Научная статья на тему 'Давлат бюджети ижроси ва ғазначилик тизими: айрим муаммо ва ечимлар'

Давлат бюджети ижроси ва ғазначилик тизими: айрим муаммо ва ечимлар Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1000
142
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — М. Остонақулов

Молия тизими молиявий муносабатларнинг давлат бюджети, бюджетдан ташқари фондлар, давлат кредитлари, суғурта фондлари, фонд бозорлари ва корхоналар молиясини ўз ичига олади. Давлат бюджети, бюджетдан ташқари фондлар, давлат кредитлари, суғурта фондлари ва фонд бозорлари умумдавлат молиясини ташкил қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Давлат бюджети ижроси ва ғазначилик тизими: айрим муаммо ва ечимлар»

давлат бюджеты ижроси ва газначилик

тизими: айрим муаммо ва ечимлар

Молия тизими молиявий муносабатларнинг давлат бюджети, бюд-жетдан ташцари фондлар, давлат кредитлари, сугурта фондлари, фонд бозорлари ва корхоналар молиясини уз ичига олади. Давлат бюджети, бюджетдан ташцари фондлар, давлат кредитлари, сугурта фондлари ва фонд бозорлари умумдавлат молиясини ташкил цилади.

проф. М. Остонакулов

Тошкент Давлат Иктисодиёт университети

Давлат молиясини бош^ариш - бу (1) давлат уз вазифаларини бажаришини таъминлаш, (2) молия ресурсларини мобилизация ^илишда маълум самарага эришиш, (3) молия ресурсларини бир тизим асосида та^симлаш ва ишла-тиш хамда (4) и^тисодий бар^арорлаштириш ва жамият ривожи учун шароит яратиш бора-сида давлат томонидан курилган тадбирлар мажмуи.

Узбекистон Республикаси хукумати ва Хал^аро валюта фонди уртасида 2002 йилда имзоланган Меморандумда и^тисодий ислохотларни кенгайтириш ва чу^урлаштириш ишлари билан биргаликда давлат харажатла-рини бош^аришни такомиллаштириш масала-лари, мамлакатда Fазначилик тизимини жорий ^илиниши энг мухим вазифалар деб эътироф этилган.

Давлат молиясини бош^аришда газначилик тизимини жорий этишдан ма^сад давлат молиясини бош^аришни такомиллаштириш, давлат бюджетини тайёрлаш жараёнини ислох ^илиш ва давлат бюджетининг ижросини газначилик тизимига утиш ор^али бюджет маблагларини самарали сарфланишини таъминлашдир. Бунда, газначилик фаолияти концепциясини ишлаб чи^иш ва унинг ташкилий таркибини белгилаш хамда газначиликни ахборот тизи-мининг ишлашини техник ва дастурий таъминлаш хамда уни ишга тушириш кузда тути-лади.

Узбекистон Республикасининг «Бюджет тизими туррисида»ги конунга кура бюджет жараёни - бу давлат бюджетини тузиш, куриб чи^иш, ^абул ^илиш ва ижро этиш, унинг ижросини назорат ^илиш, ижроси ха^идаги хисоботни тайёрлаш ва тасди^лаш, шунингдек давлат бюджети тузилмасига кирувчи бюджет-лар уртасидаги узаро муносабатларнинг ^онун хужжатлари билан тартибга солинган жараёни хисобланади. Бюджет жараёни бюджет фаолиятининг туртта бос^ичини: (1) бюджет лойихаларини тузиш, (2) бюджетларни куриб чи^иш ва тасди^лаш, (3) бюджетлар ижросини таъминлаш ва (4) бюджетлар ижроси туррисида хисоботларни тузиш ва уларни тасди^лашни уз ичига олади.

Бюджет ижроси бюджет тасди^лангандан сунг бошланади. Бу бос^ичнинг ма^сади бюджетнинг даромадлар ва харажатлар ^исмларини бажариш хисобланади. Бюджет ижроси деганда бюджетда кузда тутилган даромадларни тула ва уз ва^тида тушишини таъминлаш ва тегишли тадбирларни молия-лаштириш тушунилади.

