Научная статья на тему 'Солиқлар бўйича қарздорлик сабаблари, оқибатлари, олдини олиш ва бартараф этиш йўллари'

Солиқлар бўйича қарздорлик сабаблари, оқибатлари, олдини олиш ва бартараф этиш йўллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
433
86
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
солиқлар бўйича қарздорлик / солиқларнинг йиғилувчанлиги / солиқ маданияти / молиявий-иқтисодий сабаблар / ҳуқуқий сабаблар / солиқларни режалаштириш / debts on taxes / tax collection / tax culture / financial and economic reasons / legal reasons / tax planning

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Қурбанқулова Н. Қ.

Мақолада солиқлар бўйича қарздорликнинг сабабларини аниқлаш ва уларни бартараф этиш уларнинг вужудга келишининг олдини олиш ва бюджет даромадларининг белгиланган тартибда шаклланиши нуқтаи назаридан кўриб чиқилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CAUSES, EFFECTS, WAYS OF PREVENTION AND ELIMINATION OF TAX DEBT

Identifying and removing the causes of tax indebtedness are considered from the point of view of those prevention and formation of budget revenues in the established order.

Текст научной работы на тему «Солиқлар бўйича қарздорлик сабаблари, оқибатлари, олдини олиш ва бартараф этиш йўллари»

СОЛИК СИЁСАШ I НАЛОГОВАЯ ПОЛИTИКA 15

Курбан^улова Н.К.

Toшкeнт мюлия институти кaттa илмий хйдим излaнувчиcи

ЮЛИ^ ВУЙИЧД КAPЗДGPЛИK CAБAБЛAPИ, G^BAMAP^ ОЛДИНИ GЛИШ BA ВДPТAPДФ ЭТИШ ЙУЛЛДPИ

Солыцлар давлатнынг uçmucoduëmHu тартцбга cолuш-дагы acocuü вошталарыдан 6upu эканлыгыдан келыб чыццан цолда, мамлакатцмцзда cолuц cuëcamuHu такомцллаштц-рцшга, muзuмдaгu муаммоларнц бартараф этцшга ало^да эътцбор ^аратцлмо^да.

Пpeзидeнтимиз тaъкидлaгaнлapидeк, "2013 йилдa мутaнocиб вa 6apK,apop дaвлaт бюджeтини шaкллaнтиpиш мaкcaдидa coлик мaъмуpчилигини янaдa тaкoмиллaштиpиш вa эpкинлaштиpиш, мэхэллий бюджeтлapнинг дapoмaд киcмини муcтaхкaмлaш, бутун coлик тизимини coддaлaштиpиш вa унинг oшкopa-лигини тaъминлaш бyйичa тeгишли тaдбиp-лap кyздa тутилмoкдa1". Бундa дaвлaт бюджe-ти дapoмaдлapининг acocий киcмини тaшкил этишидaн кeлиб чикиб, coликлapнинг унди-pувчaнлик дapaжacини oшиpиш мacaлacигa кун тapтибидaги acocий мacaлaлapдaн биpи cифaтидa ëндaшилмoкдa. Бу ypиндa мaзкуp мacaлa бapчa мaмлaкaтлapдa дoлзapб мэ^-лaлapдaн биpи хишблэнишини aлoхидa кaйд этиб, coликлap бyйичa кapздopликнинг юзэ-ra кeлиш caбaблapи, oкибaтлapи, улapнинг oлдини oлиш вa бapтapaф этиш мacaлaлapи xуcуcидa тyxтaлиб yтaмиз. Бу бopaдa тэъкид-лaнгaнидeк, "coликлap вa тyлoвлap бyйичa бoкимaндaликни кaмaйтиpишнинг aмaлдa фoйдaлaнилaëтгaн мaъмуpий, мoлиявий жэ-зoлaш, кучли нaзopaт уcуллapи уни эхэмиятли дapaжaдa кaмaйтиpмacлигини эътибopгa oлиб, унинг юзaгa кeлишининг туб иктиcoдий

