Научная статья на тему 'БЮДЖЕТ ТИЗИМИДАГИ ИСЛОҲОТЛАРНИ ЧУҚУРЛАШТИРИШ ЙЎНАЛИШЛАРИ: ДЕМАРКАЗЛАШТИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ'

БЮДЖЕТ ТИЗИМИДАГИ ИСЛОҲОТЛАРНИ ЧУҚУРЛАШТИРИШ ЙЎНАЛИШЛАРИ: ДЕМАРКАЗЛАШТИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
73
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бюджет / демарказлаштириш / маҳаллий ҳокимият органлари / ваколатлар / бюджет демарказлашувининг афзалликлари. / бюджет / децентрализация / местные органы власти / полномочия / преимущества бюджетной децентрализации.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Муминов Нозим Гаффарович

Мақолада бюджет муносабатларини демарказлаштириш масалалари тадқиқ этилган. Демарказ­ лаштириш жараёнини амалга оширишда маҳаллий ҳокимият органларининг ваколатлари ва уларни шаклан ҳамда мазмунан такомиллашиб бориши тўғрисида фикр­мулоҳазалар билдирилган. шу билан бирга бюджет демарказлашувининг афзалликлари ва камчиликлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ УГЛУБЛЕНИЯ РЕФОРМ В БЮДЖЕТНОЙ СИСТЕМЕ: ОСОБЕННОСТИ ДЕЦЕНТРАЛИЗАЦИИ

В статье изучены вопросы децентрализации бюджетных отношений. Рассмотрены проблемы полномочия местных органов власти в условиях реализации процесса децентрализации, а также вопросы совершенствования данных полномочий. Вместе с этим описаны преимущества и недостатки бюджетной децентрализации.

Текст научной работы на тему «БЮДЖЕТ ТИЗИМИДАГИ ИСЛОҲОТЛАРНИ ЧУҚУРЛАШТИРИШ ЙЎНАЛИШЛАРИ: ДЕМАРКАЗЛАШТИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ»

Муминов Нозим Гаффарович,

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди

БЮДЖЕТ ТИЗИМИДАГИ ИСЛОДОТЛАРНИ ЧУКУРЛАШТИРИШ ЙУНАЛИШЛАРИ: ДЕМАРКАЗЛАШТИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

УДК: 336.14

МУМИНОВ Н. Г. БЮДЖЕТ ТИЗИМИДАГИ ИСЛОЦОТЛАРНИ ЧУЦУРЛАШТИРИШ ЙУНАЛИШЛАРИ: ДЕМАРКАЗЛАШТИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада бюджет муносабатларини демарказлаштириш масалалари тадкик этилган. Демарказ-лаштириш жараёнини амалга оширишда мах,аллий х,окимият органларининг ваколатлари ва уларни шаклан х,амда мазмунан такомиллашиб бориши тyFрисида фикр-мулох,азалар билдирилган. Шу билан бирга бюджет демарказлашувининг афзалликлари ва камчиликлари ёритилган.

Таянч иборалар: бюджет, демарказлаштириш, мах,аллий х,окимият органлари, ваколатлар, бюджет демарказлашувининг афзалликлари.

МУМИНОВ Н. Г. ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ УГЛУБЛЕНИЯ РЕФОРМ В БЮДЖЕТНОЙ СИСТЕМЕ: ОСОБЕННОСТИ ДЕЦЕНТРАЛИЗАЦИИ

В статье изучены вопросы децентрализации бюджетных отношений. Рассмотрены проблемы полномочия местных органов власти в условиях реализации процесса децентрализации, а также вопросы совершенствования данных полномочий. Вместе с этим описаны преимущества и недостатки бюджетной децентрализации.

Ключевые слова: бюджет, децентрализация, местные органы власти, полномочия, преимущества бюджетной децентрализации.

MUMINOV N.G. BASIC DIRECTIONS OF BUDGET SYSTEM REFORMS DEEPENING: FEATURES OF DECENTRALIZATION

There is discussed in the article the issues of decentralization of budgetary relations. It is considered the problems of authority of local authorities in the context of the implementation of the decentralization process, as well as issues of improving their powers. Along with this, the advantages and disadvantages of budget decentralization are described.

Keywords: budget, decentralization, local authorities, powers, advantages of budget decentralization.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

Кириш. Охирги чорак асрда «марказлашти-риш - демарказлаштириш» муаммосига булган катта кизикиш бюджет-солик федерализмининг жадал ривожланиши билан боFликдир.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги. Ушбу муаммони тадкик этувчи олимлардан бири куйидагича фикр билдирган: «марказлаштириш ва демарказлаштиришнинг ютук ва камчиликлари балансини топиш мураккаб ва, афсуски, доимо сиёсий тус олган муаммога айланади. Бунда у ёки бу томонга оFишнинг оFир окибатлари исбот талаб этмайди. Агар «барча боскичлар» демар-казлашса («марказ» деярли йук булса ёки номинал холатга келса), аввалги тизим тулик дефор-мацияланади: олдинги «марказ» урнига бир нечта янгиси пайдо булади. Худди шундай схема буйича мураккаб тузилган давлат тизимининг парчала-ниши юз беради: унитар - федератив - конфеде-ратив - бир нечта янги. Хар кандай яхлит тизимда «марказ» мавжудлиги сабабли демарказлаштириш амалга оширилади. Агар «барча боскичлар» марказлашса («демарказлаштириш субъектлари» деярли йук булса ёки номинал холатга келса), унитар, бошкаруви ташкил этилиши буйича тота-литар давлат вужудга келади»1.

