Научная статья на тему 'ДЕГРАДАЦИЯГА УЧРАГАН ЕРЛАР ВА УЛАРНИ РЕКУЛЬТИВАЦИЯЛАШГА ҚАРАТИЛГАН ТАКЛИФ ВА ТАВСИЯЛАР'

ДЕГРАДАЦИЯГА УЧРАГАН ЕРЛАР ВА УЛАРНИ РЕКУЛЬТИВАЦИЯЛАШГА ҚАРАТИЛГАН ТАКЛИФ ВА ТАВСИЯЛАР Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
9
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Деградация / саноат мақсадлари учун ажратилган бузилган ерлар / яйловлар ҳолати / рекультивация / чора-тадбирлар / илмий ва амалий таклиф ва тавсиялар.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Gofurjon T. Parpiev, Obid Davronov, Musurmon N. Norkulov, Islam Akramov, Makhfuza Abdullayeva

Мақолада Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги техноген деградацияга учраган, яъни саноат мақсадлари учун ажратилган бузилган ерлар, шунингдек, тоғ олди ва чўл яйловларида кечаётган турли деградацион жараёнларнинг олдини олиш, яйловлар маҳсулдорлиги ва уларнинг рекультивацияси масалаларига қаратилган ер тузиш лойиҳалаш ишлари ҳамда илмий-амалий таклиф ва тавсиялар қисқача баён қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДЕГРАДАЦИЯГА УЧРАГАН ЕРЛАР ВА УЛАРНИ РЕКУЛЬТИВАЦИЯЛАШГА ҚАРАТИЛГАН ТАКЛИФ ВА ТАВСИЯЛАР»

УУК. 332.32:33:368:37+631.11:4:61:151.3 ДЕГРАДАЦИЯГА УЧРАГАН ЕРЛАР ВА УЛАРНИ РЕКУЛЬТИВАЦИЯЛАШГА

ЦАРАТИЛГАН ТАКЛИФ ВА ТАВСИЯЛАР 1Gofurjon T. Parpiev, 2Obid Davronov, 3Musurmon N. Norkulov, 4Islam Akramov, 5Makhfuza Abdullayeva, 6Khasanboy K. Bagbekov, 7Kozim N. Tokhirov, 8Temurbek G.

Tokhirov ,9Utkirbek Kh. Iminov, 10Zafar Tojiev, 11Zuxiriddin Musurmankulov 1 [0000-0001 -9876-5535] ORCID, 2 [0009-0009-2435-5141] ORCID, 3 [0009-0001-9456-5824] ORCID, 4[0009-0009-1574-1534] ORCID, 5[0009-0000-6004-6260] ORCID, 6 [0009-00072299-9432] ORCID, 7[0009-0004-6612-5671] ORCID, 8[0009-0004-3354-313X] ORCID, 9[0009-0002-8899-7214] ORCID, 10[0009-0007-6246-1637] ORCID, 11[0009-0000-4651-1330]

ORCID,

1parpiyev.77@mail.ru, 2davronov@uzdavyerloyiha.uz, 3musurmonorq, ulov@mail.ru, 4islam.akramov.85@mail.ru, 5maxfuza85@mail.ru, 6bagbekovxasan@gmail.com,7kozimtoxirov95@gmail.com, 8temurtoxirov05@gmail.com, 9otkirbek446@gmail.com, 10zafartojiyev4@gmail.com, 11musurmankulovzuxiriddin@gmail.com l,2,з,4,5,6,7,8,9,l0,ll"yздaвeрлoйи^a" дaвлaт илмий-лoйиx,aлaш институти, Тoшкeнт ш.

https://doi.org/10.5281/zenodo.1093573 7

Аннотация. Мацолада Узбекистон Республикаси уудудидаги техноген деградацияга учраган, яъни саноат мацсадлари учун ажратилган бузилган ерлар, шунингдек, тог олди ва чул яйловларида кечаётган турли деградацион жараёнларнинг олдини олиш, яйловлар маусулдорлиги ва уларнинг рекультивацияси масалаларига царатилган ер тузиш лойиуалаш ишлари уамда илмий-амалий таклиф ва тавсиялар цисцача баён цилинган.

Калит сузлар: Деградация, саноат мацсадлари учун ажратилган бузилган ерлар, яйловлар уолати, рекультивация, чора-тадбирлар, илмий ва амалий таклиф ва тавсиялар.

