Научная статья на тему 'БУЗИЛГАН ЕРЛАРНИ РЕКУЛЬТИВАЦИЯЛАШГА ҚАРАТИЛГАН ТАЖРИБАЛАР'

БУЗИЛГАН ЕРЛАРНИ РЕКУЛЬТИВАЦИЯЛАШГА ҚАРАТИЛГАН ТАЖРИБАЛАР Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
4
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Жиззах вилояти Зафаробод тумани / гипс кони / бузилган ерлар / техник ва биологик рекультивация / тупроқ унумдорлигини тиклаш ва ошириш / қишлоқ хўжалиги ерларини яхшилаш.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Gofurjon T. Parpiev, Makhfuza Abdullayeva, Xurshid Ergashev, Ibrokhimjon Shukurbekov, Kozim N. Tokhirov

Ушбу мақолада “Ўздаверлойиҳа” давлат илмий-лойиҳалаш институти мутахассислари томонидан 2023 йилда Жиззах вилояти Зафаробод тумани “Кожахмед” ҳудудида жойлашган “Жиззах цемент план” МЧЖ Тимирзаевский-2 Ганч конида гипс қазиб олинган ҳудудидаги бузилган ерларни рекультивациялашга қаратилган ер тузиш лойиҳалаш ишлари қисқача баён қилинган. Мазкур олиб борилаётган тажрибаларда рекультивациялаш ишларининг техник ва биологик босқичлари орқали 13,63 гектар ерни қайта қишлоқ хўжалиги оборотига киритиш илмий асослаб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БУЗИЛГАН ЕРЛАРНИ РЕКУЛЬТИВАЦИЯЛАШГА ҚАРАТИЛГАН ТАЖРИБАЛАР»

УУК. 631.619

БУЗИЛГАН ЕРЛАРНИ РЕКУЛЬТИВАЦИЯЛАШГА ЦАРАТИЛГАН

ТАЖРИБАЛАР

1Gofurjon T. Parpiev, 2Makhfuza Abdullayeva, 3Xurshid Ergashev, 4Ibrokhimjon Shukurbekov, 5Kozim N. Tokhirov, 6Avazjon Kh. Abdullaev, 7Utkirbek Kh. Iminov,

8Temurbek G. Tokhirov

1 [0000-0001-9876-5535] ORCID, 2 [0009-0000-6004-6260] ORCID, 3 [0009-0003-4316-4363] ORCID, 4 [0009-0002-9835-0940] ORCID, 5 [0009-0004-6612-5671] ORCID, 6 [0009-00000700-2349] ORCID, 7 [0009-0002-8899-7214] ORCID, 8[0009-0004-3354-313X] ORCID 1parpiyev.77@mail.ru, 2maxfuza85@mail.ru, 3e_khurshid_1987@umail.uz, 4ishukurbekov@gmail.com, 5kozimtoxirov95@gmail.com, 6argan@gmail.com, 7otkirbek446@gmail.com, 8temurtoxirov05@gmail.com 1,2,3,4,5,6,7"Уздаверлойих,а" давлат илмий-лойихдлаш институты, Тошкент ш, 8Хал;аро кишлок хужалиги университети, Тошкент ш. https://doi.org/10.5281/zenodo.10935770

Аннотация. Ушбу мацолада "Уздаверлойиуа" давлат илмий-лойщалаш институти мутахассислари томонидан 2023 йилда Жиззах вилояти Зафаробод тумани "Кожахмед" цудудида жойлашган "Жиззах цемент план" МЧЖ Тимирзаевский-2 Ганч конида гипс цазиб олинган уудудидаги бузилган ерларни рекультивациялашга царатилган ер тузиш лойщалаш ишлари цисцача баён цилинган. Мазкур олиб борилаётган тажрибаларда рекультивациялаш ишларининг техник ва биологик босцичлари орцали 13,63 гектар ерни цайта цишлоц хужалиги оборотига киритиш илмий асослаб берилган.