1 Кapимoв И.А. Бсш мaкcaдимиз - ^нг кулэмли иcлoхoтлap вэ мoдepнизaция йулини кэтъият билэн дэвсм эттиpиш. - T.: "Узбeкиcтoн" НМИУ, 2013. - Б. 36.

caбaблapини эниклэш лoзим"2. Кypилaдигaн жихaтлap coликлapнинг йиFилувчaнлик дapaжacини oшиpишгa xизмaт килэди. Сoликлapнинг йиFилувчaнлигини "ЭМЭЛДЭГИ Koнунчилик acocидa бeлгилaнaдигaн шлик мaжбуpиятлapининг бaжapилиш туликлиги cифaтидa ишoнapли тaъpифлaш вэ мэълум дaвpдa ^лик мaжбуpиятлapи микдopигa кeлиб тушэдигэн шлик тyлoвлapи микдopи ниcбaти тapзидa ифoдaлaш"3 мaкcaдгa мувoфикдиp.

Taдкикoт вэ кузaтишлapимиз нэтижэ-cи yлapoк, coликлap буйичэ кapздopлик Xoлaтлapининг юзэгэ кeлиш caбaблapи cи-фэтидэ coлик мэдэнияти билэн бoFл и к ^бэ-блap, мoлиявий-иктиcoдий вэ хукукий ^бэб-лapни кeлтиpиш мумкин.

Бундэ coлик мэдэнияти билэн бoFл и к ca-бaблap cифaтидa coлик тyлoвчилapнинг уз мaжбуpиятлapини тулэ aнглaмaгaнликлa-pи нэ^жэ^дэ coликлapнинг уз вэктидэ тyлaнмacлигини кeлтиpиш мумкин. Яъни xap биp шлик тyлoвчи oнгидa "Сoликлap нимэ учун тулэнэди?", "Tyлaнгaн coликлapнинг Вэтэнимгэ вэ мeнгa кэндэй фoйдacи 6op?" кэби caвoллapгa ижoбий жaвoб oлиш мухим эхэмият кacб этэди. Бу х^лэт coлик мэдэ-

2 Toшмуpoдoвa Б.Э. Иктишдий тapaккиëтгa эpишишдa coликлapдaн caмapaли фсйдэлэниш. - T.: 2007. -26-б.

3 Миpзaeв Ф. Узбeкиcтoндa ослик йиFилувчaнлиги дapaжacини oшиpиш йyллapи. - T.: 2012. -8-б.

ИКТИМД BA МGЛИЯ I ЭKGНGМИKA И Ф^КЫ 2013, 10

ниятининг шаклланиши ва усишига хизмат килади. Жамиятда солик маданиятининг паст-лиги атайин солик хукукбузарликлари содир этилишига хам олиб келиши мумкин. Бунда солик хукукбузарликлари даромадларни ёки солик объектини касддан яшириш оркали на-моён булади. Солик маданияти билан боFлик сабаблар "маънавий-психологик сабаблар"1 сифатида хам акс эттирилиши мумкин.

Молиявий-иктисодий сабаблар эса солик туловчининг молиявий холати билан бево-сита боFл и к холда юзага келади. Чунки молиявий баркарор солик туловчигина уз солик мажбуриятларини белгиланган тартибда ба-жара олади. Шу уринда таъкидлаш лозимки, солик юки даражасининг юкорилиги хам, уз навбатида, солик туловчиларнинг молиявий бекарорлигига сабаб булиши билан бирга, солик х,укукбузарликларининг ортишига хам олиб келади.

Хукукий сабабларга эса бевосита солик конунчилиги билан боFлик сабабларни кири-тиш мумкин. Маълумки, солик конунчилиги юрисдикция тилида ифодаланган булиб, оддий солик туловчи учун конунчиликдаги тартиб-коидаларни тушуниш, туFри англаш ва ижро-сини таъминлашда мураккаблик тугдиради. Солик конунчилигини тулик тушуниб етмас-лик ёки нотуFри талкин килиш, уз навбатида, солик бокимандалигининг юзага келиши ва ортишига сабаб булади. Шу уринда таъкидлаш лозимки, солик хукукбузарликлари буйича таъсир даражаси солик бокимандалиги дара-жасига тескари пропорционалдир.

