Научная статья на тему 'БЮДЖЕТ МУАССАСАЛАРИДА МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИ ЎЗИГА ХОС УСУЛЛАРИ'

БЮДЖЕТ МУАССАСАЛАРИДА МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИ ЎЗИГА ХОС УСУЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
10
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Research Focus
Область наук
Ключевые слова
бюджет сиёсати / бюджетлаштириш усуллари / натижага йўналтирилган бюджетлаштириш / бюджет харажатлари / бюджет самарадорлиги. / бюджетная политика / бюджетирование / бюджетирование / ориентированное на результат / расходы бюджета / эффективность бюджета.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ш.Б.Хайриддинов, С.Т.Менглибойев

Мазкур мақолада бюджет молтявий ресурслардан фойдаланишни ўзига хос жиҳатлари тадқиқ этилган. Уларнинг ўзаро ўхшаш ва фарқли хусусиятлари тизимлаштирилган. Уларга нисбатан мустақил муаллифлик ёндашуви шакллантирилган, шунингдек, натижага йўналтирилган бюджетлаштиришнинг афзалликлари назарий-ҳуқуқий жиҳатдан баҳоланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Ш.Б.Хайриддинов, С.Т.Менглибойев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

КОНКРЕТНЫЕ МЕТОДЫ ЭФФЕКТИВНОГО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ФИНАНСОВЫХ РЕСУРСОВ В БЮДЖЕТНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ

В данной статье рассматриваются специфические аспекты использования бюджетных финансовых ресурсов. Систематизированы их взаимные и различные характеристики. Сформирован самостоятельный авторский подход к ним, оценены преимущества бюджетирования, ориентированного на результат, с теоретико-правовой точки зрения.

Текст научной работы на тему «БЮДЖЕТ МУАССАСАЛАРИДА МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИ ЎЗИГА ХОС УСУЛЛАРИ»

БЮДЖЕТ МУАССАСАЛАРИДА МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАРДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИ УЗИГА ХОС УСУЛЛАРИ

Ш.Б.Хайриддинов

^арши Давлат университети мустакил изланувчиси

С.Т.Менглибойев ^арши Давлат университети ИРБ йуналиши талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.10430862

Аннотация: Мазкур маколада бюджет молтявий ресурслардан фойдаланишни узига хос жихдтлари тадкик этилган. Уларнинг узаро ухшаш ва фаркли хусусиятлари тизимлаштирилган. Уларга нисбатан мустакил муаллифлик ёндашуви шакллантирилган, шунингдек, натижага йуналтирилган бюджетлаштиришнинг афзалликлари назарий -^укукий жихдтдан бах,оланган.

Калит сузлар: бюджет сиёсати, бюджетлаштириш усуллари, натижага йуналтирилган бюджетлаштириш, бюджет харажатлари, бюджет самарадорлиги.

КОНКРЕТНЫЕ МЕТОДЫ ЭФФЕКТИВНОГО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ФИНАНСОВЫХ РЕСУРСОВ В БЮДЖЕТНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ

Аннотация: В данной статье рассматриваются специфические аспекты использования бюджетных финансовых ресурсов. Систематизированы их взаимные и различные характеристики. Сформирован самостоятельный авторский подход к ним, оценены преимущества бюджетирования, ориентированного на результат, с теоретико -правовой точки зрения.

Ключевые слова: бюджетная политика, бюджетирование, бюджетирование, ориентированное на результат, расходы бюджета, эффективность бюджета.

SPECIFIC METHODS OF EFFECTIVE USE OF FINANCIAL RESOURCES IN

BUDGET INSTITUTIONS

Abstract: This article examines the methods of budget financing and their specifics. Their mutual similarities and differences are structured. An independent author's approach to them has been formed, as well as the advantages of result-oriented budgeting have been theoretically and legally assessed.

Keywords: budget policy, budgeting sons, results-oriented budgeting, budget expenditures, budget efficiency.

КИРИШ

Бюджети харажатларини молиялаштиришда мамлакатлар турли усуллардан самарли фойдаланиш учун таксимлашни амалга оширадилар. Бюджет харажатларини йуналтириш ва улардан максадли фойдаланиш асосий омиллардан бири х,исобланади. Тадкикотлардан маълумки, давлат бюджети давлатнинг зиммасидаги вазифаларни бажарилиши учун молиявийресурслар билан таъминлаш воситаси сифатида акс этиб келган. Бу эса, давлат бюджетидан муассасаларни ва ташкилотларни молиялаштириш усулининг кандай булишидан катъий назар давлатнинг вазифалари бюджетдан молиялиявий ресурсларни доимий мавжуд булишини англатади.