Аннотация. В статье обобщены землеустроительно проектные работы и научно-практические предложения и рекомендации по освоению техногенных земель на территории Республики Узбекистан, подвергшихся техногенной деградации в промышленных целях, а также предотвращению различных деградационных процессов, происходящих на горных и пустынных пастбищах, вопросам продуктивности пастбищ и их рекультивации.

Ключевые слова: Деградация, нарушенные земли, зарезервированные для промышленных целей, состояние пастбищ, проект землеустройства, рекультивация, мероприятия, научные и практические предложения и рекомендации.

Abstract. The article summarizes land management and design works and scientific and practical proposals and recommendations for the development of man-made lands in the territory of the Republic of Uzbekistan that have undergone man-made degradation for industrial purposes, as well as the prevention of various degradation processes occurring in mountain and desert pastures, issues of pasture productivity and their reclamation.

Keywords: Degradation, disturbed lands reserved for industrial purposes, pasture condition, land management project, reclamation, measures, scientific and practical proposals and recommendations.

Ернинг дeгрaдaциягa yчрaши мyaммoлaри бeвoситa ёки билвoситa иншн вa/ёки тaбиий x,apaKa^ap тaъсиридa булиб, 6у дунёнинг бир K;aH4a минтaкaлaри, aйниксa,

ривожланаётган давлатлар олдида турган энг кийин муаммолардан бири хисобланади [11; https://doi.org/10.1155/2022/5889823]. Дунё ахолисининг тахминан 90% озик-овкат, энергия/ёкилги, бошпана, хавфсизлик, ёгоч ва тола кабиларга булган мухим эхтиёжларни кондириш ва ишлаб чикариш учун тугридан-тугри ёки билвосита ерга боглик [12-15].

Бугунги глобал иклим шароитда бутун дунё микёсидаги мавжуд тог-кон, нефть, газ ва казилма бойликларни очи; усулда муттасил казиб олиниши усиб бораётган бир пайтда унумдор тупрокли майдонларнинг бузилишига ва фойдаланишдан чикарилишига сабаб булмокда. Аникланишича, сунгги 150 йилда Ер юзида казилма бойликларни казиб олиш натижасида 40-50 км3 карьерлар ва 100 км3 атрофида тукмалар юзага келган. Жахонда хар йили хар бир инсонга 20 тонна тугри келадиган казилма бойликлари казиб олинади. Жумладан, 1 млн. тонна темир рудасини казиб олиш 650 гектаргача булган ерларнинг, кумир 45 гектар ерларнинг, норуда материалларини казиб олишлар 580 гектар ерларни бузилишига олиб келади [10].

ЮНЕП Халкаро ташкилоти ва Нидерландия тадкикот ташкилоти (Ер муаммолари буйича халкаро маълумот ва ахборот маркази) томонидан утказилган тадкикот шуни курсатадики, дунёдаги ер ресурсларининг 11% бузилган ерларга тегишли, уларнинг 60% ёмон ёки жуда ёмон ахволда [6]

Ер усти катламининг бузилиши унинг энг асосий хосса-хусусиятларини - биомасса хосил килиш кобилиятининг йуколишига, яъни биологик унумдорликнинг йукотилишига сабаб булади. Уз навбатида ерларни мухофаза килишда нафакат ерларнинг унумдорлигини саклаб колиш, кайта тиклаш ва оширишда уларни рекультивация килиш оркали эришилади.

Рекультивация - турли хил анъанавий ёки инновацион технологиялар асосида ерларнинг биологик унумдорлигини инженер-техник, мелиоратив, агротехник, агроиктисодий тадбирлар ёрдамида тиклаш. Ёхуд, рекультивация - бу том маънода, бузилган ерларни махсулдорлигини ва халк хужалигидаги кимматини тиклашга хамда атроф мухитнинг холатини яхшилашга йуналтирилган хужалик фаолияти хисобланади.

Бузилган ерларни рекультивация килишнинг максади янги ландшафтни яратишдан иборат булиб, бу жараёнда ландшафтнинг рельеф ва антропоген кайта ишланган тупрок юза катлами, унинг структураси ва усимлик копламини яратишга эришилади.