Калит сузлар: Жиззах вилояти Зафаробод тумани, гипс кони, бузилган ерлар, техник ва биологик рекультивация, тупроц унумдорлигини тиклаш ва ошириш, цишлоц хужалиги ерларини яхшилаш.

Аннотация. В данной статье специалисты государственного научно-проектного института «Уздаверлойиха» кратко описывают проектные работы по формированию земель 2023 года, направленные на рекультивацию нарушенных земель в районе добычи гипса на руднике «Тимирзаевский-2 Ганч» «Джизакского цементного завода» ООО расположеного в районе «Коджахмед» Зафарабадского района Джизакской области. В проводимых экспериментах научно обосновано введение в сельскохозяйственный оборот 13,63 га земель посредством технического и биологического этапов рекультивации.

Ключевые слова: Зафарабадский район, Джизакская область, гипсовый рудник, нарушенные земли, техническая и биологическая рекультивация, восстановление и повышение плодородия почв, улучшение сельскохозяйственных земель.

Abstract. In this article, specialists from the State Research and Design Institute "Uzdavyerloyikha" briefly describe the design work on land formation aimed at reclamation of disturbed lands in the gypsum mining area at the Timirzaevsky-2 Ganch mine of the Jizzakh Cement Plant LLC located in the Kojakhmed district of Zafarabad district of Jizzakh region. In the ongoing experiments, the introduction of 13.63 hectares of land into agricultural use through the technical and biological stages of reclamation is scientifically substantiated.

Keywords: Zafarabad district, Jizzakh region, gypsum mine, disturbed lands, technical and biological reclamation, restoration and improvement of soil fertility, improvement of agricultural land.

Кириш. ^ишлок хужалиги сохасида 2019-2021 йилларда ирригация ва мелиорация тизимлари таъмирлаш ва тиклаш хисобига жами 208 минг гектар ерлар фойдаланишга киритилган. Республикада жами 9 минг гектар кишлок хужалигига мулжалланган ер участкалари рекультивация ишлари бажарилмаслиги натижасида фойдаланишдан чикиб кетган. Бундан ташкари, кишлок хужалиги сохасида бузилган ерлар асосан инфратузилма объектлари (йуллар, кувурлар, электр тармоклари) утказилишидан сунг рекультивация ишлари амалга оширилмаслиги ёки талаб даражасида ташкил этилмаслиги окибатида, дастлабки хисоб-китобларга кура 1,2 минг гектар кишлок хужалиги ерлари бузилган.

Ушбу холатлар муаммонинг накадар долзарб эканлигини курсатади.

Бу борада биз томондан саноат ишлаб чикариши максадида ерларни узлаштириш натижасида бузилган ерларни рекультивациялаш ва кишлок хужалиги ерлари оборотига кайтаришга каратилган ер тузиш лойихалаш ишлари амалга оширилмокда.

Бунда, бузилган ерларнинг салбий таъсири натижасида унумдорлигини тулик ёки кисман йукотган барча тоифадаги ерларнинг экологик ва мелиоратив холатини тиклашга эришиш кузда тутилган.

Тадкикот объекти ва услублари. Тадкикотларда ер тузиш лойихалаш объекти сифатида Жиззах вилояти Зафаробод тумани "Кожахмед" худудида жойлашган "Жиззах цемент план" МЧЖ Тимирзаевский-2 Ганч конида гипс казиб олинган худудидаги бузилган ерлари танлаб олинган. Рекультивация килинадиган худуд хужаликнинг марказий кисмида жойлашган.