Муаллифлар[1,2] "...х,ар бир мамлакатда давлат бюджети тузилмаси ва бюджет тизими мавжуд булиб, бюджет тузилмаси мазкур давлатнинг сиёсий -маъмурий тузилмасига асосан шакллантирилади. Давлат бюджети тузилмаси уз мох,иятига кура, давлат бюджетини тузиш тамойиллари, уни тузиш, куриб чикиш, кабул килиш ва ижро этиш тартиби, бюджет даромадларини шакллантириш, унинг харажатларини амалга ошириш тамойилларини ташкил этишни ифодалайди" деб таъкидлаганлар.

Бизнингча, бюджет муассасаларини молиялаштириш усулларининг кандай булиши давлат зиммасидаги масалаларни узгартиришни такозо килиши керак эмас.

Бюджетдан молиявий ресурслардан самарали фойдаланишдан кузланган максадга эришиш самарали эканлигини ифода этиши лозим. Шу боисдан, давлат стратегик максадларига бюджет харажатларини уйгунлаштириш лозим булади.

МАВЗУГА ОИД АДАБИЁТЛАРНИНГ ТА^ЛИЛИ

Бозор муносабатларининг ривожланиши натижасида бюджет ресурсларини айрим харажатларини хусусий тармокка утишининг кучайиб бориши кузатилади. Бу эса, бюджет харажатларини амалга оширишда бозор иктисодиёти тамойилларидан кенг фойдаланишни узида ифода этади. Бюджет харажатларига бозор муносабатларини татбик этишда куйидаги элементларни юзага келиши билан изох,лаш мумкин:

-бюджет сиёсатининг номарказлашуви;

-давлатнинг айрим функцияларини хусусий секторга утказилиши;

-давлатбюджети ресурсларини режалаштиришнинг эркинлаштириш.

Уз навбатида, бюджет сиёсатидаги фундаментал узгаришларнинг юзага келиши, бюджет харажатларини режалаштириш услубларини х,ам такомиллаштиришга булган заруратни келтириб чикаради.

Бюджет сиёсатининг номарказлашуви - бу махдллий х,окимият органлари ваколатларига куплаб молиявий карорлар кабул килишни такдим этишни англатади. Жумладан, А.Ли бюджетни режалаштириш тугрисида узининг куплаб илмий хулосаларини келтириб утади. Давлат бюджетининг роли даромадлар ва харажатларнинг бошка барча баланслари, сметалар, молиявий режалар, шунингдек кредит ва касса режалари билан узвий богланганлигини таъкидлаб фикрини келтириб утади.

А.Лининг фикридан давлатнинг кандай функцияларини унинг зиммасидан олиш мумкинлигини англаш мумкин. Демак, фукаролар -бизнес вакиллари мустакил равишда молиялаштиришни инкор этмайдиган йуналишларни давлат зиммасидан олиш мумкин. Буларга, таълимнинг айрим боскичлари, баъзи тиббий хизматлар ёки иктисодиётни куллаб-кувватлаш харажатлари кабиларни киритиш мумкин. Лекин мудофаа, ижтимоий сохд ва давлат бошкаруви каби давлат функцияларини хусусийлаштиришнинг имкони мавжуд эмас ёки бу каби тажрибалар жах,он амалиётида кузатилмайди[3].

Бизнингча, давлатнинг зиммасидаги ажралмас сохдларда харажатларини бюджетдан молиялаштиришнинг либераллашуви юзага келиши лозим. Сабаби, жах,он тажрибасида х,ам бозор конунларини бюджет сиёсатига татбик этилиши айнан молиялаштиришнинг эркинлаштирилиши билан акс этади.

Муаллифлар Юлдошев А, Зайниев А. ва бошк. давлат харажатлари, биринчи навбатда, иктисодиётдаги зарур таркибий узгаришларни амалга ошириш, ишлаб чикаришнинг усишини, ижтимоий харажатларнинг манзилли булишини таъминлаш мух,им ахдмиятга эга булиб, х,озирда молиявий сиёсатнинг мух,им элементларидан бири эканлигини таъкидлаб утади [4].

Шу нуктаи назардан, бюджетдан молиявий ресурслардан кенг фойдаланиладиган усулларини куриб чикишга ва уларни узаро таккослашга назарий жихдтдан ёндашувларни амалга оширамиз.