Узбекистон Республикасининг «Бюджет тизими туррисида»ги ^онуннинг 37-моддасига кура «Давлат бюджетининг касса ижросини ташкил этиш, шунингдек унинг давлат даро-мадлари ва харажатларини хисобга олиш Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан Узбекистон Республикаси Марказий

банки билан биргаликда амалга оширилади. Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги Fазначилиги ва унинг худудий булинмалари Давлат бюджетининг касса ижросини таъмин-лайди. Банклар Узбекистон Республикаси Мар-казий банкининг топширигига биноан Давлат бюджетининг касса ижроси операцияларини бажаради.

Бюджет маблаглари олувчиларнинг хара-жатлари уларнинг Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги Fазначилигида ёки унинг худудий булинмаларида очилган шахсий хисобвара^ларидаги бюджетдан ажратил-ган маблаглар ^олди^лари доирасида тулов топшири^номалари буйича амалга оширилади.»

Конуннинг шу моддасига асосланиб газначилик тизимига ^уйидагича таъриф бериш мумкин: Газначилик тизими - давлат бюджети касса ижроси жараёнида давлат бюджети (турли даражадаги бюджетлар, шу жумладан давлат ма^садли фондлари) касса ижросини таъминлашни, давлат бюджети газна ижросининг принципларини, турли даражадаги бюджетлар уртасида хамда турли даражадаги бюджетлар билан бюджет маблаглари олувчилар (бюджет ташкилотлари ва бош^а бюджет маблаглари олувчи ташкилотлар) уртасида вужудга келадиган муносабатларни узида ифодалайди.

Fазначилик тизимига бос^ичма-бос^ич: (1) ху^у^ий-меъёрий база яратиш, (2) Fазначиликнинг моддий-техник базасини яратиш, (3) Fазначилик тизими учун кад-рларни тайёрлаш хамда (4) давдат молиясини бош^аришнинг ахборот тизимини яратиш йули билан утилади. Давлат бюджети газна ижро-сига бос^ичма-бос^ич утиш режаси Узбекистон Республикаси Fазначилигини ташкил этиш кон-цепциясига асосан ишлаб чи^илган.

Fазначилик (ёки газначилик органлари) -бу давлат бюджетининг газна ижроси ^онун хужжатларида белгилаб ^уйиладиган мах-сус ваколатли молия органи хамда унинг Кора^алпогистон Республикаси, вилоятлар, туманлар, шахарлардаги худудий булинмалари йигиндисидир.

Давлат бюджетининг газна ижроси - бу Узбекистон Республикаси Давлат бюджетининг (шу жумладан давлат ма^садли фондлари-

нинг) ва бюджет ташкилотларининг бюджетдан таш^ари маблагларининг касса ижроси булиб, давлат бюджетининг барча даромад-ларини ягона газна хисобварагига киритиш хамда давлат бюджетининг харажатларини шу хисобвараедан тулаш хисобланади.

Узбекистон Республикасининг «Давлат бюджетининг газна ижроси тугрисида»ги конунга кура газначиликнинг (газначилик органла-рининг) асосий вазифалари булиб: (1) давлат бюджетининг касса ижросини таъминлаш;

(2) давлат бюджети маблагларининг тушуми ва сарфи устидан назоратни амалга ошириш;

(3) давлат бюджети маблагларини бош^ариш;

(4) ягона газна хисобварагини ва худудий газна хисобвара^ларини юритиш; (5) бюджет маблаглари олувчининг товар етказиб берувчи (иш бажарувчи, хизмат курсатувчи) билан тузилган шартномасини, шунингдек буюртма-чининг давлат бюджети маблаглари хисобидан капитал ^урилиш учун тузилган шартномасини мажбурий руйхатдан утказиш; (6) давлат бюд-жетида ^айси юридик ёки жисмоний шахслар учун маблаглар назарда тутилган булса, уша юридик ёки жисмоний шахслар номидан ва уларнинг топширигига биноан туловларни амалга ошириш; (7) давлат бюджети газна ижросининг бухгалтерия хисобини юритиш; (8) давлат бюджетининг ижроси тугрисидаги ахборотни йигиш, ^айта ишлаш, тахлил ^илиш ва хисоботни тузиш; (9) Узбекистон Республикасининг давлат ички ва таш^и ^арзларига хизмат курсатиш, Узбекистон Республикасининг кафолатларини ижро этиш; (10) Узбекистон Республикасига келаётган барча турдаги, шу жумладан номоддий шаклдаги инсонпарвар-лик ёрдами хамда техник кумаклашиш воси-таларини тули^ ва тизимли хисобга олиш хисобланади.

