Научная статья на тему 'Бюджет даромадлари барқарорлигини таъминлашда ҳудудлар солиқ салоҳиятини ошириш йўналишлари'

Бюджет даромадлари барқарорлигини таъминлашда ҳудудлар солиқ салоҳиятини ошириш йўналишлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
117
54
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Бозорова Л. А.

Республикамизда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг устувор йўналишларидан бири солиқ сиёсатини эркинлаштиришдир. Давлатимиз раҳбарининг мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришга бағишланган маърузаларининг барчасида1 солиқ салоҳиятини ошириш асосида давлат бюджети даромадлари барқарорлигини таъминлаш масалалари муҳим вазифалардан бири сифатида белгилаб келинаётганлиги бунинг яққол далилидир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Бюджет даромадлари барқарорлигини таъминлашда ҳудудлар солиқ салоҳиятини ошириш йўналишлари»

СОЛИК ^ËCA™ i НAЛОГОBAЯ ПОЛИTИКA

Бозорова Л.Д.

Давлат ^лик кумита^ ^лик aкaдeмияcи тад^^ч^и

БЮДЖЕТ ДARGMAДЛAPИ БAPKARОPЛИГИНИ ТДЪМИНЛДШДД ЩУДЛДP МЛИК, CAЛG^ИЯTИНИ ОШИPИШ ЙУНДЛИШЛДPИ

Республикамизда амалга оширилаётган ицтисодий ислоцотларнинг устувор йуналишларидан бири солиц сиёсатини эркинлаштиришдир. Давлатимиз рацбарининг мамлакатни ижтимоий-ицтисодий ри-вожлантиришга багишланган маърузаларининг бар-часида1 солиц салоциятини ошириш асосида давлат бюджети даромадлари барцарорлигини таъминлаш масалалари муцим вазифалардан бири сифатида бел-гилаб келинаётганлиги бунинг яццол далилидир.

Пpeзидeнтимиз Иcлoм Кapимoв таъ-кидлаб yтгaнлapидeк: "2011 йилда Давлат бюджeтининг хapaжaтлap к^ми 2010 йилга ниcбaтaн 25,4 фoизгa, 2000-йилга ниcбaтaн эca кapийиб 17,8 6apo6ap ycди. Кайд этиш жoизки, давлат бюджeти xapa-жaтлapининг 58,7 фoизи ижтимoий шхани мoлиялaш ва ах^лининг кам таъминлан-ган кaтлaмлapини кУллaб-кyввaтлaшгa йyнaлтиpилди".2 "2012-йилнинг acocий йyнaлишлapи хакида гaпиpгaндa, жo-pий йилда Узбeкиcтoн иктиcoдиëти ва унинг eтaкчи тapмoклapини pивoжлaн-тиpишнинг кypcaткичлapи aввaлo юкopи ва изчил ycиш cypъaтлapини caклaш,

1 Кapимoв И.Д. Эpишгaн мappaлapимизни муетахкамлаб, иcлoхoтлap йyлидaн изчил бopиш -acocий вазифамиз. - ^ш^нт: "Узбeкиcтoн", 2004.

- Б. 6; 16; Кapимoв И.Л. Бизнинг 6oui макоадимиз

- жамиятни дeмoкpaтлaштpиш ва янгилаш, мамлакатни мoдepнизaция ва иcлoх этишдиp. - ^ш^нт: "Узбeкиcтoн", 2005. - Б. 88-90; Кapимoв И.A. Эpи-шилган ютyклapни муотахкамлаб, янги мappaлap capи изчил хapaкaт килишимиз лoзим. - ^ш^нт: "Узбeкиcтoн", 2006. - Б. 6-7; Кapимoв И.A. Дeмoкpa-тик хукукий давлат, эpкин иктиcoдиëт тaлaблapини тулик жopий этиш, фyкapoлик жамияти acocлapини кypиш - фapoвoн хaëтимиз гapoвидиp. - Toшкeнт: "Узбeкиcтoн", 2007. - Б. 15-16.

2 И.Кapимoв. 2012 йил Ватанимиз тapaккиëтини

янги бocкичгa кyтapaдигaн йил булади. T."Узбeкиcтoн": 2012.