Умуман олганда, бюджет харажатларини режалаштиришнинг куплаб назарий асослари мавжуд булиб, уларга нисбатан турлича ёндашувларни куриш мумкин.

Мамлакатимиз иктисодчи олимлари бюджетдан молиялаштиришнинг куйидаги усулларига тухталиб утади [5].

Жумладан:

- Бюджет-сугурта усул. Ушбу усул доирасида бюджет тушумлари, иш берувчилар, ишчиларнинг максадли туловларини амалга ошириш оркали молиялаштирилади. Мазкур усул кенг таркалган булиб, у Германия, Франция, Италия ва Швеция мамлакатларида амал килади.

- Бюджет тури. Асосан бюджет маблаглари х,исобига молиялаштирилади. Ушбу усул Гарб мамлакатларида фойдаланилади.

- Корхона усул Бунда согликни саклаш муассасалари ах,олига тиббий хизматлар ихтиёрий сугурта фонди маблаглари ёки тугридан-тугри туловлар х,исобидан утказиб беради. Мазкур усул асосан А^Шда кенг таркалган.

М.Хусаинов бюджетни режалаштиришда молиявий ресурсларнинг йуналишлари узаро таккослаш оркали маблагларни таксимлаш методини таклиф этади [6]. Унга кура, бюджет суровномаларни иерархик тарзда шакллантириш асосида устувор максадлар аникланиши кузда тутилади. Сунгра мутахассис-экспертлар фикри асосида бюджетни молиялаштириш сохдлари узаро таккосланиб устунликка эга йуналишлар аникланади.

Фикримизча, юкорида келтирилган ёндашувларда бюджетдан молиялаштиришнинг таккослама ва хорижий усулларига эътибор каратилган. Мазкур усулларга нисбатан кенгрок тушунча булиб, бир усулнинг узида бир неча методлардан фойдаланилиши мумкин.

ТАДЦЩОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ

Маколада илмий абстракциялаш, мантикий фикрлаш, киёсий тах,лил, динамикада урганиш, маълумотларни гурух,лаш, таккослаш усулларидан фойдаланилган.

Та^лил: бюджетлаштириш усуллари

киритилиши х,ар кандай бюджет харажат йуналишлари катъий белгиланишини узида акс эттиради.

Бугунги кунда бюджет ташкилотларининг харажатлар сметаси харажатлар гурух,ларининг х,ар бир моддалари буйича режалаштирилиб, мазкур сметалар асосида туловлар амалга оширилмокда (Ягона газна х,исоб ракамига утилгандан сунг молиялаштириш йук булиб (огзаки терминологияда мавжуд), ягона газна х,исоб ракамидан касса харажати (туловлар) амалга оширилмокда. Шу билан биргаликда харажатлар режалаштирилиши харажат гурух,ларининг х,ар бир моддалари кесимида амалга оширилади).

Тадкикотларимиз давомида бюджет харажатларини режалаштириш усулларини айрим жихдтларини куриб чикишга харакат киламиз.

Бюджет маблагларидан фойдаланиш тугрисидаги карорларни харажатларга оид мажбуриятларни кабул килиш йули билан расмийлаштириш олиб борилаётган бюджет сиёсатининг баркарорлиги ва изчиллигини таъминлайди. Харажатларга оид мажбуриятларни кабул килиш давлат х,окимияти ва махдллий узини-узи бошкариш

органларига бириктирилган ваколатлар ва функцияларга мувофик амалга оширилади. Албатта, хар бир ислохот бир молия йилида уз натижасини курсатиши мушкул, айникса, бюджет хизмати сохасида. Шу боис, харажатни таксимлашдан бюджет ташкилотлари ва бюджетдан маблаг олувчи ташкилотлар учун мажбуриятларни юклаш хам улардан натижа кутиш бир молия йили доирасидан урта муддатга (коида тарикасида 3 -5 йил) мулжалланган бюджет амалиётига утиш сари етаклайди. Бюджет маблагларидан самарали фойдаланиш имкониятларини чекловчи бир катор камчиликлар мавжуд булиб, уларга:

1) Жорий сметали режалаштириш бюджетдан молиялаштирилган хизмат (иш, товар)ларнинг натижаларини аниклаш имконияти жуда хам мураккаб кечмокда. Жорий тизимда амалда сарфланган харажатларнинг узи ва тежалган маблаггина натижалар сифатида кабул килинмокда. Мазкур ёндашув бюджетдан молиявий самарадорлигини аниклаш имкониятини бермайди. У факат маблаглар максадли сарфланишини таъминлаш, молиялаштиришнинг режалаштирилган ва амалдаги суммасини таккослаш имкониятини беради халос.