Шу билан бирга, федератив тизимга эга булган турли мамлакатлар (АКШ, Канада, ГФР ва бошк.), марказлаштириш - демарказлаштириш муноса-батларининг оптимал баланслаштирилган дара-жасига тобора якинлашиб боришмокда. Бу холат факатгина молия-бюджет баркарорлиги сабабли юзага келаётгани йук, балки давлат-худудий тузилмаларининг турли даражаларида ваколат ва ресурсларни келишилган холда таксимлани-шида сиёсий жихатдан мос, ижтимоий ва икти-содий жихатдан асосли коидалар ва механизмдан фойдаланилиши туфайли хам амалга ошмокда. Бу шундан далолат берадики, ушбу мамлакат-ларда жамоа молияси сохасида бюджет демар-казлашуви афзалликларидан (унинг камчиликла-рини деярли йук килган холда) фойдаланишни урганишди.

Муаммонинг к,уйилиши. Мунтазам равишда оптималлик мезони сифатида баркарор худудий ижтимоий-иктисодий ривожланишни, дотацион ва депрессив худудларни минималлаштиришни, ахоли турмуш даражаси усишини мавжудлиги

1 Лексин В.Н. Федеративная Россия и её региональная политика: учебное пособие по дисциплине специализации специальности «Государственное и муниципальное управление» / В. Н. Лексин. - Москва: ИНФРА-М, 2008. - 350 с.

(ёки мавжуд эмаслиги) намоён булади. Ушбу оптималлик узгарувчан булиб, унинг ижтимоий-иктисодий индикаторлар мажмуаси ёрдамида мониторинги натижасида аникланадиган харакати демарказлаштириш даражаси самарадорлигига реал бахо беришга асос булиши мумкин.

Тадцицот методлари. Маколада тадкикот мавзусига оид назария ва таълимотларни гурух-лаштириш, илмий тадкикот буйича хулосалар чикаришда моделлаштириш, статистик тахлил, тизимли ёндашув, прогнозлаш, умумлаштириш усуллари кенг кулланилди.

Мавзуга оид адабиётлар та^лили. Бюджет тизимининг шаклланиши, унинг даромадлар ва харажатлар кисмининг атрофлича тахлили куйидаги олим ва изланувчилар томонидан амалга оширилгандир: Срожиддинова З.Х.2, Н.Хайдаров3, Вахабов А.В.4, Элмонов Б.Э.5 ва бошкалар.

Минтакаларнинг иктисодий жихатдан ривожланиши хусусиятлари куйидаги олимлар ва тадки-котчиларнинг илмий изланмаларида тадкик этил-ган: Ахмедов Т.М.6, Родионова И.А.7, Абулкосимов Х.П.8, Бабаджанова Л.Ш.9 ва бошкалар.

Махаллий бюджетларнинг шаклланиш хусусиятлари ва уларнинг мустакиллигини таъминлаш масалаларига куйидаги олим ва амалиётчилар-

2 Срожиддинова З.Х. Узбекистон Республикаси бюджет тизими. - Т.: «InfoCOM.UZ», 2010.

3 Хайдаров Н. Давлат молиясини бошкариш. - Т. «Академия», 2006.

4 Вахабов А.В., Срожиддинова З.Х. Государственный бюджет: Учебник. - Т.: «Иктисод-молия», 2006.

5 Элмонов Б.Э. Давлат бюджетини урта муддатли режалаштириш. // Иктисод ва молия, 2019, 9-сон. -18-22-6.

6 Ахмедов Т.М. Регулирование территориальной организации производственных сил и комплексного развития регионов Узбекистана. - Т.: «Фан», 1992. -С. 8.

7 Родионова И.А. Региональная экономика. - М.: «Экзамен», 2003. -С. 9.

8 Абулкосимов Х.П. Административные реформа и децентрализация государственного хозяйственного управления в Республике Узбекистан. «Вестник НИЦ МИСИ: актуальные вопросы современной науки»: электронный международный научный журнал. - М.: НИЦ МИСИ, 2019, №17. / [Электронный ресурс]. http: aDnference-nicmisi.nj / mezhdunarodnyj-naucnnyj-zhurnal-vestnik-nitz-misi-aktualnye-voprosy-sovremennoj-nauki-2html-C.13-20.

9 Бабаджанова Л.Ш. Актуальные аспекты устойчивого развития территорий Республики Узбекистан. // «Иктисод ва молия», 2018, 9-сон. -53-59-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

нинг ишланмалари баFишланган: Хайдаров М.1, Мусагалиев А.Ж.2, Юлдашева Н., Хамраева Ф.3, Бабаджанова Л.Ш.4 ва бошкалар.

