efahrer.chip.de/news/gericht-musste-entscheiden- [32] -streit-um-tiefgaragen-verbot-fuer-elektroautos_104191 [dost^p: 24.10.2022].

[30] Fast L., Klüh S., Langstrof A., Brandschutz bei E-Autos in [33] Tiefgaragen, „Technische Sicherheit" 2021, 11-12.

Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/ [dostçp: 5.12.2022].

OUTLANDER PHEV - Emergency Response Guide, Information for first and second responders emergency response guide for vehicle, wersja: 1.1. https://www.rescuecode.fr/ [dostçp: 16.10.2022].

SEN. BRIG. JACEK ZBOINA, PH.D. ENG. - Deputy Director for Certification and Acceptance at CNBOP-PIB. He graduated from the Main School of Fire Service, the Warsaw School of Economics and the Polish Naval Academy in Gdynia. He worked as Fire Risk Surveyor under the Chief Commandant of the State Fire Service. His research and professional interests include safety, fire protection, technical fire security systems, and compliance assessment. He is the author or co-author of several dozen scientific and specialist papers on safety, fire protection, technical security systems, product testing and certification, the practical use of new technologies, and the development of innovations. He has been involved in the implementation and management of research and research & development projects.

SEN. BRIG. (RETD.) JAN KIELIN, M.SC. ENG. - he graduated from the School of Fire Service Officers in Warsaw and the Higher School of Fire Service Officers in Warsaw. In 1975 he became a licensed fire risk surveyor. He has authored many publications and translations on fire protection.

SEN. BRIG. (RETD.) GRZEGORZ BUGAJ, M.SC. ENG. - a graduate of the Main School of Fire Service, master's degree in firefighting engineering. He completed postgraduate studies in the areas of: Safety and Protection of Man in the Work Environment (Central Institute for Labour Protection in Warsaw), Emergency Medicine (Medical Academy in Poznan), Safety of Nuclear Energy (Main School of Fire Service), CBRN security manager (Faculty of Biology and Environmental Protection, University of Lodz). Long-time commander of the Specialized Chemical and Ecological Rescue Group and member of the "CBRNDet Module" of the European Civil Protection Mechanism. Former Vice-Chancellor-Deputy Commandant for Operations at the Main School of Fire Service.

ST. BRYG. DR INZ. JACEK ZBOINA - Z-ca Dyrektora ds. Certyfikacji i Dopuszczen CNBOP-PIB. Absolwent Szkoty Gtównej Stuzby Pozar-niczej, Szkoty Gtównej Handlowej w Warszawie oraz Akademii Mary-narki Wojennej w Gdyni. Rzeczoznawca Komendanta Gtównego PSP ds. zabezpieczen przeciwpozarowych. Jego zainteresowania badaw-cze oraz praca zawodowa obejmujy: bezpieczenstwo, ochron? przeciw-pozarowy, techniczne systemy zabezpieczen przeciwpozarowych oraz ocen? zgodnosci. Autor i wspótautor kilkudziesi?ciu publikacji nauko-wych oraz branzowych w zakresie bezpieczenstwa, ochrony przeciwpo -zarowejl technicznych systemów zabezpieczen, badan, testowania i certyfikacji wyrobów, a takze wykorzystania w praktyce nowych technologii i tworzenia innowacji. W dziatalnosci badawczej i zawodowej uczest-niczy w pracach w projektach badawczych i badawczo-rozwojowych - zarówno w roli wykonawcy, jak i kierownika.

ST. BRYG. W ST. SPOCZ. MGR INZ. JAN KIELIN - absolwent Szkoty Oficerów Pozarnictwa w Warszawie oraz Wyzszej Oficerskiej Szkoty Pozarniczej w Warszawie. W roku 1975 uzyskat uprawnienia rze-czoznawcy do spraw zabezpieczen ppoz. Autor wielu publikacji oraz ttumaczen z zakresu ochrony przeciwpozarowej.

ST. BRYG. W ST. SPOCZ. MGR INZ. GRZEGORZ BUGAJ - absolwent Szkoty Gtównej Stuzby Pozarniczej, magister inzynier pozarnic-twa. Ukonczyt studia podyplomowe na kierunkach: Bezpieczenstwo i ochrona cztowieka w srodowisku pracy (Centralny Instytut Ochrony Pracy w Warszawie), Medycyna ratunkowa (Akademia Medyczna w Poznaniu), Bezpieczenstwo energetyki jydrowej (Szkota Gtówna Stuzby Pozarniczej), CBRN security manager (Wydziat Biologii i Ochrony Srodowiska, Uniwersytet tódzki). Wieloletni dowódca Specjalistycznej Grupy Ratownictwa Chemiczno-Ekologicznego oraz cztonek „Modutu CBRNDet" w ramach europejskiego mechanizmu ochrony ludnosci. Byty Prorektor-Zast?pca Komendanta ds. Operacyjnych Szkoty Gtównej Stuzby Pozarniczej.

SEN. BRIG. JACEK ZALECH, M.SC. ENG. - a graduate of the Main School of Fire Service in Warsaw, as well as postgraduate studies in emergency management. He also completed postgraduate Executive Master of Business Administration (MBA). He is an officer with 28 years of experience. He currently serves at the National Headquarters of the State Fire Service as Director of the Bureau of Operations Planning. Author or co-author of documents affecting the safe conduct of rescue operations. In particular, these are: standard rules for dealing with incidents involving acetylene cylinders, standard rules for dealing with incidents involving electric passenger vehicles, standard rules for dealing with incidents following a construction disaster.

DAMIAN BAK, M.SC. ENG.- a graduate of the Military University of Technology, Faculty of Electronics, field of study: electronics and telecommunication. An engineering and technical specialist at Certification Department at Scientific and Research Centre for Fire Protection - National Research Institute (CNBOP-PIB).

ST. BRYG. MGR INZ. JACEK ZALECH - absolwent Szkoty Gtównej Stuzby Pozarniczej w Warszawie, a takze studiów podyplomowych z zakresu zarzqdzania w stanach zagrozen. Ukonczyt równiez studia podyplomowe Executive Master of Business Administration (MBA). Jest oficerem z 28 letnim doswiadczeniem. Obecnie petni stuzbç w Komendzie Gtównej Panstwowej Strazy Pozarnej na stanowi-sku Dyrektora Biura Planowania Operacyjnego. Autor lub wspótau-tor dokumentów majqcych wptyw na bezpieczenstwo prowadzenia dziatan ratowniczych. Sq to w szczególnosci: standardowe zasady postçpowania podczas zdarzen z udziatem butli z acetylenem, standardowe zasady postçpowania podczas zdarzen z samochodami osobowymi z napçdem elektrycznym, standardowe zasady postçpowania po wystqpieniu katastrofy budowlanej.

MGR INZ. DAMIAN ВДК - absolwent Wojskowej Akademii Technicz-nej na wydziale Elektroniki na kierunku Elektronika i telekomunika-cja. Specjalista inzynieryjno-techniczny w Jednostce Certyfikujq-cej Centrum Naukowo-Badawczego Ochrony Przeciwpozarowej - Panstwowego Instytutu Badawczego.

Ttumaczenie na jçzyk angielski artykutów naukowych (takze ich streszczen), w tym artykutów recenzyjnych, w pótroczniku „Safety & Fire Technology" - zadanie finansowane ze srodków Ministerstwa Edukacji i Nauki w ramach programu „Rozwój Czasopism Naukowych" (umowa nr RCN/SP/0560/2021/1).

§kM% Ministerstwo

Edukacji i Nauki

-y _