Давлат бюджети маблагларини бош^ариш деганда (1) газначиликнинг ягона газна хисобварагидаги ва бош^а банк хисобвара^ларидаги давлат бюджети маблагларини давлат бюджетининг харажатларини белгиланган муддатларда амалга ошириш учун йуналтириш, (2) давлат бюджети буш маблагларини банк депозитлари ва бош^а активларга ва^тинча жойлаштириш хамда (3) давлат бюджети буш маблаглари хисобидан республика бюджетига, Кора^алпогистон

Республикаси бюджетига, махаллий бюджетга хамда давлат ма^садли фондларига бюджет ссудалари бериш тушунилади.

Узбекистон Республикасининг газначилик тизими уч погона ^илиб ташкил ^илинган. Унинг биринчи погонаси булиб Узбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Fазначилиги, иккинчи погонаси - Кора^алпогистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шахар худудий газначилик бош^армалари ва учинчи погонаси - туман (шахар) газначилик булинмалари хисобланади.

Узбекистон Республикаси газначилик тизимининг асосий элементлари булиб: (1) газначиликнинг ягона газна хисобвараги; (2) газначиликнинг Бош китоби; (3) газначиликда кассани режалаштириш ва бош^ариш хамда (4) газначиликнинг ахборот тизими (давлат молиясини бош^аришнинг ахборот тизими) хисобланади.

Fазначилик тизимида бюджет ижроси: (1) касса ягоналиги, (2) шахсий хисобвара^лар ор^али молиялаштиришнинг хисобини юри-тиш, (3) бюджет тини^лиги, (4) бюджет маж-буриятларининг лимити, (5) шартномаларни руйхатга олиш ва (6) тендер танловлари ва конкурслар утказилиши каби принципларга асосланади.

Давлат бюджети ижросини газначилик тизимига утиш: (1) давлат бюджетини сама-рали бош^аришни амалга ошириш таъмин-лаш; (2) давлат бюджети маблагларидан сама-рали фойдаланишни таъминлаш; (3) бюджет маблагларидан ма^садли фойдаланиш устидан назоратни кучайтириш хамда (4) давлат бюджети ижроси туррисидаги хисоботни тайёрлаш муддатини ^ис^артириш ва сифатини янада яхшилашни кузда тутади.

Fазначилик органлари бюджет маблаглари олувчиларнинг (бюджет ташкилотлари ва бош^а бюджет маблаглари олувчи ташкилотларнинг) мажбуриятини ижрога ^абул ^илади ва кейин таедим ^илинган махсулотлар ва курсатилган хизматлар учун уларнинг номидан ва уларнинг топширигига асосан тулаб бериш ваколатини узига олади ва бюджет маблагларини ма^садли ишлатилишини таъминлаш асосида туловни амалга оширади.

Fазначилик тизими давлат бюджети ижросини олиб боришнинг бир шакли булиб, унда

давлат бюджети даромадларини ягона газна хисобварагида тупланиши таъминланади, бюджет маблагларидан фойдаланиши устидан назоратни амалга оширилади, шунингдек давлат таш^и ва ички ^арзларини бош^аришда хизмат курсатилади хамда бюджетдан таш^ари ма^садли фондлар, бюджет ташкилотлари-нинг бюджетдан таш^ари маблаглари пул о^имларини мониторингини олиб борилади.

Fазначилик тизимини банк тизимидан прин-ципиал фар^и - барча хисобвара^ларни урнига ягона газна хисобварагини юритилиши. Бюджет маблаглари олувчиларнинг барча даромадлари ягона газна хисобвараги доирасида очилган шахсий хисобвара^ларида ^айд ^илинади. Пул маблаглари аслида бюджет маблаглари олув-чилар ихтиёрида булмайди. Уларнинг шахсий хисобвара^лари фа^ат бухгалтерия хисобини олиб бориш ма^садида юритилади. Тизим шун-дай ишлайди: газначилик органлари бюджет маблаглари олувчилардан топшири^ларни олади, улар белгиланган тартибда текшири-лади ва хужжатлар - тулаб берилиши учун банкка юборилади, банк эса тегишли опера-цияларни амалга оширади.

