Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ДАВЛАТ БЮДЖЕТ МАБЛАҒЛАРИДАН МОЛИЯЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИНИНГ ИСТИҚБОЛЛИ ЙЎЛЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ДАВЛАТ БЮДЖЕТ МАБЛАҒЛАРИДАН МОЛИЯЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИНИНГ ИСТИҚБОЛЛИ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
132
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
молиялаштириш / бюджет маблағлари / смета / самарадорлик

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Одина Насридиновна Тешабаева, Нажибулло Асадулло Ўғли Cодиқов

Бюджетдан молиялаштириш усулларининг қандай бўлиши давлат зиммасидаги масалаларни ўзгартиришни тақозо қилиниши, бюджетдан молиялаштириш усулларидан фойдаланишдан мақсадга эришиш ва самарадорлиги. Давлат стратегик мақсадларига бюджет харажатларини уйғунлаштириш.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ДАВЛАТ БЮДЖЕТ МАБЛАҒЛАРИДАН МОЛИЯЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИНИНГ ИСТИҚБОЛЛИ ЙЎЛЛАРИ»

УЗБЕКИСТОНДА ДАВЛАТ БЮДЖЕТ МАБЛАГЛАРИДАН

МОЛИЯЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИНИНГ ИСТЩБОЛЛИ ЙУЛЛАРИ

Одина Насридиновна Тешабаева Нажибулло Асадулло ^ли Содиков

Фаргона давлат университети

АННОТАЦИЯ

Бюджетдан молиялаштириш усулларининг кандай булиши давлат зиммасидаги масалаларни узгартиришни такозо килиниши, бюджетдан молиялаштириш усулларидан фойдаланишдан максадга эришиш ва самарадорлиги. Давлат стратегик максадларига бюджет харажатларини уйгунлаштириш.

Калит сузлар: молиялаштириш, бюджет маблаглари, смета, самарадорлик

Давлат бюджетидан молиялаштиришда мамлакатлар турли усуллардан фойдаланиб маблагларни таксимлашни амалга оширадилар. Бюджет харажатларини йуналтириш ва улардан максадли фойдаланиш асосий омиллардан бири хисобланади. Тадкикотлардан маълумки, давлат бюджети давлатнинг зиммасидаги вазифаларни бажарилиши учун молиявий таъминлаш воситаси сифатида акс этиб келган. Бу эса, давлат бюджетидан молиялаштириш усулининг кандай булишидан катъий назар давлатнинг вазифалари бюджетдан молиялаштирилиши доимий мавжуд булишини англатади.

Доц. И.Алимов "..дар бир мамлакатда давлат бюджети тузилмаси ва бюджет тизими мавжуд булиб, бюджет тузилмаси мазкур давлатнинг сиёсий-маъмурий тузилмасига асосан шакллантирилади. Давлат бюджети тузилмаси уз мохиятига кура, давлат бюджетини тузиш тамойиллари, уни тузиш, куриб чикиш, кабул килиш ва ижро этиш тартиби, бюджет даромадларини шакллантириш, унинг харажатларини амалга ошириш тамойилларини ташкил этишни ифодалайди" деб таъкидлаб утади [2].

Бозор муносабатларининг ривожланиши натижасида бюджетнинг айрим харажатларини хусусий тармокка утишининг кучайиб бориши кузатилади. Бу эса, бюджет харажатларини амалга оширишда бозор иктисодиёти тамойилларидан кенг фойдаланишни узида ифода этади. Бюджет харажатларига бозор муносабатларини татбик этишда куйидаги элементларни юзага келиши билан изохлаш мумкин:

- бюджет сиёсатининг номарказлашуви;

- давлатнинг айрим функцияларини хусусий секторга утказилиши; давлат бюджетини режалаштиришнинг либераллашуви.

I SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 4 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Уз навбатида, бюджет сиёсатидаги фундаментал узгаришларнинг юзага келиши бюджет харажатларини режалаштириш услубларини хам такомиллаштиришга булган заруратни келтириб чикаради. Бюджет сиёсатининг номарказлашуви - бу махаллий хокимият органлари ваколатларига куплаб молиявий карорлар кабул килишни такдим этишни англатади. Жумладан, М.Хайдаров бюджет молиявий мустакиллигига эътибор каратади. Номарказлаштириш натижасида жамият хизматларини шундай ташкил ва такдим этилиши назарда тутиладики, улар махаллий ахоли эхтиёжларини тулаконли кониктиришни таъминлашлари керак [3], деб таъкидлайди.