2) Жорий бюджетни режалаштириш бир йил билан чегараланиб, амалда бюджет сиёсатини ижтимоий -иктисодий ривожланишнинг жорий йил доирасидан четга чикувчи устувор вазифалари ва максадларига эришишга йуналтириш имкониятини чеклаб куймокда. Натижада урта ва узок муддатли истикболга мулжалланган миллий ва худудий дастурлар аксарият холларда бюджет имкониятлари билан богланмай колмокда. Бу эса, уларни бажариш муддатларини куп карра кайта курилишига ва дастур тадбирларига узгартиришлар киритилишига олиб келмокда.

3) Амалдаги бюджет узок муддатли инвестиция дастурлари (капитал куйилмалар) билан узвий даражада богланиш имкониятининг чегараланиб колганлиги. Инвестиция дастури доирасида амалга оширилаётган лойихалар (янги кувватларни яратиш, амалдаги объектларни асбоб -ускуналар билан жихозлаш) ишга туширилганидан сунг уларни жорий таъминлашга харажатлар талаб килади. Аммо, янги объектларнинг ишга туширилиши бюджет прогнози билан богланмаган, яъни унда мазкур объектларни жорий таъмирлаш харажатлар хисобга олинмаган холлар учрамокда. Натижада молия йили мобайнида мазкур объектларни молиявий таъминлашга кушимча маблагларни топиш (шу жумладан режага мувофик ажратилган маблагларни кайта таксимлаш йули билан) тугрисида карорлар кабул килинади. Давлат харажатлари ва кабул килинаётган (амалга оширилаётган) дастурларнинг узаро номувофиклиги муаммолари бюджетни режалаштириш асосан жорий вазифаларни хал килишга каратилганлигини курсатади. Бунда киска, урта ва узок муддатли даврларда режалаштирилган бюджет харажатлари билан эришилиши лозим булган ижтимоий-иктисодий натижалар тула хисобга олинмайди.

4) ^онунчиликда мавжуд камчиликлар, бюджет ва турли дастурлар уртасидаги алокани белгиловчи хукукий нормалар ва механизмлар мукаммал эмаслиги, шунингдек, бюджет маблагларидан фойдаланишнинг самарадорлик даражасига бахо беришда маълум методик курсатмалар ишлаб чикилмаганлиги сабабли куп холларда самарадорлик ва бюджет маблагларидан максадли фойдаланиш принципи билан узаро алмаштириш юз бермокда.

5) Давлат бюджети самарадорлигининг турли макроиктисодий курсаткичларига (бандлик, инфляция, фоиз ставкаси, нархлар даражаси ва бошкалар) караб унинг иктисодиёт ва ижтимоий сохани давлат томонидан тартибга солиш воситаси сифатидаги роли хакида гапириш уринли. Макродаражадаги курсаткичларнинг турли тавсифга эга

эканлиги х,ам бюджет харажатларининг самарадорлик даражасини улчашда муайян ноаниклик юзага келишини англатади. Бунинг устига умумий макрокурсаткичлар асосан информатив ва тах,лилий хусусият касб этади, уларни муайян шахсларнинг хдракатлари, кимнингдир шахсий жавобгарлиги билан боглаш мумкин эмас, маълум бир давлат муассасаси фаолияти билан боглаш х,ам мушкул х,исобланади. Айни вактда давлат бюджети давлат маблагларидан аник ва максадли фойдаланиш учун асосий молиявий режа сифатида хизмат килади. Мазкур режани амалга оширишда бюджет харажатларининг самарадорлик даражасини аниклаш зарурияти юзага чикади ва куйидаги х,олатларга дуч келиши мукаррар булиб колади: давлат маблаглари пировард натижада нимага сарфланган, бу харажатлар кандай натижа бермокда, пировард натижалар ва амалга оширилган харажатларнинг узаро нисбати кандай кечмокда? Бу ерда асосий ургу бюджет маблагларини сарфлаш учун шахсий ва институтционал жавобгарлик муаммоларини ечиш мух,им ахдмият касб этади. Х,озиргача мавжуд булган, утган молия йил учун бюджетнинг харажатлар моддаларига доир х,исобот маълумотларига асосланадиган бюджет харажатларини "сметали режалаштириш" усули молиялаштириш натижаларини аниклаш муаммосини амалда четлаб утади.