Тадкикотлар услуби асосини Узбекистон Республикасининг Ер кодекси [1; 448-б.] тегишли моддалари хамда Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2023 йил 29 апрелдаги "Бузилган ерларни рекультивация килиш, тупрокнинг унумдор катламини саклаш ва ундан окилона фойдаланишни ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги 169-сон карорининг [2] ижросини таъминлаш максадида, шунингдек, мазкур карор билан тасдикланган "Бузилган ерларни рекультивация килиш, тупрокнинг унумдор катламини сидириб олиш, саклаш ва ундан окилона фойдаланиш тартиби тугрисидаги Низом"га биноан кишлок хужалигига мулжалланган бузилган ерларни рекультивация килиш, тупрокнинг унумдор катламини сидириб олиш, саклаш ва ундан окилона фойдаланишни белгилаш лойихаларини ишлаб чикиш ва лойихани жойига кучириш даврида муаллифлик назорати олиб бориш буйича "Уздаверлойиха" давлат илмий-лойихалаш институти томонидан бажариладиган ер тузиш лойихалаш ишлари ташкил этади.

Бузилган ерларни рекультивациялаш катта халк хужалик ахамиятига эга булиб, бундай ер тузиш лойихалаш ишлари тупрок коплами бузилган ерларнинг унумдорлигини ва халк хужалиги кийматини тиклашга каратилган турли мухандислик-техникавий бошка ишлар мажмуасини амалга оширади.

Бу борада биз томондан Жиззах вилояти Зафаробод тумани "Кожахмед" худудидаги "Жиззах цемент план" МЧЖ Тимирзаевский-2 Ганч конини узлаштириш йули билан бузилган ерларнинг рекультивация килиш буйича ишчи лойихани ишлаб чикиш мазкур МЧЖнинг 2023 йил 8 августдаги 406-сон буюртмасига асосан "Уздаверлойиха" давлат илмий-лойихалаш институти билан тузилган 2023-16х-сонли шартнома асосида бажарилаётган лойиха (2023-2024 йй.) ишлари юзасидан.

Бу жараёндарекультивация ишлари 2 босцичда амалга ошириш белгиланди:

а) рекультивациянинг техник босцичи - мелиоратив холатдаги (бузилган) ерларга унумдор ва потенциал унумдор тупрок катламларини олиб ташлаш, саклаш ва куллаш чора-тадбирларини куллаш;

б) рекультивациянинг биологик босцичи - бузилган ерларнинг унумдорлигини тиклаш ва оширишга каратилган чора-тадбирлардан иборат булиб, мелиорациянинг техник боскичидан сунг амалга оширилади.

Тадкикотларни амалга ошириш жараёнида куйидаги манбалардан фойдаланилган:

- Ер тузиш лойихалаш ишларида ернинг мелиоратив холатини яхшилашга куйиладиган умумий талаблар;

- "Кожахмед" худуди ерларининг планлари, Жиззах вилояти Зафаробод тумани М 1:500;

- "Жиззах цемент план" МЧЖ буюртмачиси томонидан топширилган топширик;

Умуман олганда, бузилган ерларнинг мелиоратив холатини яхшилаш лойихасини

ишлаб чикиш амалдаги норма ва коидаларга мувофик ишлаб чикилади.

Тадкикот натижалари ва уларнинг мух,окамаси. Зафаробод тумнаи худуди Мирзачул даштининг гарбида жойлашган. Рельефи, асосан, текислик булиб, лёссимон кумок ва кумлоклардан иборат, бир кисми Нурота тогларининг шимолий шаркий этакларига туташ. Иклими континентал. Июлнинг уртача харорати 26-28°С, январда - 8,5°С атрофида кузатилади. Йилига 250-280 мм атрофида атмосфера ёгинлари тушади. Вегетация даври 200-210 кунни ташкил этади. Ер ости сувлари юза жойлашган булиб, у ёки бу даражада минераллашган. Ерлари Жанубий Мирзачул каналидан сугорилади. Ёввойи усимликлардан коврак, оккурай, янток, туякорин, камиш ва бошкалар усади. Ёввойи хайвонлардан бури, тулки, илон, тошбака, калтакесак ва хаказолар яшайди [5; 71 -б.].