Солик бокимандалигининг юзага кели-шининг хукукий сабаблари каторига солик конунчилигидаги узгаришлардан солик туловчилар уз вактида ва тулик хабар-дор булмасликлари хам киради. Мазкур холатда солик конунчилигига киритилаёт-ган узгаришларнинг кучга кириш муддати алохида эътибор талаб килади. Чунки солик тизими баркарорлиги хам солик тушумлари баркарорлигига хизмат килади. Амалдаги солик конунчилигига кура, 2010 йил 1 январ-дан бошлаб соликлар ва бошка мажбурий туловларнинг ставкалари узгартирилишини назарда тутувчи солик туFрисидаги конун

1 Пронин С.Б., Пронин М.С. Взыскание задолженностей по налогам с организаций. // Тематический спецвыпуск журнала "Горячая линия бухгалтера". - М.: 2006. -С. 16.

хужжатлари, агар уларда кечрок муддат курсатилмаган булса, расмий эълон килинган ойдан кейинги ойнинг биринчи кунидан эъ-тиборан амалга киритилади. Бунгача эса бун-дай хужжатларнинг улар кучга киришидан ка-мида бир ой олдин эълон килиниши назарда тутилган эди. Мазкур узгартириш солик сиё-сатининг ошкоралигини янада камайтиради, бизнеснинг уз фаолиятини муносиб равишда режалаштириш имкониятини пасайтиради хамда солик хатолари юзага келиши оркали солик бокимандалигига сабаб булади.

Солик бокимандалигининг юзага келиши иктисодиётда турли хил муаммоларни юзага келтиради. Бунда соликларнинг уз вактида ва тулик тегишли бюджетларга тушмасли-ги давлат бюджети дефицити ортишига сабаб булади. Мазкур холатда давлат томо-нидан бюджет дефицитининг олдини олиш максадида куриладиган чора-тадбирлар инфляция даражаси ёки ички ва ташки карзлар усишига олиб келади. Бундан ташкари, давлат микёсида солик тушумларини янада оши-риш максадида солик ставкалари оширили-ши, соликлар ва мажбурий ажратмаларнинг янги турлари жорий этилиши мумкин. Келти-рилаётган холатлар уз-узидан солик юкининг усишига сабаб булади. Юкорида келтириб утилаётган солик бокимандалиги окибатлари мамлакат ижтимоий-иктисодий тараккиётини пасайтириши билан бирга, давлатнинг молиявий баркарорлигига хам салбий таъсир курсатади ва жамият микёсида бошка куплаб муаммоларни юзага келтиради.

Соликлар буйича карздорликни бартараф этиш масалалари хусусида фикр юритадиган булсак, бунда, аввало, миллий ва хорижий тажрибада кулланиладиган усул ва меха-низмлар борасида тухталиб утиш лозим. Уму-мий холда соликлар буйича карздорликни бартараф этишда ихтиёрий, мажбурий ва суд тартибларидан фойдаланишга хар бир дав-латда эътибор каратилишини таъкидлаш за-рур. Шунингдек, "амалдаги жазо чораларини куллаб туриб, кузланган максадларга тулик эришилмаяпти"2.

Солик карздорлигини бартараф этиш-нинг ихтиёрий шакли солик туловчиларнинг бюджетга соликларни тулаш буйича маж-

2 Маликов Т., Жалилов П. Бюджет-солик сиёсати. - Т.: "Академнашр", 2011. -397-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 10