Асосий натижалар. «Демарказлаштириш» термини жуда куп холларда ишлатилишига карамасдан, унинг мазмуни доимо хам бир маъ-нода англанмайди. Бюджет демарказлашуви географик демарказлашув ва маъмурий карорлар кабул килиш тизими демарказлашуви жараён-лари билан узаро боFлик булишига карамасдан, улардан бир мунча фарк килувчи жихатлари мав-жуд.

Географик демарказлашув купчилик мамла-катларда асосан кишлок жойларда иктисодий ривожланишни фаоллаштириш максадида фой-даланилади. Бунда субсидиялар ва солик имти-ёзлари ёрдамида бизнесни ривожлантиришга булган харажатларни пасайтиришга эришиб, ушбу худудлар жозибадорлиги оширишга харакат килинади. Демарказлашувнинг ушбу тури махал-лий хокимият органларининг молиявий базаси-нинг мажбурий мустахкамланишини назарда тутмайди.

Маъмурий царорлар цабул цилиш тизими демарказлашуви марказий ижро хукуматининг махаллий булинмаларига ваколатларни янада купрок делегирлашни (узатишини) назарда тутади. Ушбу стратегия карор кабул килинишининг куп боскичли жараёнини кискартириш ва бунинг натижасида, давлат бошкарув органларининг оператив фаолият юритишига имкон бериш эва-зига техник жихатдан самаралирок бошкарувни таъминлаши зарур. Ушбу максадга эришиш учун хам махаллий хокимият органларининг молиявий базасининг мажбурий мустахкамланишини назарда тутмайди.

Маълумки, демарказлашган бошкарув энг рационал шаклда булган такдирда хам марказ-

1 Хайдаров М. Махаллий бюджетлар мустакиллигини ошириш масалалари. // «Иктисод ва молия», 2018, 6-сон. -21 -30-б.

2 Мусагалиев А.Ж. Молиявий муносабатларнинг назарий методологик жихатлари ва l<1оракалпоFистон Республикаси бюджетининг хозирги умумий холати. // «Иктисод ва молия», 2019, 1-сон. -29-37-б.

3 Юлдашева Н., Хамраева Ф. Анализ этапов бюджетной политики государства по активизации деятельности местных бюджетов Республики Узбекистан. // «Иктисод ва молия», 2019, 5-сон. -33-41 -б.

4 Бабаджанова Л.Ш. Некоторые вопросы практики формирования доходов местных бюджетов в Республике Узбекистан и направления ее совершенствования. // «Иктисод ва молия», 2018, 2-сон. -20-28-б.

лаштирилган тизимдан мураккаблиги жихатидан бир поFона юкоридадир. Мураккаб тизимни демарказлашган холда ташкил этиш, уни яхлит-лигини саклаш ва баркарор ривожланишини таъминлаш учун унитар тизимни ташкил этишга нисбатан анча куп харакат ва маблаF талаб этади. Шу билан бирга, айнан федератив тузилма мам-лакатнинг яхлитлигини саклаб колувчи ягона восита булиб колмокда, чунки федерация кури-нишидаги худудий демарказлаштириш дезинтеграция, мамлакатнинг сиёсий парчаланишига нисбатан энг асосий мукобил вариант хисобланади. Шу сабабдан федерация давлатчилик ривожи-нинг энг янги эволюцион чуккиси хисобланиб, ХХ асрда тулик ва алохида шаклда намоён булди.

Жамоа молияси сохасида бюджет (ёки бюд-жет-солиц) демарказлаштириши ваколат-ларга эга булиш ва ресурслардан фойдаланиш чекловларининг бошка шаклларидан принципиал фаркка эга булиб, унинг предмети куйидагидан иборат: давлат молиясининг ягона тизими ва солик, солиш, бюджетни ишлаб чик,иш ва ижро-сини таъминлашнинг ягона коидалари. Ундан ташкари, хар бир давлатда пул-кредит ва ташки карз олишнинг ягона тизими мажбурийдир. Бунда демарказлаштиришнинг асосий максади булиб бошкарув тизими билан ахоли уртасида узвий алока урнатиш хисобланади, бу эса махаллий хокимият органларининг молия тизимини мустах-камлашни талаб этади. Вазифа - минтакалар ва махаллий узини-узи бошкарув органларига соликка тортиш ва маблаFларни сарфлаш сохасида маълум бир ваколатларни хамда бюджет-нинг харажатлар кисми параметрлари ва тарки-бини мустакил белгилаш имкониятларини бериш-дан иборат. Шундай килиб, ахоли мустакил равишда махаллий бошкарув органлари тарки-бини (сайлов йули билан) аниклаши ва бошкарув жараёнида фаол катнашиши мумкин.