Узбекистон амалиётига тухталиб утадиган булсак, бюджетни режалаштириш усулининг бош омили Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1999 йил 3 сентябрдаги "Бюджет ташкилотларини маблаг билан таъминлаш тартибини такомиллаштириш тугрисида"ги 414-сонли карори билан бевосита боглик хисобланади. Мазкур хужжатга кура, бюджет ташкилотлари молиялаштирилиши смета харажатлари асосида турт гурух (иш хаки ва унга тенглаштирилган туловлар, иш хакига кушимчалар, капитал куйилмалар ва бошка харажатлар)га ажратилган холда амалга оширилиши белгиланган. Ушбу методнинг 2000 йил 1 январдан бошлаб амалга киритилиши хар кандай бюджет харажат йуналишлари катъий белгиланишини узида акс эттиради. Бугунги кунда бюджет ташкилотларининг харажатлар сметаси харажатлар гурухларининг хар бир моддалари буйича режалаштирилиб, мазкур сметалар асосида туловлар амалга оширилмокда (Ягона газна хисоб ракамига утилгандан сунг молиялаштириш йук булиб (огзаки терминологияда мавжуд), ягона газна хисоб ракамидан касса харажати (туловлар) амалга оширилмокда. Шу билан биргаликда харажатлар режалаштирилиши харажат гурухларининг хар бир моддалари кесимида амалга оширилади). Тадкикотларимиз давомида бюджет харажатларини режалаштириш усулларини айрим жихатларини куриб чикишга харакат киламиз Бу борада, тадкикотчи А.Абдуллаев томонидан бюджетдан молиялаштиришнинг усулларини тизимлаштириб бериши алохида ахамиятга эга. Унга кура, мактабгача таълим муассасаларини молиялаштириш бюджет ва бюджетдан ташкари манбалар хисобидан молиялаштириш хусусиятлари аникланган [4] (1-жадвал).

Е.Новак молиявий менежментнинг харажатлар функцияси сифатида нархнинг шаклланиши смета асосида юзага келишини кайд этади. Ундан кузланган максад нархларнинг шаклланиши очиклигини таъминлашга каратилган.

1-жадвал

Мактабгача таълим муассасаларини молиялаштириш услублари узига кос

кусусиятлари

Молиялаштириш услуби

Mon и я паи тириш объекты ва предмети

Молиялаштириш манбаси

Бюджет маблагларин такдим этиш шакли

Бюджет маблагларин тацдим этиш шарти

Сметали Муассаса, муассаса Бюджет ва уй Муассасага Смета модцалари

харажатлари хужаликлари мабла-глари ажратмалар буйича харажатли катьий мацсадли амалга ошириш

Норма тивли Хизмат,. хизмат Бюджет ва уй Муассасага Курсатилган

харажатлари хужаликлари ажратмалар. хизматларга

мабла-глари субсидия макса дли харажат К.ИЛИШ

Дастурий Максад, мацсадли Бюджет ва Бюджетдан Мацсадли

дастур тадбирлари тижорат ва инвестициялар. дастурлар асосида

нотижорат субсидиялар. режалашгтирилган

ташкилотлар давлат натижаларга

мабла-глари харидларига ажратмалар эришиш

Шартномали Хизмат, таълим Бюджет ва уй Давлат билан Давлат билан

хизматларини хужаликлари шартномалар шартномалар

ри еожл а нти р и ш мабла^лари буйича буйича ани^ланган

хизматлари хизматларга хизматларни

харажатлари бюджет ажратмалари етказиб бериш

Е.Новак ллолиявий менежментнинг харажатлар функцияси шаклланиши смета асосида юэага келишини к,айд этади. Унда

Activate W

сифатида нархнинг н кузланган ма^сад

Лекин сметали усулда етарли сифат мезоиининг йуклиги ва ортикча бошкарувнинг вужудга келишини такозо килиши асослаб берилади [5].