мaкpoиктиcoдий бapкapopликни янада мycтaхкaмлaшгa кapaтилгaнини таъкид-лаш лoзим".3

Юкopидa кeлтиpилиб утилган 2012 йилнинг ycтyвop вaзифaлapдaн кeлиб чиккан хoлдa шуни айтишимиз мум-кинки, хyдyдлap coлик caлoхиятини oшиpиш давлат бюджeти дapoмaдлa-pи бapкapopлигини таъминлашнинг acocий oмиллapдaн биpидиp. Шунинг учун худудий coликлapнинг уз вактида махаллий бюджeтгa кeлиб тушиши ва yндиpилишидa мавжуд мyaммoлapни аниклаш ва yлapни уз вактида бapтapaф этиш мухим ахамият кacб этади

Мамлакатимизда давлат бюджeти-нинг, айни^а махаллий бюджeт дapo-мaдлapи бapкapopлигини таъминлаш-да хyдyдлap coлик caлoхиятини oшиpиш мухим ахамиятга эгaдиp. Умуман oлгaндa, худуд coлик пoтeнциaли дeгaндa, coлик Koнyнчилигининг амал килиши Luapo-итида тахлил этилaëтгaн дaвpдaги ^лик, бoж тyлoвлapининг эхтимoл килинадиган ма^имал cyммacи, шyнингдeк coлик ва бoжхoнa opгaнлapининг нaзopaт ишлapи

3 Кapимoв И.A. 2012 йил Ватанимиз тapaккиëтини янги бocкичгa кyтapaдигaн йил булади . T."Узбeкиcтoн": 2012.

ИКТИМД BA MGЛИЯ I ЭKGНGMИKA И ФИНAНCЫ № 12, 2012

1-расм.

^УДУД соли^ потенциалига таъсир этувчи омиллар

натижалари буйича кушимча х,исобланган солик туловлари суммалари, яъни бу х,акикий йиFилган соликлар микдори би-лан бюджет даромадларини потенциал тупланишининг кобилияти уртасидаги фаркдир.

Солик потенциали иктисодий тузилма ва унинг соликка тортиладиган, солик ба-залари оркали аникланадиган ресурслар билан таъминланганлиги билан характер-ланади х,амда мах,аллий бюджетлар даро-мад кисми базасининг шаклланишига таъсир килади.

Худуд солик базасини бах,олашда х,удуднинг х,удудий мулки даромадли-лиги ва бюджет самарадорлиги, ишлаб чикариш ва ижтимоий инфратузилма си-фати х,амда х,удуд тармокларининг тех-нологик янгилашдаги эх,тиёжи, транспорт таъминоти кабиларни х,исобга олиш ло-зим.

Шунингдек, соликка тортиладиган ба-зага жиддий таъсир курсатувчи бир катор омилларни х,ам х,исобга олиш керак. Бу-лар: иктисодиётдаги туловсизликлар, иш х,аки буйича карздорлик ва бошкалар. Асосий солик туловчиларнинг солик базасининг узгаришига, уларнинг молиявий ах,волига, х,исоб-китоблар шаклларига таъсири албатта тах,лил этилиши лозим.

1-расмда схематик тарзда х,удуднинг солик потенциалига таъсир килувчи асосий ички ва ташки омиллар акс эттири-лган.

Келтирилган курсаткичлар х,удуднинг иктисодий, молиявий ва солик потенци-алини х,исоблаш учун ахборот базасининг асосини ташкил этиши лозим. Ушбу ахборот базаси х,удуднинг иктисодий усиши ва шунга мос х,олда мах,аллий бюджетларга солик тушумлари х,ажмининг усиш имко-ниятларини аниклашга шароит яратади. Бу мах,аллий бюджетларни шакллантириш учун мух,им. Чунки уларда х,удудларнинг юкори бюджетдан оладиган молиявий ёрдамлари, субвенциялар, дотацияларга эх,тиёжи реал акс эттирилади.