Якуний натижа булиб махаллий бошкарув органлари томонидан такдим этиладиган жамоа хизматлари сифатининг ошиши ва сайловчилар-нинг купрок кондирилишига эришиш хисобланади. Бюджет демарказлашуви махаллий хокимият органларининг солик-бюджет сохасида мустакил карорлар кабул килиш имконини берувчи маълум даражада автономиясини назарда тутади.

Демарказлашувнинг марказлашувнинг акс жараёни сифатидаги иктисодий мохиятини очиш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

учун, фикримизча, унинг афзалликлари ва кам-чиликларини тахлил килиш зарур.

Бюджет марказлашувининг афзалликлари

нимадан иборат?

Улар турли даражадаги имкониятларда намоён булиб, фикримизча куйидагилар уларнинг асо-сийларидир:

1) макроиктисодий баркарорликни саклаб колиш имкониятлари;

2) инвестицион фаолликни куллаб-кувватлаш, айникса иктисодий тушкунлик даврида;

3) мамлакат худудида ижтимоий бойликлар-нинг истеъмол килиниши таккослама даражасини саклаш;

4) ута дифференциаллашган жон бошига тутри келувчи бюджет таъминотини тенглаштириш имкониятлари;

5) марказий бошкарув органлари бошкарув кадрларининг нисбатан юкори компетенцияси ва малакаси.

Кайд этилган фикрларни асослаш максадида баъзи тахлилий ва статистик маълумотларни кел-тирамиз.

Утиш даври иктисодиётида макроиктисодий баркарорликка эришишда марказлашишдан фой-даланиш максадга мувофикдир. АКШнинг Жор-жия штати университети иктисодиёт профессори ва сиёсий тадкикотлар факультети декани Рой Болнинг фикрича, «...ривожланаётган ва утиш даври иктисодиётига эга мамлакатлар табиатан бекарор булади, бунинг бир канча сабаблари бор, масалан - экспорт махсулотлари сонининг чекланганлиги (кишлок хужалиги ёки минерал хом ашё ресурслари) ва иктисодиётнинг унга тобелиги. Жахон бозоридаги нархларнинг узгариши бундай мамлакатлар иктисодиётига ута салбий таъсир курсатиши мумкин. Глобал иктисодий шарт-шароитларнинг узгариши бундай мамлакатларда иктисодий усиш суръатларини пасайтириши мумкин. Масалан, жахон икти-содиётидаги иктисодий тушкунлик хорижий инвестициялар окими кискаришига, экспортга булган талабнинг пасайишига, туристик фаоли-ятнинг сезиларли кискаришига олиб келиши мумкин. Хатто Лотин Америкасининг энг ривожлан-ган мамлакатларида хам реал ЯИМ хажми саноати ривожланган мамлакатларникига нисбатан 1,5 баробар бекарордир, миллий валюталарнинг реал курслари эса 3 баробар бекарордир»1.

1 https://bstudy.net/648892/ekonomika/preimuschestva_ nedostatki_byudzhetnoy_detsentralizatsii

Иктисодиётдаги бундай бекарорлик жамоат секторига хам уз таъсирини курсатади. Жахон фоиз ставкаларининг ва реал валюта курслари-нинг тебраниши ташки карзга хизмат курсатиш хажмига бевосита таъсир курсатади (бу хол ХХ асрнинг 90-йилларида Россияда яккол намоён булган). Эгри соликлардан тушумлар хажми талабнинг узгарувчанлигига, жамоат секторидаги харажатлар эса инфляция ва ишсизлик даража-сига боFликдир. Умумжахон банки хисоботида куйидаги кизикарли факт келтирилган: Лотин Америкаси мамлакатларида солик тушумлари саноати ривожланган мамлакатларникига нисбатан 2,5 баробар узгарувчандир, жамоат секторидаги харажатлар эса 4 баробар узгарув-чандир.

Бекарорлик тахдиди хукуматнинг марказий органларининг стабилизацион сиёсатни амалга ошириш максадида бюджет-солик сох,асида назо-ратни амалга оширишга (давлат харажатларини кискартириш, соликларни кучайтириш оркали) мажбурлайди. Хакикатан хам, давлат харажатлари ва соликларнинг катта кисми махаллий хокимият органлари тасарруфида булса ва улар стабилизацион сиёсат утказилишидан бевосита манфа-атдор булмаса. инфляция ва бюджет камомадини тартибга солиш дастурини амалга оширишнинг имкони булмайди. Деярли барча мамлакатларда молия вазирликлари куйидагиларни назорат килишга харакат килишади:

1) асосий солик турлари буйича солик став-калари ва солик солиш базаси хажмини. Бу хукуматга даромадлар даражаси ва бюджет камо-мади хажмини назорат килиш имконини беради. Купчилик ривожланаётган мамлакатларда ва утиш иктисодиётига эга мамлакатларда асосий солик ставкалари ва соликка тортиш базаси марказий хукумат томонидан белгиланади ва махаллий хокимият органлари томонидан узгарти-рилиши мумкин эмас. Бу хол макроиктисодий параметрларни назорат килиш зарурати билан асосланади;