Ягона газна хисобварагини яратилиши -хохлаган ва^тда йигилган даромадлар хажми туррисида, амалга оширилган харажатлар туррисида, буш пул маблаглари туррисида маълумот олиш имконини беради. Fазначилик бу ерда «кассир-назоратчи» ролини уйнайди. Хукумат бюджет маблаглари ким ва ^андай сарфланаётганини, ^айси вазирлик тизимида ишлатилмаган маблаглар борлигини, ^айси вазирликда маблаг етмаслигини куриш имко-нин ярадати. Бюджет ижросида касса тафо-вутини ю^ори ани^лик билан прогноз ^илиш имконияти пайдо булади.

Fазначилик руйирост бюджет режалаш-тирилишини талаб ^илади в бунга шароит яратади. Бу тизим бюджет ташкилотлари рахбарларининг психологиясини узгартиради, уларни маблаглар буйича хаёт кечиришга хамда ^арзларни купайтиришга йул ^уймасликка ургатади.

Давлат бюджетини бош^аришда газначилик тизимини амал ^илиши натижасида: (1) ^ис^а ва^т ичида давлатнинг молиявий ресурс-ларининг реал хажмини ва унинг прогноз курсаткичларини ани^лаш имконияти пайдо

булади; (2) давлат молиясининг холати туррисидаги тезкор ахборотларни йигиш, ^айта ишлаш ва тахлил ^илиш таъминланади; (3) давлат бюджетининг даромадлари ва харажатлари буйича уларнинг касса ижросининг кунлик мониторинги утказилади; (4) тасди^ланган бюджет маблаглари доирасида бюджет маблаглари олувчиларни товарлар ва хизматлар етказиб берувчилар олдида мажбуриятлар ^абул ^илиш бос^ичида (шартномалар, контрактлар тузиш ва^тида) дастлабки назоратни амалга ошириш таъминланади; (5) молия органлари томонидан бюджет харажатларини уз ва^тида ва манзилли молиялаштириш билан бюджет маблагларини тасарруф ^илувчи томонидан суистеъмол ^илишни ва нотурри ишлатили-шини олдини олиш ма^садида жорий назоратни амалга ошириш таъминаланади; (6) бюджет маблаглари олувчилар мажбуриятларни олгандан кейин пул маблагларини ягона газна хисобварагидан турридан-турри таъминотчи-ларнинг хисобвара^ларига утказиб берилиши натижасида пул о^имлари харакати буйича жараёнлар ^ис^аради;(7) газначилик тизи-мининг бир погонасидан иккинчи погонасига пул маблагларини утказишни соддалаштириш натижасида бюджет маблагларини тезкор ишлатилиши таъминланади.

Хозир амалдаги Узбекистон Республикаси-нинг «Бюджет тизими туррисида»ги ^онуннинг 37-моддасида «Давлат бюджетининг касса ижросини ташкил этиш, шунингдек унинг давлат даромадлари ва харажатларини хисобга олиш Узбекистон Республикаси Молия вазир-лиги томонидан Узбекистон Республикаси Марказий банки билан биргаликда амалга оширилади» дейилган. Узбекистон Республи-касининг «Давлат бюджетининг газна ижроси туррисида»ги ^онунда эса газначиликнинг асосий вазифалари сифатида давлат бюджети газна ижросининг бухгалтерия хисобини юри-тиш курсатилган. Бу номутаносибликка ани^лик киритилиши лозим.

Конунчилик хужжатларида «давлат бюджетининг касса ижроси» ва «давлат бюджетининг газна ижроси» тушунчалари буйича хам ноани^лик мавжуд. Хозир амалдаги Узбекистон Республикасининг «Бюджет тизими туррисида»ги ^онуннинг 37-моддасида «Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги

Fазначилиги ва унинг худудий булинмалари Давлат бюджетининг касса ижросини таъ-минлайди» дейилган булса, Узбекистон Республикасининг «Давлат бюджетининг газна ижроси туррисида»ги ^онуннинг 6-моддасида «Давлат бюджетининг газна ижроси Давлат бюджетининг барча даромадларини ягона газна хисобварагига киритишдан, шунингдек Давлат бюджетининг харажатларини шу хисобвара^дан тулашдан иборат» дейилган. Конунчилик хужжатларида давлат бюджети ижросига тааллу^ли шунга ухшаш тушунча-ларга ани^лик киритилса ма^садга мувофи^ булар эди.