Узбекистон Республикасининг Ер кодекси 79-моддаси [1] хамда Узбекистон Республикасининг "Табиатни мухофаза килиш тугрисида"ги ^онуни 17-18-моддаларида [2] ерларни мухофаза килиш ерларга мураккаб табиий хосилалар (экотизимлар) тарикасида, уларнинг зона ва минтака хусусиятларини эътиборга олган холда ерларга мажмуавий ёндошиш асосида амалга оширилиши кузда тутилган.

Ерларнинг мухофаза килинишини таъминлаш максадида ердан фойдаланувчилар ва ижарачилар зиммасига ерларни сув ва шамол эрозиясидан, селлардан, сув босишдан, захлашдан, кайта шур босишдан, какраб колишдан, заранглашишдан, ишлаб чикариш чикиндилари, кимёвий ва радиоактив моддалар билан ифлосланишдан ва бошка салбий жараёнлардан химоя килиш, бузилган ерларни кайтадан экинзорга айлантириш, ерларни бузиш билан боглик булган ишларни амалга ошириш чогида тупрокнинг унумдор катламини сидириб олиш, ундан фойдаланиш ва уни саклаб колиш каби мажбуриятлар юкланган. Шунингдек, фойдали казилмаларни казиб олиш чогида холати узгарган ерлар рекультивация килиниши шартлари белгиланган.

Ерларни мухофазаси бузилган ерларни рекультивациялаш, ерлар унумдорлиги ва бошка фойдали хусусиятларини ошириш, ерларни бузиш билан боглик ишларни амалга

оширишда тупрокнинг унумдор катламини сидириб олиш, саклаш ва ундан фойдаланишни уз ичига олади.

Хукуматимиз томонидан ер фондининг барча ер тоифаларида бузилган ерларни рекультивация ишларини амалга оширишни ташкил этиш максадида бузилган ерларни рекультивация килиш, тупрокнинг унумдор катламини сидириб олиш, саклаш ва ундан окилона фойдаланиш тартиби тугрисида бир катор амалий ишлар олиб борилмокда, лекин олиб борилаётган ишларни талаб даражасида деб булмайди.

Узбекистон Республикаси Экология, атроф-мухитни мухофаза килиш ва иклим узгариши вазирлигининг маълумотига кура, 2021 йил холатига Республика буйича саноат, транспорт, алока, мудофаа ва бошка максадларга мулжалланган ерлар тоифасига кирувчи саноат корхоналари, курилиш ташкилотлари, геологик-кидирув ва тадкикот ташкилотларининг фаолияти натижасида бузилган ерларнинг умумий майдони 60,7 минг гектардан ортикни ташкил килади.

Шунингдек, бугунги кундаги Республикамизда бузилган ерларни рекультивациялаш ишлари, уларнинг ишчи лойихаларининг боскичлари, рекультивацияланаётган ер участкаларига унумдор катламни ёткизиш технологиялари, шунингдек тегишли давлат статистик хисоботини такдим этиш юзасидан бугунги кунда мавжуд норматив-хукукий хужжатлар талабларга жавоб бермайди.

Фаолияти давомида ерларни бузадиган юридик ва жисмоний шахслар томонидан, ушбу бузилган ерларни ярокли холга келтиришлари ва уларни махаллий давлат хокимлиги органларига топширишларини тартибга соладиган норматив-хукукий хужжат ишлаб чикиш олдинга куйилган максадлардан бири хисобланади.

Бузилган ерларнинг хисобини юритиш хамда уларни рекультивация килиш буйича норматив-хукукий хужжат ишлаб чикишда илгор хорижий мамлакатлар тажрибасини урганиш ва куллаш мухим ахамият касб этади.

Республика Ер фондининг барча тоифаларидаги бузилган ерларнинг хисобини юритиш хамда уларни рекультивация килиш буйича норматив-хукукий хужжат кабул килиниши натижасида ер унумдорлигини ошириш ва эрозиянинг барча турларига карши курашиш максадида, бузилган ерларни рекультивациялашдаги юридик ва жисмоний шахсларнинг хукук ва мажбуриятларига кайта аниклик киритилади. Шунингдек, бузилган ерларнинг асосий кисмини кишлок хужалиги айланмасига жалб килиш, шунингдек кишлок хужалигидан бошка максадларда фойдаланиш имконияти пайдо булади.