2) харажатларни таксимлаш ва уларнинг даражасини аниклаш тартиби. Катъий бюджет чеклов-лари мавжуд булмаган холларда махаллий хокимият органларининг харажатлари бюджет камомади хажмига тахдид даражасигача бориши мумкин. Шу сабабдан купчилик ривожланаётган ва утиш иктисодиётига эга мамлакатларда махаллий хокимият органларининг харажатлари даражаси устидан назорат амалга оширилади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

Бунинг бир нечта усули мавжуд: (а) махаллий хокимият органлари ходимларининг иш хаки даражасини марказлаштирилган тартибда урнатиш; (б) жамоат секторида бандлик даража-сининг юкори чегарасини белгилаш; ва (в) махаллий бюджетларни юкорирок хокимият органлари томонидан тасдиклаш;

3) махаллий хокимият органлари томонидан займларни жалб килиш тартибини регламентация килиш. Бу иктисодиётни махаллий хокимият органлари томонидан хаддан ташкари куп инвес-тицияланишининг олдини олади. Шу билан бирга марказий хукуматга иктисодиётда маблаFларнинг ички узлаштириш умумий даражасини яхширок назорат килиш имконини беради.

Шундай килиб, махаллий цокимият орган-ларининг даромадлари, харажатлари ва маблаFларни узлаштиришлари устидан назорат макроиктисодий баркарорликка эри-шишнинг зарур шарти хисобланади, бюджет мар-казлашуви шароитида эса бунга эришиш анча енгилдир.

Бюджет марказлашуви фойдасига яна бир аргумент булиб марказлаштирилган холда йунал-тириладиган инфратузилмага инвестициялар зарурати намоён булади. Асосан утиш икти-содиётига эга мамлакатларда капитал етишмов-чилиги кузатилади ва махаллий хокимият органлари жуда кам пул маблаFлари захирасига эга булади. Бунда маълумки, давлатнинг инвестиция сохасидаги устуворликлари худудий ва махаллий хокимият органлари устуворликлари билан мос тушмайди. Марказий хукуматнинг миллий дара-жада ва хамда минтакавий даражада наф келти-рувчи инфратузилмага (магистрал йуллар, энергетика, ахборот, транспорт тизимлари ва бошк.) инвестициялашга иштиёки баланд. Махаллий хокимият органларининг ёндашуви эса аксинча, купчилик холларда махаллий ахамиятга эга инвес-тицион лойихаларга (масалан, бозорларни, кичик худудларни сув таъминоти тизимини, муниципал курилмаларни ва дам олиш зоналарини курилишига) кизикишади. Шу сабабдан, икти-содий усишни максимал интенсификация килиш шароитида умуммиллий инфратузилманинг ривожланишини таъминлаши керак булган йирик давлат инвестицион лойихаларга устуворлик бериш зарурлиги ва инвестицион сиёсатда махаллий хокимият органларининг урни чеклан-ган булишини ёклаб чикувчилар кам эмас.

Бюджетни марказлаштириш лозимлигига кушимча аргумент булиб турли-туман инфрату-зилмани яратиш ва ривожлантириш жараёнида махаллий хокимият органлари зарур булган (тех-нологик ва ижтимоий хизматлар курсатиш буйича) стандартларга риоя килмайдилар ва уларнинг фаолиятини етарли даражада таъмин-лаб бера олмайдилар. Ижтимоий сохага, ижтимоий инфратузилмалар инвестицияларига кел-ганда «марказ»нинг купчилик намоёндалари ушбу инвестицияларни бутун мамлакат буйича ягона тизим оркали ва ягона шаклда амалга ошири-лиши тарафдорларидир. Бундай ёндашув таълим ва соFликни саклаш сохаларида хамда уй-жой коммунал хужалигида ижтимоий хизматларни такдим этиш даражасини аниклашда, давлат стан-дартларига риоя килиниши талаб килинганлиги сабабли ва бу стандартлардан паст даражада таъ-минланишининг олдини олиш максадида худудий хокимият органлари автономиясини чекловчи давлат дастурлари оркали амалга оширилади. Марказлаштириш шароитида таълим, соFликни саклаш, ижтимоий химоя сохаларида асосий жамоат бойликларининг истеъмол килиниши даражасининг таккослама тахлилига бюджет харажатларини режалаштиришни норматив (бюджетларни шаклланиши даврида «харажатлар нор-маси») методидан фойланиш оркали эришилади. Ижтимоий стандартларга эришувда, махаллий шароитлар узаро фаркланиши сабабли «харажатлар нормаси» билан тафовут кузатилиши мум-кин.