Бюджет ижроси бюджет жараёнининг пал-лаларидан бири хисобланади. Бу атамани и^тисодий адабиётларда ва амалияётда кенг ишлатилишига ^арамасдан бу тушунчани маз-муни масалаларига етарлича ахамият берил-майди

Бюджет ижроси жараёни икки йуналиш буйича, яъни, даромалар ва харажатлар буйича амалга оширилади. Бюджетларни даромадлар буйича ижроси даромадларни бюджетнинг ягона хисобварагига утказилиши ва ^абул ^илиниши, тартибга солинувчи даро-мадларни тасди^ланган бюджетга мувофи^ та^симланиши, бюджетга орти^ча туланган даромад суммаларини ^айтарилиши хамда бюджет даромадларининг хисобини олиб бори-лиши ва тегишли бюджетларнинг даромадлари ха^идаги хисоботларнинг тузилишини уз ичига олади. Бюджетларни харажатлар буйича ижроси бюджетнинг ягона хисобварагида мавжуд булган бюджет маблаглари доирасида рух-сат бериш ва молиялаштириш буйича мажбу-рий амалларини бирин-кетин бажарилиши асосида амалга оширилади.

Ю^оридагиларни хисобга олиб, бюджет ижроси - бу даромадларни шакллантириш ва давлатни молиявий режасига мувофи^ жорий молия йилига ажратиладиган бюджет ажратма-лари доирасида давлат бюджети маблагларини харажат ^илишдаги молия-пул муносабатлари мажмуи деб таърифланса ма^садга мувофи^ булади.

Жахонда бюджет ижросининг бир нечта тизимлари мавжуд. Хозир Узбекистонда бюджет ижросининг газначилик тизимига (БИFТ) утиш жараёни кетаяпти.

Хозир илмий адабиётларда «бюджетнинг газна ижроси» тушунчасини турли тал^инлари учраб туради. Махсус илмий адабиётларда хамда куп сонли эълон ^илинган нашрларда хам «бюджетнинг газна ижроси» тушунчаси мазмунини етарли даражада тула илмий таъ-рифи берилмаган.

Бизингча, «бюджетнинг газна ижроси» тушунчасини ^уйидагича таърифласа булади: бюджетнинг газна ижроси - бу давлат томо-нидан ани^ белгиланиб олиб борилаётган бюд-

жет, соли^, пул-кредит, ижтимоий ва сиёсий ислохотлар доирасида, жорий молия йилига ажаратиладиган бюджет ажратмалари чегара-сида хамда бюджет маблагларини уз ва^тида етказилиши ва ма^садга мувофи^ сарфланиши устидан назорат, уларнинг хисоби, монито-ринги ва бош^арилиши асосида давлат бюд-жетини, шу жумладан бюджетдан таш^ари ма^садли фондлар маблагларини шаклланти-риш ва харажат ^илиш жараёнидир.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг 2000 йил 14 декабрдаги «Бюджет тизими туррисида»ги ^онуни.

2. Узбекистон Республикасининг 2004 йил 26 августдаги «Давлат бюджетининг газна ижроси туррисида»ги ^онуни.

3. Бюджет ташкилотларида бухгалтерия хисоби туррисидаги йури^нома (Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2010 йил 22 декабрда 2169-сон билан руйхатга олинган)

4. Давлат бюджети газна ижроси буйича функцияларнинг чегараланиши туррисидаги низом (Узбекистон Республикаси Молия вазирлигининг 2007 йил 30 августдаги 119-сонли буйруги билан тасди^ланган).

5. Акперов И.Г., Коноплева И.А., Головач С.П. Казначейская система исполнения бюджета в Российской федерации. Учеб. пособие. - М.: Финансы и статистика, 2002.

6. Косимова Г. Давлат бюджети ижросининг газначилик тизими. У^ув ^улланма. -Т.:Iqtisod-moliya, 2008.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.