Е.Елистратова Бюджет маблагларидан фойдаланиш ва такдим этиш жараёнлари бюджетдан режалаштиришда сметали, нормативли-киши бошига ва дастурий молиялаштириш усуллари мавжудлигини таъкидлаб утилади. Бюджетдан молиялаштириш хажми демографик холатга богликлиги ва унинг натижага эришилиши билан бахоланишига эътибор каратади [6].

Юкоридаги фикрлардан хам маълум булмокдаки, сметали молиялаштириш объекти сифатида муассаса курсатилмокда. Шунингдек, харажатларни амалга ошириш шарти булиб эса харажатлар моддаси хизмат килмокда. Бошкача айтганда, харажатлар сметаси оркали бюджетдан молиялаштириш натижаларини сифат жихатдан бахолаш механизмининг такомиллашмаганлигини кайд этиш мумкин. Мазкур омилларнинг мавжуд эканлиги бюджетдан молиялаштириш методларини тубдан такомиллаштириш зарурати юзага келишини англатади. Бизнингча, мамлакатда бюджетдан молиялаштиришнинг ягона услубидан фойдаланишнинг узи хам мавжуд булмайди. Давлат бюджет сиёсатини амалга оширишда бир неча бюджетлаштириш усулларидан фойдаланишни назарда тутади. Хусусан, Узбекистон амалиётида хам бундай тажрибани кузатиш мумкин. Бюджетдан киши бошига молиялаштириш, яъни нормативли метод умумий урта таълим, олий таълим ва согликни саклаш бирламчи бугинини молиялаштиришда фойдаланилади. Бунда бюджет ташкилоти хизматларини такдим этишда уларга бириктирилган укувчи/ахоли сони асосий омил булиб хизмат килади (бу метод синов килинди, лекин тулик жорий этилмади. Хрзирда таълимда штатлар ва дарс соатлари укувчилар сони, синфлар сони, согликни саклашнинг бирламчи

бугинида ахоли сонига хамда муассасанинг бино иншоатларига караб, бошка харажатлар асосан утган йилга хакикий харажатларга караб режалаштирилади).

Бизнингча, харажатлар сметаси асосида молиялаштириш Узбекистон бюджет харажатларида катта улушни ташкил килади. Хрзирги кунда харажатлар сметаси асосида режалаштириш якуний натижаларни акс эттирмасдан, маблагларни йуналтиришни узида акс эттирмокда. Бу эса. мазкур услубнинг жахон тажрибаисдан келиб чикиб янада такомиллаштиришни ёхуд узгартиришни талаб этмокда. Узбекистон Республикаси молия вазирининг 2014 йил 14 ноябрдаги "Бюджет ташкилотлари ва бюджет маблаглари олувчиларнинг харажатлар сметаси ва штат жадвалларини тузиш, тасдиклаш ва руйхатдан утказиш тартиби тугрисидаги низомни тасдиклаш хакида"ги 74-сонли (руйхат раками 2634) буйруги асосида бюджетни сметали режалаштиришнинг тартиб таомиллари белгилаб берилган. Ушбу хужжатда бюджетни сметали режалаштиришда куйидаги элементларга асосланилиши курсатиб утилган:

- харажатлар сметаларига доир хисоб-китоблар;

- бюджетдан ажратиладиган маблаглар хажми доирасида тузилади;

- сметаларни тузиш тартиби ва муддатлари тугрисида курсатмалар хар йили янгиланади;

- иктисодий ва ижтимоий ривожлантириш дастурлари курсаткичларига ва тежамкорликнинг катъий режимини хисобга олинади.

Юкорида келтирилган элементлардан куриниб турибдики, бюджет маблагларидан фойдаланиш самарадорлигини таъминлаш ва унинг мавжуд хажмидан ортик харажатларни амалга оширмасликни назарда тутади. Бу эса, асосий ургу харажатларни режалаштиришда бюджет ташкилотининг фаолият натижаларига эмас, балки харажатлар моддаси буйича максадли фойдаланишга берилаётганлигини ифода этади.

Хулоса килиб айтганда, сметали молиялаштириш фаолият натижаларига эмас, маблаглар сарф этилишига эътиборни каратиши маълум булмокда. Демак, сметали молиялаштириш сифат курсаткичларидан кура, микдор курсаткичларини купрок акс эттирар экан.