Биз томондан олиб борилган дастлабки тадкикотлар жараёнида рекультивациянинг техник боскичи амалга ошириш буйича лойиха ишлаб чикилди. Бунда Зааробод тумани "Кожахмед" худудидаги "Жиззах цемент план" МЧЖ ерлари жами майдони 50 гектарини ташкил этиб, шундан Тимирзаевский-2 Ганч конидаги 13,63 гектар бузилган ер участкасини тиклаш ва хосилдорлигини оширишга каратилган комплекс техник чора-тадбирлар, яъни ерларни рекультивация килишнинг техник боскичи амалга оширилди.

Рекультивация буйича курсатмаларга мувофик, техник боскич куйидаги ишлар тупламини уз ичига олади:

► унумдор тупрок катламини вактинча дала чети атрофидаги буш туриган майдонга олиб бориб ташлаш ва саклаш;

► ерни казиш учун тайёрлаш;

► унумдор катламни ёткизиш ва текислаш (тупроклаш).

Тимирзаевский-2 Ганч конини узлаштириш бошланишидан олдин, мелиоратив майдондаги унумдор тупрок катлами киркиб олиб ташланди.

Тупрокнинг унумдор катламини киркиб олинадиган майдони 0-20 смни ташкил этиб, бульдозер техникаси билан кесилган тупрокнинг олиб ташланган катлами мавжуд курсатмаларга мувофик вактинча рекультивация килинадиган дала майдони четидан IIIS м масофада жойлаштирилади.

Тупрокни киркиб олиб ташланадиган W=13,63 гектар майдонда амалга оширилди. ^иркиб олинадиган унумдор тупрок хажми - 47823 м3 ни ташкил этади. Амалиётдаги курсатмага мувофик, хосилдор хисобланган потенциал унумдор тупрокни киркиб олиб ташлаш ишлари асосан иссик мавсумда амалга оширилиши лозим. Бу жараёнда хосилдор

ва потенциал унумдор тупрокни кириб олиб дала майдони атрофида саклашда унинг сифати ёмонлашишига йул куймаслик чораларини курилади.

^уйидаги 1-жадвалда бузилган ерларни рекультвациялаш жараёнида унумдор тупрок катламини ;ир;иб олинадиган катлами, шунингдек мавжуд чукурликлар тулдириладиган майдони (см) ва хажми (м3) буйича бажарилган ишларининг кулами келтирилган (Жадвалга каранг). Жадвал

Бузилган ерларни рекультивациялаш жараёнида ишлар кулами

№ Объект номи Тупрокнинг унумдор (0-20 см) катламини киркиб олинадиган майдони (га) ^иркиб олинадиган 0-20 см лик катламини хажми (м3) Мавжуд чукурликлар тулдириладиг ан майдони (га) Мавжуд чукурликларни нг тулдириладига н хажми (м3)

1 Тупрокли жойлар 13,63 47 823 13,63 42 544

Одатда, мавжуд чукурликлар тулдириладиган майдон мелиоратив холатдаги кишлок хужалиги ерлари сифатида каралади. Жиззах вилояти Зафаробод тумани "Кожахмед" худудидаги "Жиззах цемент план" МЧЖ томонидан вактинчалик фойдаланилган унумдор тупрокни кучиришда участкани текислаш бульдозерлар томонидан, текислаш катламининг калинлиги 20 см булган уртача 30 м гача булган масофада амалга оширилди.

Рекультивация майдончасида тупрокнинг унумдор катламини тушашдан олдин ер юзаси хайдалиб, сунгра моторли грейдер билан текисланди. Мавжуд чукурликларнинг тулдириладиган умумий хажми 42 544 м3 ни ташкил этди.

Тадкикотлар жараёнида рекультивациянинг биологик боскичи лойихаси хам ишлаб чикилди. Бунда танланган объект бузилган ерларининг кишлок хужалигида мелиоратив холатини яхшилаш муддати 2 йилни ташкил этади.