Марказлаштириш шароитида молиявий фаркларни (жон бошига бюджет таъминоти дара-жаси) тенглаштириш имкониятлари купрок булади. Маълумки, купчилик ривожланаётган ва утиш даври мамлакатларига даромадлар ва тур-муш даражаси даражасида худудлараро катта фарк мавжудлиги характерлидир. «КамбаFал» минтакалар учун соликлар йиFими даражаси пастлиги ва харажатларга эхтиёж даражаси юкорилиги хосдир. Ушбу нохуш молиявий фаркларни юмшатиш, асосан, маразий хукуматнинг вазифасидир. Фаркларни нивелировка-лаш (тенглаштириш)нинг умумкабул килинган методларидан бири - тенглаштирувчи трансферт-ларни жорий этиш тизимидир. Марказлаштириш шароитида молиявий холатларни тенглаштириш-нинг купрок имкониятлари мавжуд. Марказий хукуматда минтакалар уртасида молиявий фаркларни текислаш максадида кейинчалик

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

махаллий хокимият органлари уртасида кайта таксимлаш учун катта хажмдаги молиявий маблаFларни жамлаш имконияти пайдо булади.

Бюджет демарказлашуви тенглаштиришга мамлакатнинг барча худудларида бир хил ижти-моий стандартларга эришишга тусик,лик килиши мумкин. Махаллий хокимият органларига соликка тортиш ёки харажатлар таркибини мустакил аник,лаш хамда карз олишнинг баъзи имконият-ларидан фойдаланиш ваколатлари берилган такдирда ушбу статусдан, асосан, шундок хам юкори даромадлар даражасига эга минтакалар фойдаланадилар. Ушбу худудлар янги солик,ларни жорий этиш учун зарур соликка тортиш базасига эга булиб, соликлар йиFими буйича юкори курсаткичларга, катта хажмда ижтимоий хизмат-лар курсатиш имконини берувчи инфратузилма-вий имкониятларга хамда инвестицион фаол-ликни кучайтириш мак,садида маблаFларни жалб этиш имконини берувчи кредитларни коплаб беришнинг етарли салохиятига эгадирлар. Шун-дай килиб, бюджет тизимини демарказлаштириш шароитида «бой» ва «камбаFал» минтакалар уртасидаги фаркнинг янада кескинлашувини кути-шимиз мумкин.

Бюджет демарказлашувининг афзаллик-лари нимадан иборат? Бюджет демарказлашувининг асосий афзалликлари - анъанавий -иктисодий ва ижтимоий, ва шу билан бирга, «интеграллашган» афзалликлардир. Интеграл-лашган афзалликлар махаллий хокимият органлари, фукаролар ва фукаролик жамияти инсти-тутлари - хукумат тизимидаги ахоли катлами ва тадбиркорлар манфаатларини кузловчи турли нотижорат ташкилотлари ташаббусларини ривож-лантиришни назарда тутади.

Демарказлаштиришнинг иктисодий афзаллик-ларига асосан куйидагилар киради - фукаролар турмуш даражаси усиши, уларни бюджет тизи-мига солик,ларни тулаш буйича чукур англанган позицияга эгалиги, махаллий бошкарув органлари томонидан маблаFларни иктисодий жихатдан самарали сарфлаш. Бу давлатга бир неча сабабларга кура манфаатлидир.

Биринчидан, жамият соликларнинг пасайи-шига, ижтимоий харажатларнинг ошишига ёки устуворликлардан келиб чик,иб харажатлар тар-кибининг узгартирилишига эришса, унда унинг фаровонлиги ошиб боради. Иккинчидан, курсатилаётган хизматлар сифати эхтиёжларга мос келса, ахоли соликларни иштиёк билан

тулайди. Шундай килиб, демарказлаштириш солик сиёсатини фаоллаштириш ва харажатларни коплаш маблаFлари сифати максадли соликлар ва йиFимларнинг киритилишида каршиликларни енгиб утишга имкон беради. Марказлаштирилган бошкарув тизими шароитида бундай натижага эришиш амри махолдир.

Ва нихоят, бюджет хизматлари янада сама-ралирок булади, чунки фойдаланганлик учун соликлар ва йиFимлар ёрдамида жойларда курсатилаётган жамоат фойдаланувидаги бойлик-лардан фойдаланганлик учун туловларни сайлов-чиларнинг узлари тулайдилар. Шу билан бирга, сайловчилар махаллий хокимиятдаги лавозимли шахслардан курсатилаётган хизматлар сони ва сифати борасида хисоботни талаб килишлари мумкин. Агар сайловчилар жамоат хизматлари курсатилиши билан коникмасалар, махаллий хокимият органларидаги жавобгар лавозимдаги шахсларнинг ваколатларидан махрум килишлари мумкин.

Шундай килиб, жамоат бойликларини такдим этиш буйича ваколатларни демарказлаштириш бюджет харажатлари самарадорлигини оширади, чунки хокимиятни ахолига якинлаштиради, уни сайловчиларга хисоботдор килади, ахоли хохиш-истакларини купрок эътиборга олиш имконини беради.

Бюджет даромадларини шакллантириш буйича ваколатларни демарказлаштириш солик (даромадлар) базаси хусусияти ва таркибини туликрок хисобга олиш имконини беради ва натижада, бюджетга соликлар ва бошка даромадлар йиFимининг юкори даражасини таъминлайди. Биз томондан махаллий ташаббуснинг ривож-ланиши сифатида белгиланган интеграллашган самарага келсак, у, уз мазмунига кура, инкироздан чикишни, баркарор ижтимоий-иктисодий ривож-ланишни ва иктисодий усишни таъминлайдиган баланслашган демарказлаштириш шароитида сифат жихатидан усишни англатади.