Бу борада кишлок хужалигига мулжалланган ерлардан самарали фойдаланиш ва уларни мухофаза килиш максадида Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2023 йил 29 апрелдаги "Бузилган ерларни рекультивация килиш, тупрокнинг унумдор катламини саклаш ва ундан окилона фойдаланишни ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги 169-сон карори [3] кабул килинган. Мазкур карорнинг ижроси юзасидан "Уздаверлойиха" давлат илмий-лойихалаш институтининг худудий булинмалари томонидан "Ерларни рекультивация килиш, тупрокнинг унумдор катламини сидириб олиш, саклаш ва ундан окилона фойдаланиш буйича ишчи лойихасини тайёрлаш тартиби тугрисида ^улланма" ишлаб чикилиб, нашрга такдим этилди.

Деградация деганда ер ресурсларидан нотугри фойдаланиш, шунингдек, табиий ва техноген таъсирлар натижасида уларнинг хусусиятлари ёмонлашиб махсулдорлиги кисман ёки мутлок йуколиши тушунилади.

Умуман олганда, деградация хусусиятларига кура:

- саноат мацсадлари учун ажратилган майдонларнинг кайта тикланмаганлиги окибатида кузатиладиган ер деградацион жараёнларига;

- табиий яйловларда вужудга келадиган деградацион жараёнларга булинади.

Саноат максадлари учун ажратилган майдонларда кузатиладиган деградация

жараёнлари асосан турли сабабларга кура саноат максадларига ажратилиб, бузилган ерларни талаб даражасида ёки умуман рекультивация ишлари килинмаганлиги окибатида вужудга келади.

Бугунги кунда мамлакатимизда 3 млн 200 минг гектар сугориладиган экин ерларидан 266 минг гектари (8,3 фоизи) йиллар мобайнида хар хил омилларга кура турли даражада деградацияга учраган. Бунинг асосий омиллари сифатида саноат максадларида ер участкалари ажратилиб, фойдаланиш тугагандан сунг кайта тиклаш ишлари номигагина ёки умуман амалга оширилмаганлиги каби холатлар учрайди.

Бузилган ерлар - бу ернинг юза унумдор катламининг барча хусусиятларини бузилиши хамда хужалик фаолияти натижасида техноген рельефни юзага келиши муносабати билан узининг хужалик кимматини йукотган, тузилишининг табиий бутунлигини йукотган ёки атроф-мухитга салбий таъсир курсатиш манбаи булган ерлар тушунилади.

Рекультивация жараёни иккита: техник ва биологик боскичда амалга оширилади.

Ер тузиш лойихалаш сох,асида деградацияга учраган ерларни кайта тиклаш ишларини куйидаги боскичларда амалга ошириш тавсия этилади:

► Лойихалаш ва тадкикот ишлари хариталаш;

► Рекультивация килиниши керак булган объектнинг хусусиятларини аниклаш;

► Худудни ифлосланишдан тозалаш;

► Механик, сорбцион ва микробиологик тозалаш;

► Тозалаш жараёнининг кимёвий ва микробиологик назоратга олиш;

► Ернинг унумдор катламини киркиб олиш (агар мавжуд булса);

► Рекультивация килинган ерларга потенциал унумдор жинслар ва унумдор катламини ёткизиш;

► Саноат майдончалари, транспорт коммуникациялари, электр тармоклари, бинолар ва иншоотларни хдмда бошка объектлар фаолиятини тугатиш;

► ^айта тикланган ер майдонларини саноат чикиндиларидан тозалаш;

► Рекультивациядан кейин кайта тикланган ер участкасидан кейинчалик фойдаланиш учун дренаж ва сув хайдаш тармокларини урнатиш;

► Бузилган ерларни кучатлар экиш оркали рекультивация килиш учун амалиётда худудларнинг табиий иклим шароитига хос тавсия этилган кучат навларини экиш;

► Карьер ва чукурликларда сув омборлари яратиш учун уларнинг тубини тайёрлаш ва яхшилаш;

► ^ишлок хужалиги, урмон хужалиги ва бошка максадларда фойдаланиш учун берилган рекультивация килинган ерларнинг унумдорлигини тиклаш.

Рекультивация лойихрларини ишлаб чициш цуйидагиларни х;исобга олинган х;олда амалга оширилади:

а) ер холатини урганиш натижасида аникланган бузилган ерларнинг кулами ва характери;

б) рекультивация тугаллангандан кейин ер холатининг максадли курсаткичларига эришиш учун экологик, санитария-гигиена, курилиш, урмон хужалиги ва бошка нормалар ва стандартлар;

в) рекультивация килингандан кейин бузилган ерларнинг режали максади ва рухсат этилган фойдаланиш тури.