Ушбу даврда тупрок структурасини, унумдорлигини, унинг биологик фаоллигини ва сув-хаво режимини тиклаш, шунингдек, комплекс агротехник тадбирларни амалга ошириш режалаштирилди. Биологик рекультивациялашда ёввойи яйлов изень усимлиги экилиши максадга мувофик эканлиги аникланди.

Бу борада илмий манбааларга мурожаат киладиган булсак, Izen - Kochiaprostrata (L) Schrad - Ушбу усимлик шурадошлар оиласига мансуб, буйи 50-120 см га етадиган бутача хисобланади. Барглари майда, поя ва ён шохларида навбатлашиб жойлашган. Пояси асосида жуда куп ён шохчалар хосил килади. Изен тупи генератив ва вегетатив новдалардан ташкил топади. У уругидан март ойида кукариб чикади. Вегетация даври апрел ойининг бошида бошланиб, май-июн ойларида гуллайди. Уруги октябр ойининг урталарида пишиб, ноябрь ойининг бошларида тукилиб кетадиган усимлик булиб, уругидан яхши кукаради. Уруглари унувчанлиги 70-85% ни ташкил килади. Вегетация даври 250-270 кундан иборат. Табиатда изенни тог яйловларида хам, адирларда хам кумли чулларда хам, Орол денгизи хавзаларида хам, Афгонистон, Мугилистон, ^озогистон, ^иргизистон чулларида хам учратиш мумкин. Унинг яшаш тупрок иклим шароитига кура жуда куп экологик типлари мавжуд [8; 42-б.].

Узбекистонда изеннинг ^арнабчульский, Пустынный, Сахро, Отавный, Нурота навлари [9; 18-б., 10; 174-б., 8; 42-б.], ^иргизистонда Оргочорский скоропелый, Оргочорский поздноспелий навлари [4; 18-20-б ]. ^озогистонда Алма-атинский песчаний, Задарьинский [3; 12-14-б.], А^Ш да Immigrant навлари яратилган [Harrison R.D., Waldron K.B. et. Al., 2002]. Изен кимматли озукабоп усимлик. Чорвадорлар уни "чул бедаси" деб хам аташади. Унинг пичани таркибида 14,3-15,6 протеин, 2,7-3,2% ёг, 43,5% БЭМ, 26,530,8% клечатка мавжуд. Ривожланиш фазаларига караб (бахордан кузгача) 100 кг озукаси таркибида 43,5-45,9 озука бирлиги мавжуд. Йилнинг барча мавсумларида барча чорва моллари томонидан биринчи навбатда хуш куриб ейилувчан истикболли усимлик. Хрсилдорлиги гектаридан 15-22 ц/га, уруг хосил эса 1,5-2,5 ц/га ни ташкил этади [8; 42-б.].

Умуман олганда, яйлов агрофитоценозларини яратишда хар бир хаётий шакли ва турларнинг белгиланган оптимал меъёрларидаги уругларини экиш тавсия этилади. Одатда, изен ва терескен уругларининг тозалиги 33-55% ни ташкил килади. Шундай экан, экиш сифатларига караб экиш меёрлари белгиланади хамда хар бир гектар ерга усимлик турларига караб 10-15 кг дан уруглар экилади [6; 83-86-б., 7; 144-б.].

Юкоридагилардан келиб чикиб, тажрибалар олиб борилаётган майдоннинг биологик рекультивациялаш боскичи жараёнида органик угит сифатида 13,63 гектар майдонга жами 205 тонна (уртача 15 тонна/га) махаллий гунг, 6,96 тонна (уртача 510 кг/га) минерал угитлар, шунингдек, истикболли хисобланган яйлов озукабоп экини изень уругидан жами 140 кг (уртача 10,3 кг/га)дан солиш тавсия этилди.