Бюджет демарказлашуви бошкарув органла-рини ахолига якинлаштиради, чунки маълум бир соликлар даражаси ва таркиби хамда бюджет харажатлари буйича кабул килинган карорлар учун жавобгарлик махаллий бошкарув органларига юклатилади. Маълум бир иктисодий вако-латлар билан маъмурий ресурслардан биргаликда фойдаланиш солик базасининг кенгайишига ва махаллий бюджетга даромадлар тушумининг мобилизациялашувига имкон беради.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

Демарказлашув шароитида фукаролик жамиятининг фаол шаклланиб боришининг раF-батлантирилиши куйидагича булади - ахолининг куп катламларини ва хужалик субъектлари ман-фаатларини кузловчи турли нотижорат ташки-лотлари ёрдамида минтакавий ва махаллий маъ-мурият фаолияти устидан, шу жумладан, бюджет-солик сохасидагидан хам давлат-жамоат назорати урнатилиши реал вокеликка айланади.

Бу борада энг мухим масала - демарказлаш-тириш афзалликларидан фойдаланишга реал шарт-шароитлар етдими ёки йукми? Халкаро тажриба курсатишича ва тахлилчи-экспертларнинг фикрича, бюджет демарказлаштирилишини муваффакиятли амалга ошириш учун куйидаги шарт-шароитларни яратиш зарур.

Минтакавий ва махаллий хокимият органлари махаллий ацоли томонидан сайланиши зарур. Агар рахбарлар умумхалк сайлови натижасида сайланмасдан юкоридан бевосита тайинланса сайловчилар уз хохиш-истакларини сайлов инсти-тути оркали баён эта олмайдилар ва уларнинг манфаатларини кузламайдиганларни алмашти-риш хукукига эга булмайдилар.

Махаллий узини-узи бошкариш органларига соликка тортиш масалаларида бир неча вако-латлар берилиши зарур. Баъзи солик ставкала-рини мустакил белгилайдиган махаллий бошкарув органлари бюджет даражасини хамда ижтимоий хизматларни молиялаштириш хажмини тартибга солишлари мумкин. Агар даромадларнинг ягона манбаси марказдан трансфертлар булса, бунда бюджет хажми марказий (ёки минтакавий) хокимият органлари томонидан белгиланади. Купчилик ривожланаётган мамлакатлар ва утиш даври мамлакатларида махаллий хокимият органлари мустакил равишда солик ставкаларини бел-гилаш ваколатларига эга эмаслар, баъзи ахамиятсиз соликларга нисбатан бу хол мустасно булиши мумкин.

Махаллий хокимият органлари бюджет маб-лагларини сарфлаш борасида маълум бир жавоб-гарликка эга булишлари керак. Махаллий бошкарув органларига махаллий сайловчилар учун мухим хисобланган курсатилаётган хизматлари учун жавобгарлик утказиб берилмагунга кадар махаллий мансабдор шахслар уз электорати олдида хисоботдор булмайди.

Махаллий хокимият органларига курсатилаётган жамоат хизматлари таркибини аниклашда маълум даражада автономлик берилиши зарур.

Улар харажатларнинг турли моддалари уртасида уз маблаFларини таксимлаш жараёнида маълум бир эркинликка эга булишлари зарур.

Махаллий хокимият органларига махаллий бюджетларнинг даромадлар кисмини тулдириш учун соликлар йиFими буйича маълум даражада ваколатлар такдим этилиши зарур. Купчилик холларда бу ута мураккаб муаммога айланади, чунки махаллий соликлар кийин йиFиладиган соликлар турига киради, махаллий солик хизматлари эса етарли даражада тажрибали солик мута-хассисларига эга эмасдирлар. Ундан ташкари, махаллий мансабдор шахслар билан аник солик туловчилар уртасидаги масофа минималдир, шу сабабдан соликлар йиFими сиёсий масала сифа-тида кабул килинади. Махаллий ахоли томонидан сайланган мансабдор шахсга туловларни амалга оширмаганлиги учун (масалан, мол-мулк солиFини туламагани учун) мол-мулкини мусодара килиш буйича карор кабул килиш канчалик мураккаб булишини тасаввур килиш кийин. Утиш даври иктисодиётига эга мамлакатларда бошка муаммо хам мавжуд. Соликларни йиFиш асосан марказий хукумат органларининг функцияси хисобланади, яъни марказлаштирилган соликлар йиFими махаллий хокимият органлари номидан амалга оширилса хам уларнинг бу жараёнда «билвосита» иштирокини назарда тутади.

Барча санаб утилган шарт-шароитларни тулик тайёр булмаслиги бюджет демарказлашуви сама-радорлигида камчиликларни юзага келтиради - «махаллий» манфаатларни умумминтака ёки миллий манфаатлардан устуворлиги, бошкарув функцияларининг кайтарилиши, бошкарув хара-жатларининг усиши, бюджет харажатларининг самарасизлиги ва бошкалар.