Техникрекультивациялаш жараёнида куйидагилар талаб этилади:

◄ ^ишлок хужалиги рекультивацияси асосан унумдор катламини кайта тушаш оркали кишлок хужалиги экин ерларини яратиш унумдор катламидан фойдаланган холда амалга оширилиши керак, бу эса юкори хосил олиш имконини беради. Бунда республикамизнинг турли регионлари табиий иклим шароитларидан келиб чиккан холда дуккакли, донли ут аралашмаларини етиштириш учун мос келади. Куп йиллик утларни етиштириш унумдор катлам хосил килиш жараёнининг ривожланишини тезлаштиради;

◄ Бошокли дон экини сомонининг ёкилишини олдини олиш, сомони ёкилган майдонларда кук масса сифатида сидерат экинлари ёки дуккакли экинларни жойлаштириш максадга мувофик;

◄ ^ишлок хужалигини рекультивациясини амалга ошириш самарасиз ёки амалий булмаган холларда, урмон хужалиги рекультивациясини амалга оширишга устунлик бериш керак, яъни бузилган ерларда хар хил турдаги ва турли хил максадлардаги урмон плантацияларини яратиш тавсия этилади;

◄ Бузилган ер майдонларида урмон плантацияларини яратиш рекультивациянинг энг арзон усули хисобланади. Бунда урмон зонасида, шунингдек, санитария-гигиена шароитларини яхшилашга зарурати булган саноат марказларида ушбу рекультивация тадбирларини амалга оширишга катта эътибор берилиши керак;

◄ Тог ости ва тог олди ерларида, адирларда, хусусан лалми ерларда кузатиладиган сув эрозияси, яъни жарланиш жараёнларини олдини олишда кундалангига хайдаш тавсия килинади;

◄ Ерларни рекультивация килиш буйича чора-тадбирларни ишлаб чикиш, иш усулларини танлашда ердан кейинги фойдаланиш, курилиш материаллари ва фойдали казилмалар конларини казиб олиш шароитларида иктисодий фаолият ва истикболларни хисобга олган холда амалга оширилиши керак;

◄ Рекультивациянинг асосий устувор йуналишлари кишлок, урмон ва сув хужалиги эканлигини хисобга олиш керак. ^ишлок хужалиги ишлаб чикаришида фойдаланиладиган ерларнинг камайиши муносабати билан бузилган худудни тиклашда кишлок хужалиги максадларида ерларнинг унумдорлигини тиклашга устунлик берилиши керак.

Маиший чициндихоналар худуди атрофидаги рекультивация ишлари

Саноат корхоналари атроф-мухит ифлосланишининг асосий манбаларидан бири булиб, ахоли эхтиёжларини кондирувчи материаллар ишлаб чикаради. Ушбу корхоналардан чикадиган чикиндилар ернинг юза катламига захарли таъсир курсатиб, унумдорлигини пасайтиради. Маиший чикиндилар ерга таъсирини бахолаш учун чикиндихона жойлашган худуд, ер юза ва остки катлами, ер ости ва ер усти сувларига тушадиган кимёвий элементларнинг миграция тартибини урганиш лозим.

Х,ар кандай маиший чикиндихона учун мухофаза, ифлосланиш ва фон худудлари белгилаш максадга мувофик. Сабаби, турли табиий иклим шароитда турлича таъсир даражасига эга булади.

Маиший чикиндихоналар мухофаза худуди 0,75-1,0 км, I-худуд - 1,0-2,0 км, II-худуд - 2,0-4,0 км, III-худуд - 4,0-6,0 км, IV-худуд - 6,0-9,0 км, фон худуд (9,0-10 км) масофаларга ажратилади [Г.Р.Атоева, 2022; 43-б.]. Уз навбатида ушбу объектларда кузатиладиган шамол йуналиши буйича назоратда булиши керак. Масалан, Тошкент вилояти Охангарон туманида жойлашган чикиндихона худудларини рекультивация килиш, мухофаза, I, II, III-худудларида дехкончилик фаолиятини олиб бормаслик (шамол йуналиши буйича), чорва молларини бокмаслик, IV-худудида факатгина техник экинлар экишда фойдаланиш тавсия этилади.