Солик потенциалини бах,олаш ёрдами-да солик даромадларини режалаштириш мах,аллий давлат бошкаруви органларига куйидаги кушимча устунликларни бериши мумкин:

замонавий моделлар асосида х,удуднинг ижтимоий-иктисодий ривож-ланишини урта ва узок истикболли прог-нозлаш имконияти;

- солик солиш базасини ошириш учун ва мах,аллий бюджетларга соликларга боFлик булмаган кушимча даромад ман-баларини таъминлаш максадида давлат мулкидан самарали фойдаланиш учун

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 12, 2012

бозор инфратузилмасини ривожланти-ришни раFбатлантиришда мах,аллий дав-лат х,окимияти органларининг манфаат-дорлигини ошириш (масалан, биноларни ижарага бериш, реклама хизматлари ва х,оказолар);

- мах,аллий х,окимият органларининг соликлар буйича карздорликни кискартиришдан манфаатдорлигини ошириш, чунки соликлар йиFилишининг пасайиши юкори турувчи бюджетдан молиявий тушумларни ошириш билан копланмайди;

- руйхатга олинмаган молиявий-хужа-лик фаолияти субъектларини аниклаш, х,исобга куйилмаган соликка тортиш объ-ектларини аниклаш оркали мавжуд солик базасидан тулик фойдаланишдан манфа-атдорликни ошириш ва кушимча солик даромадларини олиш;

- аникланган х,исобга олинмаган объ-ектлар ва руйхатга олинмаган хужалик субъектлари буйича оператив чоралар ку-риш ва мах,аллий бюджетларга баркарор солик тушумларини таъминлаш мумкин-лиги;

- янги ахборот технологияларини жо-рий этиш, технологик жараёнларни олиб боришнинг замонавий тизимлари ва оператив бошкарув воситалари билан жих,озлаш, харажатларни оптималлашти-риш х,амда молиявий ва солик органларининг ресурс таъминотини ривожланти-ришдан манфаатдорликни ошириш.

Худудни янада иктисодий ривожлан-тириш максадларига эришиш учун барча мавжуд ресурсларни сафарбар этиш за-рур, чунки х,удуднинг оптимал солик по-тенциали - бу иктисодий усиш суръатлари билан ижтимоий дастурларнинг бажари-лиши уртасида оптимал нисбатни таъмин-лашни назарда тутувчи соликка оид са-марали саъй-х,аракатлар х,исобга олинган потенциалдир.

Хозирги вактда мах,аллий бюджетнинг молиявий имкониятлари индекс-дефеля-торларни туFрилаш билан, яъни х,удуднинг даромад имкониятларини х,исобга олма-сдан асосий даврда йиFилган солик ту-шумлари туFрисида маълумотлар асосида башорат килинади. Бу каби ёндашувда уз-узини идора килувчи тузилмалар

соликлар йиFилишини оширишдан эмас, балки бошка даражадаги бюджетларнинг кушимча бюджет воситаларини ошириш-дан манфаатдор булишади. Шунинг учун мах,аллий бюджет даромадларини башо-ратлаш мукаммалликни талаб этади.

Солик салох,ияти ва соликларнинг йиFим курсаткичлари бюджет солик ба-шорати ва режалаштиришининг энг мух,им асосий воситаси булиши зарур. Бунинг учун куйидаги омиллар х,исобга олинса максадга мувофик булар эди:

• уз-узини идора килувчи тузилмалар-нинг тармок тузилиши ва иктисодий ри-вожланиш даражаси (иктисодий имкони-ятлар);

• давлат солик сиёсати;

• уз-узини идора килувчи тузилмалар иктисодий фаоллиги умумий усишининг узига хослигини курсатувчи корхоналар рентабеллиги уртача даражаси ва рен-табелли корхоналарнинг солиштирма (ажратилган) салмоFи, улуши;

• соликлар йиFиш буйича ма^аллий уз-узини бошкариш ташкилотлари ва солик идоралари томонидан белгиланган чора-тадбирлар.

Юкорида курсатилган солик тушумла-рининг ^акикий курсаткичларига асос-ланган х,удуд солик потенциалини ва уни бах,олашни молия органлари ^исоботи оркали молия йилининг тегишли даври буйича аниклаш мумкин.

Мазкур услуб х,удуд иктисодий сиё-сат устунлигига ва узига хос хусусиятига мувофик уз-узини бошкариш тузилмалари солик тушумларини аниклаш билан бир-галикда молиявий, солик ва иктисодий ва-зифалар томонидан амалга ошириладиган бюджет режалаштириш мувофиклигини таъминлашга имкон беради.