Хулоса ва таклифлар. Марказлаштириш ва, шу билан бирга, демарказлаштиришнинг афзал-ликлари ва камчиликларини бахолашда ушбу икки ракобатлашувчи ёндашувлар уртасида балансни топиш ута мухимдир. Энг мухими бу икки жараён бир-бири билан узвий боFлик ва доимо бир-бирини тулдириб боришини англаш лозим. Яъни, маълум бир холатда марказлаштириш жараёни амалга оширилаётгани демарказ-лаштириш жараёнига нисбатан булаётганини англашимиз лозим. Бунда ушбу икки жараённинг оптимал нисбатини топиш масаланинг ечимла-ридан бири хисобланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

Адабиётлар руйхати:

1. Лeкcин B.H. Фeдepaтивнaя Poccия и eë peгиoнaльнaя пoлитикa: yчeбнoe пocoбиe пo диcциплинe cпeциaлизaции cпeциaльнocти «Гocyдapcтвeннoe и мyниципaльнoe yпpaвлe-ниe». - M.: «ИHФPА-M», 2008. -С. 350.

2. https://bstudy.net/648892/ekonomika/preimuschestva_nedostatki_byudzhetnoy_ detsentralizatsii

3. Фyкapoлap учун бюджeт. 2019 лoйиx1acи. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Moлия вaзиpлиги Дaвлaт бюджeтининг Бoш бoшкapмacи. - Т., 2018.

4. Узбeкиcтoн Pecпyбликacининг Бюджeт кoдeкcи. 2013 йил.

5. Cpoжиддинoвa З.Х. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи бюджeт тизими: Дapcлик. -Т.: «InfoCOM.UZ», 2010.

6. Xaйдapoв H. Дaвлaт мoлияcини бoшкapиш. - Т. «Дкaдeмия», 2006.

7. Вaxaбoв Д.В., Cpoжиддинoвa З.Х. Гocyдapcтвeнный бюджeт: Учeбник. - Т.: «Икти^д-мoлия», 2006.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

8. Элмс^сю Б.Э. Дaвлaт бюджeтини ypтa мyддaтли peжaлaштиpиш. // «Иктиcoд вa мс>лия», 2019, 9-coн. -18-22-б.

9. Аxмeдoв Т.И. Peгyлиpoвaниe тeppитopиaльнoй opгaнизaции пpoизвoдcтвeнныx cил и кoмплeкcнoгo paзвития peгиoнoв Узбeкиcтaнa. - Т.: «Фaн», 1992. -С. 8.

10. Poдиoнoвa И.Д. Peгиoнaльнaя экoнoмикa. - M.: «Экзaмeн», 2003. -С. 9.

11. Абyлкocимoв Х.П. Ддминиcтpaтивныe peфopмa и дeцeнтpaлизaция гocyдapcтвeннoгo xoзяйcтвeннoгo yпpaвлeния в Pecпyбликe Узбeкиcтaн. «Вecтник HИЦ MИCИ: aктyaльныe вoпpocы coвpeмeннoй нayки»: элeктpoнний мeждyнapoдный нayчный жypнaл. - M.: HИЦ MИCИ, 2019, №17. / http: conference-nicmisi.ru / mezhdunarodnyj-nauchnyj-zhurnal-vestnik-nitz-misi-aktualnye-voprosy-sovremennoj-nauki-2html-C.13-20.

12. Бaбaджaнoвa Л.Ш. Дктyaльныe acпeкты ycтoйчивoгo paзвития тeppитopий Pecпyблики Узбeкиcтaн. // «Икти^д вa мoлия», 2018, 9-cok -53-59-б.

13. Xaйдapoв M. Max1aллий бюджeтлap му^^литыи oшиpиш мacaлaлapи. // «Иктигад вa мoлия», 2018, 6-cok -21 -30-б.

14. Mycaгaлиeв Д.Ж. Moлиявий мyнocaбaтлapнинг нaзapий мeтoдoлoгик жих^^^и вa KopaкaлпoFиcтoн Pecпyбликacи бюджeтининг умумий x^nam // «Иктиcoд вa ме>лия», 2019, 1-coн. -29-37-б.

15. Юлдaшeвa H., Xaмpaeвa Ф. А^лиз этaпoв бюджeтнoй пoлитики гocyдapcтвa no a^-визaции дeятeльнocти мecтныx бюджeтoв Pecпyблики Узбeкиcтaн. // «Иктиcoд вa мoлия», 2019, 5-coн. -33-41 -б.

16. Бaбaджaнoвa Л.Ш. Heкoтopыe вoпpocы пpaктики фopмиpoвaния дoxoдoв мecтныx бюджeтoв в Pecпyбликe Узбeкиcтaн и нaпpaвлeния ee coвepшeнcтвoвaния. // «Иктиcoд вa мoлия», 2018, 2-coн. -20-28-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 12(132)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.