Бюджет харажатларини шартномали усулда амалга ошириш тартиби мамлакатимизнинг айрим йуналишларда амалга оширилмокда. Давлат-хусусий шериклиги амалиётини жорий этилиши натижасида бюджет маблаглари хусусий шерик билан шартнома тузиш оркали такдим этилиши вужудга келди. Бунда давлатнинг маълум вазифалари хусусий секторга утказиб берилади ва ушбу фаолиятнинг айрим харажатлари бюджет томонидан молиялаштирилиши амалга оширилади. Шу билан бирга, мамлакатимиз бюджет амалиётига аутсорсинг категориясининг кириб келиши бюджет харажатларини шартномали асосда амалга оширишга имконият яратмокда. Узбекистон Республикаси

Президентининг 2018 йил 7 декабрдаги "Узбекистон Республикаси согликни саклаш тизимини тубдан такомиллаштириш буйича комплекс чора-тадбирлар тугрисида"ги ПФ-5590-сонли фармонида тиббиёт тизимини ривожлантиришнинг устуворликлари белгиланди. Унга кура, "давлат тиббиёт ташкилотларининг айрим функциялари ёки хизматларини тадбиркорлик субъектларига аутсорсинг асосида утказиш" белгилаб берилди. Ушбу методнинг афзаллиги бюджет маблаглари смета харажатлари моддаси доирасида эмас, балки шартнома асосида белгиланган хизматларнинг курсатилишига нисбатан молиялаштирилиши кузда тутилади. Бу борада, Г.Касимова илмий хулосаларни шакллантирган. Хусусан, мактабгача таълим муассасаларида аутсорсинг амалиётини узига хос жихатлари ва ундан фойдаланиш самарадорлигини оширишга каратилган тавсияларни асослаб беради. Шунингдек, бюджет ташкилотларида аутсорсинг усулини татбик этишда куйидагиларга эътибор беради [7]:

- аутсорсер томонидан муассасаларда соглом овкатлантиришни ташкил этиш буйича узок муддатга режалаштирилган истикболли лойихалар такдим килинганда, танлов комиссиясининг карорига асосан туман (шахар) мактабгача таълим булимлари билан аутсорсер уртасида беш йилгача муддатга шартномалар тузилиши лозим;

- ижтимоий сохада аутсорсинг асосида бюджет харажатларининг натижадорлигини бахолаш услубиётини ишлаб чикишда якуний натижалар индексидан фойдаланиш керак;

- согликни саклаш муассасаларида давлат бюджетининг овкатланиш харажатлари ижросида хам аутсорсинг механизмидан фойдаланиш яхши натижалар беради.

Бюджетдан молиялаштиришнинг дастурий методи хам амал килиб, унда бир марталик лойихаларни амалга ошириш назарда тутилади. Унга мисол тарикасида "Обод кишлок", "Обод махалла" каби дастурларни келтириш мумкин. Бу каби давлат дастурларини ишлаб чикиш ва амалга оширишда бюджет маблагларидан фойдаланиш назарда тутилади. Бу билан эса, бюджет маблагларидан дастурий молиялаштириш методи оркали сарф этилишига имконият яратилади.

Юкоридаги тадкикотлар хулосаларида бюджет харажатларини режалаштириш ва уларни амалга ошириш методларига тухталиб утилган.

Узбекистонда натижага йуналтирилган бюджетлаштириш (НЙБ) буйича хукукиймеъёрий хужжатлар тулик холда шакллантирилмаган булсада, айрим коидалар келтирилган. Узбекистон Республикаси Бюджет кодексининг кабул килиниши билан бюджет тизими тамойилларининг такомиллаштирилиши ва 2020 йил 1 январдан бошлаб НЙБ амалиётига утишни бошлаб берган Узбекистон Республикаси Президентининг П^-4555-сонли карорининг кабул килиниши билан изохланади. Ушбу хужжат билан согликни саклаш, халк таълими,