Минерал угитлар - калий тузи (уртача 107 кг/га) ва суперфосфат (уртача 403 кг/га) угитлари жами 13,63 гектар майдонга 6,96 тонна куллаш РУМ-5 ва 4АКУ-4 механизмлари билан трактор билан биргаликда таъминланади. Тупрокка куллаш учун барча турдаги минерал угитлар тайёрланиши, бунда угитларни майдалагич билан уларни аралаштирилиб кулланилади.

Хулоса, таклиф ва тавсиялар

1. Бузилган ерларни рекультивациялаш жараёнида ер тузиш лойихалаш ишларининг ахамияти катта эканлиги аникланди.

2. Жиззах вилояти Зафаробод тумани "Кожахмед" худудида жойлашган "Жиззах цемент план" МЧЖ Тимирзаевский-2 Ганч конида гипс казиб олинган худудидаги бузилган ерларни рекультивациялашга каратилган ер тузиш лойихалаш ишлари асосида олиб борилаётган тажрибаларда рекультивациялаш ишларининг техник ва биологик боскичлари оркали 13,63 гектар ерни кайта кишлок хужалиги оборотига киритиш мумкинлиги илмий асосланди.

3. Бузилган ерларни рекультивациялаш натижасида тушалган тупрокни тог жинсларининг устки катлами билан яхширок богланишига ёрдам беради ва турли хил кишлок хужалиги экинлари илдизларнинг ер ости катламига кириб боришини осонлаштиради.

4. ^ишлок хужалигидан бошка максадларда ажратилган ва бузилган ер майдонларини рекультивация килиш оркали, тупрок унумдорлигини тиклаш ва оширишга хамда турли хил кишлок хужалиги махсулотларини етиштиришга эришиш мумкин.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Ер кодекси ва кишлок хужалигига оид конун хужжатлари. -Тошкент: "Адолат", 1999. - 448 б. _

2. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2023 йил 29 апрелдаги "Бузилган ерларни рекультивация килиш, тупрокнинг унумдор катламини саклаш ва ундан окилона фойдаланишни ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги 169-сон карори.

3. Абдураимов С.А., Саиткаримов А. Интродукция и селекция пастбищных растений в условиях Южного Казахстана // Материалы Всесоюзного совещания "Состояние и перспективы селекции и интродукции кормовых растений для пустынной и полупустынной зон". - Самарканд, 1979. С. 12-14.

4. Балян Г.А., Эсенкулов А.Э. Новые сорта прутняка в Киргизии // Материалы совещ. "Состояние и перспективы селекции и интродукции кормовых растений для пустынной и полупустынной зон". - Самарканд, 1979. - С. 18-20.

5. Зафаробод тумани // Узбекистон Миллий энциклопедияси. - Тошкент: Давлат илмий нашриёти. - 71 б. www.ziyouz.com. кутубхонаси.

6. Норкулов М.Н. Дехконобод туманининг деградацияга учраган яйловларини кайта тиклаш // "O'zbekiston zamini" ilmiy-amaliy va innovatsiyon jurnali. - Toshkent, 2022. -№1. - B. 83-86.

7. Норкулов М.Н. Тог ва тоголди яйловларидан самарали фойдаланиш йулларини ишлаб чиккиш: ^.х.ф.ф.д. (PhD) ... диссертацияси. - Тошкент, 2022. - 144 б.

8. Раббимов А.Р., Мукимов Т.Х. Тог олди ярим чул (адир) яйловларидан окилона фойдаланиш ва хосилдорлигини оширишга оид тавсиялар. - Тошкент, 2016. - 42 б. https://mel.cgiar.org/reporting/download/hash/HDWQ4KER

9. Чалбаш Р.М. Эколого-биологические основы возделывания изеня Kochia prostrata (L) Schrad в Карнабчуле: Автореф. дисс. ... канд. биол. наук. - Ашхабад, 1963. - 18 с.

10. Шамсутдинов З.Ш., Ибрагимов И.О. Долголетние пастбищные агрофитоценозы в аридной зоне Узбекистана / Monografiya. - Ташкент: "ФАН", 1983.- 174 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.