Юкоридаги фикрлардан х,ам маълум булмокдаки, сметали молиялаштириш объекти сифатида муассаса курсатилмокда. Шунингдек, харажатларни амалга ошириш шарти булиб эса харажатлар моддаси хизмат килмокда. Бошкача айтганда, харажатлар сметаси оркали бюджетдан молиялаштириш натижаларини сифат жихдтдан бах,олаш механизмининг такомиллашмаганлигини кайд этиш мумкин.

Мазкур омилларнинг мавжуд эканлиги бюджетдан молиялаштириш методларини тубдан такомиллаштириш зарурати юзага келишини англатади. Бизнингча, мамлакатда бюджетдан молиялаштиришнинг ягона услубидан фойдаланишнинг узи х,ам мавжуд булмайди. Давлат бюджет сиёсатини амалга оширишда бир неча бюджетлаштириш усулларидан фойдаланишни назарда тутади. Хусусан, Узбекистон амалиётида х,ам бундай тажрибани кузатиш мумкин. ХУЛОСА

Хулоса килиб аникрок айтганда, харажатларнинг узи натижа сифатида амал килади ва бундай шароитда бюджет харажатларини молиялаштиришнинг самарадорлигини аниклаш имконияти чекланади. Бюджет харажатларини режалаштиришнинг сметали тартиби маблаглар максадли сарфланишини таъминлаш ва молиялаштиришнинг режада белгиланган ва амалдаги суммаларини таккослаш имкониятини беради. Бу фактлар режалаштириш ва молиялаштиришнинг хдзирги тизими доирасида, албатта, фойдали, леки бюджет харажатларининг самарадорлик даражасини аниклаш имкониятини амалда х,ал килиб бермайди. Бундай ёндашувда х,исобот сметаси уз -узидан режали сметани вужудга келтиради ва бундай урин алмашиш чексиз давом этиши мумкин. Шундай килиб, йиллик бюджет доирасида бюджет харажатларининг самарадорлик даражасини аниклаш амалда мумки эмас, чунки мух,им иктисодий ва ижтимоий жараёнларнинг куп кисми барчаси узокрок муддатда амалга оширилади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Алимов И. Бюджет тизими: узига хос хусусиятлар// Бизнес -Эксперт журнали. - Т., 2017. - №7. - Б. 7-10.

2. Хайдаров М.Т. Махдллий бюджетлар мустакиллигини ошириш масалалари//Иктисод ва молия. -Т., 2017. - №6. - Б.21 -30.

3. Ли.А.Н, Мамлакат ик;тисодиётини ривожлантиришда давлат бюджетининг роли//Молиячи маълумотномаси журнали. - Т., 2016. - № 12(60). - Б.12-14.

4. Юлдашев А., Зайлиев А., Юлдашев А. Молиявий сиёсат ва унинг асосий йуналишлари//Бизнес-Эксперт журнали. - Т., 2017. - №7. - Б. 11-12.

5. Гулямов С.С., Жумаев Н.Х., Рахмонов Д.А., Ташходжаев М.М. Ижтимоий сохада инвестицияларнинг самарадорлиги. Монография. -Т.: IQTISODIYOT, 2019. - 342 б.

6. Хайриддинов, Ш. Б. (2023). ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА БЮДЖЕТ МАБЛАГЛАРИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИНГ АЙРИМ ФУНДАМЕНТАЛЬ МАСАЛАЛАРИ. Research Focus International Scientific Journal, 2(9), 65-68.

7. Хусаинов М. Махдллий бюджетларни кластерли тахлил этиш//Ик;тисодиёт ва таълим журнали. - Т.: ТДИУ, 2011 й. - №6. - Б. 117-120.

8. Абдуллаев А.Ф. Методологические аспекты финансирования дошкольных образовательных учреждений//Молия ва банк иши электрон илмий журнал. - Т.:, БФА, 2019. - №2. - С. 27-36.

9. Ботирович К. А. и Батирович К. С. (2021). Доходы местного бюджета как важное звено доходной власти территории. Американский журнал экономики и управления бизнесом, 4(5), 1-4.

10. Новак Е. В. Интеграция сметного ценообразования и бюджетирования в строительстве: автореферат ... к.э.н. - М.: Российский университет кооперации, 2011.

25 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.