автомобиль йуллари ва сув хужалиги сохаларида натижага йуналтирилган бюджетлаштириш амалиётини боскичма-боскич татбик этиш назарда тутилди. Демак, мамлакатимизда хам НЙБни жорий этиш юзасидан дастлабки кадамлар куйилиши бошланди. Шу нуктаи назардан, НЙБнинг илмий-назарий асосларини урганиш ва унинг бошка методлар билан таккослашни амалга ошириш долзарблик касб этади. Натижага йуналтирилган бюджетлаштиришни жорий этишдаги бош тамойил сифатида - бу "бюджет харажатларини бошкариш"дан "натижаларни бошкариш"га утишни узида ифода этади. НЙБ - бюджетни тузиш, ижро этиш ва уни назорат килиш услуби булиб, давлат сиёсатининг устувор йуналишларига мос тарзда стратегик максадларга эришиш учун натижаларга эришишни талаб этувчи бюджетлаштириш жараёнини узида акс эттиради. Бизнингча, натижага йуналтирилган бюджетлаштириш услубини жорий этишда сохалар кесимида мамлакатни ривожлантиришнинг стратегик натижаларини акс эттирувчи курсаткичлар тизимини ишлаб чикишдан иборат. Бу эса, мазкур курсаткичлар тизимига нисбатан бахоланадиган ва таккосланадиган мезонлар асосида жорий этилишини талаб этади. Курсаткичларни бахолашга имконият яратилиши бюджет харажатларини йуналтиришга имокн берса, таккослаш натижаларнинг канчалик ижобий/салбий эканлигини аниклашга шарт-шароит яратади. Шу билан бирга, натижавий бюджетлаштиришда якуник курсаткичларга куйилган мезон - бу муддатлилик хисобланади. Сабаби, мамлакатни ривожлантириш стратегик максадлари узок муддатли хусусият касб этиши боис бюджет харажатларини режалаштиришда мазкур таомилни инобатга олиш зарур. Уз навбатида, мазкур жихат урта ва узок муддатли бюджетлаштириш шаклининг вужудга келишига хизмат килади. таъкидлаш лозим, 2019 йил молия йилидан бошлаб Узбекистонда бюджетнома 3 йилга мулжаллаб режалаштирилиш амалиёти жорий этилди. Хусусан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 26 декабрдаги "Узбекистон Республикасининг 2019 йилги асосий макроиктисодий курсаткичлари прогнози ва давлат бюджети параметрлари хамда 2020-2021 йилларга бюджет мулжаллари тугрисида"ги П^-4086-сонли карори билан илк марта урта муддатли бюджет кабул килинди. Шу боисдан, НЙБни жорий этишнинг дастлабки боскичида натижаларни акс эттирувчи курсаткичлар тизимини яратиш мухим хисобланади.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш. Узбекистон Республикасининг 2017 йилда ижтимоий-иктисодий ривожланиши якунлари ва 2018 йилга белгиланган устувор вазифалар юзасидан Олий Мажлисга Мурожаатнома. // Халк сузи. 22.12.2017

2. Алимов И. Бюджет тизими: узига хос хусусиятлар// Бизнес-Эксперт журнали. -Т., 2017. - №7. - Б. 7-10.

3. Хайдаров М.Т. Махаллий бюджетлар мустакиллигини ошириш масалалари//Иктисод ва молия. -Т., 2017. - №6. - Б.21-30.

4. Абдуллаев А.Ф. Методологические аспекты финансирования дошкольных образовательных учреждений // Молия ва банк иши электрон илмий журнал. - Т.: БФА, 2019. - №2. - С. 27-36.

5. Новак Е. В. Интеграция сметного ценообразования и бюджетирования в строительстве: автореферат ... к.э.н. - М.: Российский университет кооперации, 2011. - 25 с.

6. Елистратова Е.Ю. Повышение эффективности расходов бюджетов на общее образование: автореферат ... к.э.н. - М.: Финансовый университет при Правительстве Российской Федерации, 2016. - 25 с.

7. Касимова Г.А. Мактабгача таълим муассаларида аутсорсинг ва ундан фойдаланишнинг афзалликлари// "Халкаро молия ва хисоб" илмий электрон журнали. № 4, августь, 2019 йил

8. Ахунова, О., Тешабаева, О., & Шахобиддинова, А. (2018). Методы влияния процесса капитала на рост стоимости компании в системе корпоративного управления. In Приоритеты мировой науки: эксперимент и научная дискуссия (pp. 236-238).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.