Техноген бузилган ерлар худуди атрофидаги рекультивация ишлари

Техноген бузилишига сабаб булувчи асосий манбалар иссиклик электр станциялари ёки огир саноат жойлашган худуд атрофида табиий (шамол) ва антропоген омиллар туфайли ер юзаси тупрок коплами турли худудлар микиёсида зарар куради. Масалан, Ангрен ИЭСлар атрофида 1,6-8 км, "Узбекистон металлургия комбинати" АЖ атрофида 0,8-15 км масофада ерлар техноген бузилган [Б.Т.Жобборов, 2019; 44-б.], бунда:

• Техноген бузилган ерлар юзаси рекультивациясида 0-5 см, 0-15 см катламини олиб ташлаш, фойдали бактерия штаммини куллаш, беда, райграс, арпа усимликларини экишга асосланади. Ушбу рекультивация технологияси республиканинг сугориладиган худудларида вужудга келган техноген бузилиш холатларида ер юза унумдор катламини тиклаш учун тавсия этилади.

• Рекультивация килинган худудларда ерлардан фойдаланишда иссикхона тизимини йулга куйиш, 3 -5 км масофагача булган худудларда техник экинлар экиш хамда саноат корхоналарини замонавий фильтрлар билан таъминлаш, чикиндиларни кайта ишлаш каби тадбирлар тавсия этилади.

Республикамиздаги кишлок хужалигига мулжалланган ерлардан самарали фойдаланиш хамда уларни мухофаза килиш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 10 июндаги П^-277-сон "Ерлар деградациясига карши курашишнинг самарали тизимини яратиш чора-тадбирлари тугрисида"ги ^арори [4] кабул килинган, энг мухим омилларидан бири деградацияга карши курашиш ва унинг салбий окибатларини юмшатиш, худудларда чулланиш ва кургокчиликни олдини олиш, деградацияга учраган майдонларни кайта тиклаш, турли даражада рекультивацияга мухтож булган ерларга ишлов бериш максадга мувофикдир.

Табиий яйловларда вужудга келадиган деградацион жараёнлар:

Яйловлар деградацияси - яйловларда чорва молларининг тартибсиз бокилиши, табиий-иклим шароитининг бузилиши (кургокланиш, чулланиш) сув ва шамол эрозияси, шунингдек, яйловларнинг табиий-хужалик ахамиятининг пасайишига олиб келадиган табиий ва (ёки) антропоген таъсирлар натижасида яйловлар хоссаларининг ёмонлашиши окибатида табиий яйловлар махсулдорлиги ва усимликлар турларининг камайишига ёки йуколиб кетишига сабаб булади.

Республикамизда яйловларнинг табиий усимликлар копламини асраш ва улардан баркарор фойдаланишга алохида эътибор каратилишига карамасдан жойларда тизимсиз равишда яйловлардан фойдаланиш хисобига чул худудларидаги табиий яйловларда деградация жараёнлари даражасининг кутарилиб бориши яйловлардан чорва молларини бокиш имкомиятига салбий таъсир курсатмокда. Шунингдек, яйловларда вужудга келаётган деградация жараёнлари чулланиш ва ерларни эрозияси жараёнларини тезлаштиради, хусусан, ер ости сувларининг сатхи пасайишига олиб келади. Яйлов деградация жараёнларининг йилдан-йилга тез суръатлар билан давом этиб бориши

уларнинг олдини олиш тадбирларини бажаришни мураккаблаштиради. Бу борада табиий яйловлар усимликлари копламида чорва молларининг тизимсиз бокилиши таъсирида содир булаётган деградация жараёнларини чукур тадкик килиш талаб этилади.

Республикамизнинг умумий майдонига нисбатан мавжуд яйлов ерларнинг улуши 47% (21,1 млн. гектар)ни ёки кишлок хужалигига мулжалланган ерларнинг 87,5% ни ташкил килади. Бу ерда шуни алохида кайд этиш лозимки, яйлов худудларида яшаётган мамлакатнинг 4 млн. дан ортик ахолисининг яхши яшаши даражаси албатта табиий яйловларнинг холати билан бевосита боглик.

Бугунги кунга келиб яйловлардан тизимсиз фойдаланиш окибатида вужудга келган мураккаб вазият усимликлар копламининг бугунги экологик фитоценотик холати бузилишига олиб келган, натижада деградация жараёнларига карши курашиш ва окибатларини юмшатиш ишлари амалга оширилмас экан, кейинги якин йиллар давомида табиий ем-хашак захирасининг кескин кискаришига олиб келади.