СОЛИК СИЁСАТИ / НАЛОГОВАЯ ПОЛИТИКА 17

буриятларини мустакил равишда бажариш-ларини киритиш; бундан ташкари, ишонч ва кафолат бериш, туловларни кечиктириш ва булиббулиб тулашга рухсат бериш, шу-нингдек, солик ва инвестицион солик кре-дити такдим этиш тизими оркали солик карздорлигини тартибга солиш мумкин. Солик карздорлигини бартараф этишнинг келтириб утилаётган шаклининг юзага келиш сабаблари шартли булиб, бунга мисол килиб, солик туловчининг солик хисоб-китобларида солик хатоликларига йул куйиши билан боFл и к х,олатларни курсатиш мумкин. Бунда солик карзини тулашни кечиктириш ёки булиб-булиб тулаш вактинчалик молиявий кийинчиликка эга булган корхоналарга дав-лат томонидан ёрдам курсатиш максадида тулаш муддатини солик туловчи карз сумма-сини бир йула ёки боскичма-боскич тулаган х,олда кейинрок муддатга кучиришдан ибо-ратдир. Солик карзини тулашни кечиктириш ёки булиб-булиб тулаш конун хужжатларида белгиланган тартибда Узбекистон Республи-каси Вазирлар Мах,камаси ёки у ваколат бер-ган орган томонидан бир ойдан йигирма турт ойгача муддатга берилади. Солик кредитини такдим этиш х,ам туловларни кечиктиришни назарда тутган х,олда, мамлакатимиз солик конунчилигига асосан янги ташкил этилган микрофирма ва кичик корхоналар учун ягона солик туловини бир йилга кечиктириш ама-лиётини мисол тарикасида келтиришимиз мумкин. Уз навбатида, инвестицион солик кредитларига тухталадиган булсак, хори-жий мамлакатлар амалиётида соликлардан вактинчалик бушаган маблаFлардан аник максадда, масалан, ишлаб чикаришни кенгай-тиришни таъминлаш максадида соликларни тулаш муддатини кечиктириш назарда тути-лади.

Солик карздорлигини баратаф этишнинг мажбурий шакли бюджет тизимига соликлар ва мажбурий ажратмалар тушишини таъминлаш максадида солик туловчига ташки таъ-сирни назарда тутади. Солик карздорлигини маъмурий тартибга солиш давлат солик хизмати, Молия вазирлиги (масалан, акциз сол иFи буйича), прокуратура х,узуридаги Солик ва валютага оид жиноий даромадлар-ни легаллаштиришга карши кураш департа-менти каби тузилмалар, шунингдек, банк ту-

зилмаси воситасида солик туловчини солик мажбуриятларини бажаришга мажбурлаши оркали амалга оширилади. Бунда "банк-лар солик туловчининг соликни ва бошка мажбурий туловни утказишга доир тулов топширикномаларини, шунингдек, тегиш-ли ваколатли органнинг соликлар ва бошка мажбурий туловларни конун х,ужжатларида белгиланган навбат тартибида ундириш туFрисидаги инкассо топширикномаларини Солик кодексида белгиланган тартибда ба-жариши шарт"1.

Мазкур шаклдан фойдаланиш солик туловчининг молиявий х,олатини ёмонлашти-риш билан бирга солик буйича карздорликни онгли равишда бартараф этишга сабаб булади.

Солик карздорлигини баратаф этишнинг суд шакли суд тизими арбитраж ва хужалик судлари оркали солик карзини ун-диришни назарда тутиб, турлича сабаблар таъсирида солик карздорлигини бартараф этиш имконини беради. Лекин бунда солик карздорлигини коплашнинг тезлиги бирмун-ча паст х,исобланиб, кушимча суд харажатла-рига сабаб х,ам булишини таъкидлаш лозим.

Солик карздорлигини бартараф этишнинг юкоридаги шаклларини куйидаги 1-расмда келтириб утамиз.

Соликлар буйича карздорлик ^олатларига йул куймаслик максадида корхонанинг узида соликларни режалаштириш амалиётини ташкил этиш х,ам максадга мувофик булади, деб уйлаймиз. Соликларни режалаштириш кор-хона томонидан алох,ида солик туловларини минималлаштириш ва соликларни тулаш жа-раёнини оптималлаштириш билан бир вактда, "солик конунчилигига сузсиз амал килишни узида назарда тутади"2.