Хулоса килиб шуни айтишимиз мум-кинки, иктисодий юксалиш ва молиявий баркарорлик талабларига жавоб бера-диган солик тизимини яратишда солик ислох,отини амалга ошириш натижаси-да солик юкини мумкин кадар паст да-ражада булишига эришиш му^им роль уйнайди. Аммо шу билан бир каторда, соликларнинг фискал ах,амиятини оши-ришда тадбиркорлик субъеклари тулай-диган соликлар мух,им а^амият касб эта-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 12, 2012

СОЛИК c^ca™ i НAЛОГОBAЯ ПОЛИTИКA 67

ди. Taдбиpкopлик cyбъeктлapи тoмoнидaн туланадиган coлик тyшyмлapи бюджeт дapoмaдини таъминлашнинг аш^й ман-баи хиcoблaнгaнлиги ^бабли давлат oлдидa тypгaн вaзифaлapни хал этишда катта ахамиятга эга. Бугунги кунга кaдap мамлакатимизда тaдбиpкopлик cyбъ-eктлapи учун eтapли дapaжaдa имтиëзлap, пpeфepeнциялap ва кулай имкoниятлap яpaтилгaн бyлcaдa, aммo yлapгa янада Kyлaйликлap яpaтиш opкaли ушбу ишлap амалга oшиpилca, кeлaжaкдa давлат ^ë-^тини амалга oшиpишдa бюджeт дapo-мaдлapидa coлик тyшyмлapи oшиши учун зapypий oмил булиб хиcoблaнaди.

Юкopидa кeлтиpилгaн таклиф ва тав-cиялap аш^да coлик тyшyмлapини coлик caлoхияти кypcaткичлapи ëpдaмидa аниклаш куйидаги aфзaлликлapни бepa-ди: coлик кapздopлигини киcкapтиpишдa махаллий уз-узини бoшкapиш ташки-лoтлapи мaнфaaтдopлиги oшaди, чунки coлик йиFимининг па^йиши юкopи да-paжaдa тypyвчи бюджeтдaн мoлиявий ëpдaм хажмининг купайиши хишбига Koплaнмaйди; pyйхaтгa oлинмaгaн coлик тyлoвчилapни аниклаш acocлaнмaгaн coлик имтиëзлapини бepишни инкop этишга oлиб кeлaди ва шлик acocини иш-латишдан мaнфaaтдopлик oшaди.

Aдабиётлаp руйхати:

Кapимoв ИА Эpишгaн мappaлapимизни мycтaхкaмлaб, иcлoхoтлap йулидан изчил бopиш - acocий вазифамиз. - ^ш^нт: "Узбeкиcтoн", 2004.

Кapимoв И.A. Бизнинг бoш мaкcaдимиз - жамиятни дeмoкpaтлaштpиш ва янгилаш, мамлакатни мoдepнизaция ва иcлoх этишдиp. - ^ш^нт: "Узбeкиc-тoн", 2005.

Кapимoв И.A. Эpишилгaн ютyклapни мycтaхкaмлaб, янги мappaлap capи изчил хapaкaт килишимиз лoзим. - Toшкeнт: "Узбeкиcтoн", 2006.

Кapимoв И.A. Дeмoкpaтик хукукий давлат, эpкин иктиcoдиëт тaлaблapини тулик жopий этиш, фyкapoлик жамияти acocлapини кypиш - фapoвoн хaëтимиз гapoвидиp. - Toшкeнт: "Узбeкиcтoн", 2007.

И.Кapимoв. 2012 йил Baтaнимиз тapaккиëтини янги бocкичгa кyтapaдигaн йил булади. T."Узбeкиcтoн", 2012.

Хoммa A., A.Taнгиpкyлoв, Ш.^шматов, И.НopкУзиeв ва Н.Рoзикoвлap. Сoлик Kapзи ва уни yндиpиш. Укув кулланма. - Toшкeнт, Сoлик aкaдeмияcи, 2010. -114-Б.

Жypaeв A., Toшмaтoв Ш. ва бoшк. Сoликлap ва шликка тopтиш: Укув кулланма.-T.: "HOPMA", 2009.-184 б.

ИKTИCGД BA MGЛИЯ I ЭKGНGMИKA И ФИНAНCЫ № 12, 2012

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.