Тадкикот натижалари куйидаги хулосалар-ни берди:

■ биринчидан, соликлар буйича карздорлик юзага келишининг асосий сабаблари сифати-да солик маданияти, солик туловчининг молиявий х,олати, конунчиликдаги узгаришлар билан боFл и к ^олатларни келтириш мумкин;

1 Узбекистон Республикаси Солик кодекси. 53-модда. (2013 йил холатига кура).

2 Евстигнеев Е.Н. Налоги и налогообложение. - С.-Пб. "Питер", 2009. - С. 85.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 10

■ иккинчидан, соликларнинг уз вактида ва тулик тегишли бюджетларга тушмаслиги дав-лат бюджети дефицитининг ортишига, инфляция даражаси ёки ички ва ташки карзларнинг усишига, солик ставкалари усиши ва янги солик турларининг жорий этилиши натижасида солик юки даражасининг ошишига, умуман, мамлакат ижтимоий-иктисодий тараккиёти ва молиявий баркарорлигининг пасайишига олиб келади;

■ учинчидан, соликлар карздорлигини бар-тараф этишнинг ихтиёрий шакли солик туловчи томонидан солик хатоларини бартараф этишга йуналтирилган булса, мажбурий шакли маъму-рий тартибда, ваколатли органлар томонидан

1 Муаллиф томонидан ишлаб чикилди.

1-расм.

Соликлар буйича к,арздорликни бартараф этиш йуллари1

ёки банк тузилмалари оркали ундиришда на-моён булади. Суд оркали ундириш эса кушимча молиявий йукотишларга олиб келади;

■ туртинчидан, солик маданиятини юксал-тириш, солик конунчилигини такомиллашти-риш ва баркарорлигини таъминлаш, молиявий ва маъмурий таъсир чораларини кучайтириш, солик юкини оптималлаштириш соликлар буйича карздорлик х,олатларининг камайиши-га хизмат килади ва бу, уз навбатида, бюджет даромадларининг белгиланган тартибда шакл-ланиши оркали мамлакат ижтимоий-иктисодий тараккиёти ва ах,оли турмуш фаровонлигининг усишига олиб келади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 10

Солик органлари ваколатларидан фойдаланиш оркали

Бошка органлар ваколатларидан фойдаланиш оркали

Тижорат банклари оркали

СОЛИК СИЁСАТИ I НАЛОГОВАЯ ПОЛИТИКА 19 _/

Aдaбиётлap:

1. Кapимoв И.А. Бoш мaкcaдимиз - ^нг кулэмли иcлoxoтлap вэ мoдepнизaция йулини кэтъият билэн дaвoм эттиpиш. - Т.: "Узбeкиcтoн" НМИУ, 2013. -64-б.

2. Тoшмуpoдoвa Б.Э. Иктиcoдий тapaккиётгa эpишишдa coликлapдaн caмapaли фoйдaлaниш. Икт. фэнл. дoктopи илмий дapaжacини oлиш учун тэкдим этилгэн диcc. aвтopeфepaти. - Т.: 2007. -40-б.

3. Mиpзaeв Ф. Узбeкиcтoндa coлик йиFилувчaнлиги дapaжacини oшиpиш йyллapи. Икт. фэнл. нoмзoди илмий дapaжacини oлиш учун тэкдим этилгэн диcc. aвтopeфepa-ти - Т.: 2012. -21-б.

4. Пpoнин С.Б., Пpoнин М.С. Взыcкaниe зaдoлжeннocтeй no нaлoгaм c opгaнизa-ций. II Тeмaтичecкий cпeцвыпуcк жуpнaлa "Гopячaя линия буxгaлтepa". - М.: 2006. -С. 216.

5. Maликoв Т., Жaлилoв П. Бюджeт coлик-cиёcaти. - Т.: "Aкaдeмнaшp", 2011. -472-б.

6. Узбeкиcтoн Рecпубликacи Сoлик кoдeкcи (2013 йил x^a^ra кypa).

7. Евcтигнeeв Е.Н. Haлoги и нaлoгooблoжeниe. - С.-Пб. "Питep", 2009. -С. 320.

ИКТИЗДД BA МGЛИЯ I ЭKGНGМИKA И ФИНAНCЫ 2013, 10

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.