Бундан ташкари, яйловлардан фойдаланиш тизимлаштирилмаганлиги, яйловлардан фойдаланишнинг ягона нормаси мавжуд эмаслиги, яйловларда чорва молларининг бокилишида яйлов сигими инобатга олинмаслиги шунингдек, захира ерлар балансида турган яйлов участкалари махаллий ахоли томонидан хужасизларча фойдаланилаётганлиги ва ундаги чорва молларини озиклантириш учун ярокли усимликлар сони кескин камайиб бораётганлиги яйловлар деградация жараёнларини тезлаштиришга олиб келади.

Яйлов деградацияси жараёнларининг олдини олиш билан боглик вазифаларни амалга оширишда яйловларнинг хозирги узгариш тенденцияларини аниклаш, турли антропоген омиллар, айникса чорва моллари бокилиши таъсирида трансформацияга учраган яйловларнинг экологик-фитоценотик холати ва хужалик имкониятларини бахолаш хамда деградациянинг олдини олиш учун яйловлардан фойдаланишнинг самарадор усулларини ишлаб чикиш ва уларни амалиётга жорий этиш талаб этилади.

Яйловларнинг хозирги экологик холати ва асл хужалик имкониятларини бахолаш асосида улардан самарали фойдаланиш механизмларини ишлаб чикиш хамда амалиётга жорий этиш мухим илмий-амалий ахамият касб этади.

Сунгги йилларда яйловларда олиб борилган геоботаник тадкикотлар натижасида яйловлар деградацияси билан боглик куйидаги холатлар аникланган:

биринчидан, табиий яйловларда вужудга келган деградация жараёнларини урганишнинг дастлабки хисоб-китобларга кура Республика буйича 21,1 млн гектар мавжуд яйловларнинг 2,5 млн гектар (12%) майдонлари турли даражада деградацияга учраган.

иккинчидан, Республикадаги 21,1 млн гектар табиий яйловларда мавжуд чорва молларини, шу жумладан, ахолининг ихтиёридаги чорва молларини навбатлаб бокилиши буйича илмий асосланган тизим ишлаб чикилмаган.

учинчидан, табиий яйловларни чулланишдан, шунингдек, сув ва шамол эрозиясидан мухофаза килиш буйича давлат ва худудий дастурлари кабул килинмаган.

туртинчидан, яйловларнинг махсулдорлигини ошириш буйича ушбу майдонларда утказиладиган агротехник тадбирлар олиб борилмаган, шу билан бирга яйлов усимликлари уругларини етиштириш йулга куйилмаган.

бешинчидан, мавжуд яйловларнинг усимлик билан копланиш даражаси инвентаризациядан утказилмаган, геоботаник тадкикотлар тулик якунланмаган, яйловдан фойдаланувчиларнинг электрон базаси шакллантирилмаган.

Юкоридагилардан келиб чикиб, Узбекистон Республикаси Президентининг

2022 йилнинг 10 июнидаги "Ерлар деградациясига карши курашишнинг самарали тизимини яратиш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-277-сон карори [4] асосида яйловлар деградацияси жараёнлари билан курашиш ва уларнинг олдини олиш хамда яйловларни мухофаза килиш буйича тадбирлар харакатлар режасига киритилди. Мазкур тавсиялар карор ижросини таъминлаш юзасидан ишлаб чикилган.

Яйловлардаги деградация жараёнларини олдини олиш, самарали фойдаланиш ва мухофазалаш, махсулдорлигини ошириш ва чулланишнинг салбий таъсирини камайтириш учун куйидаги тадбирлар тавсия этилади. Жумладан:

Чорва молларининг боцилишини тартибга солиш, бунда цуйидагиларни:

а) яйловларни бошкариш ва улардан фойдаланиш режасига мувофик яйловлардан даврий ва изчил фойдаланиш хамда уларни унумдор холатда саклаш учун парваришлаш тизимига кура яйлов алмашувини ташкил этиш буйича чора-тадбирларни ишлаб чикиш;

б) яйловлар усимликлари коплами тикланмагунча чорва молларини бокиш учун бузилган яйлов майдонларидан киска муддатли ёки узок муддатли (табиий зоналликка караб) фойдаланмаслик даврини аниклаш;

в) яйловлардан самарали фойдаланишни ташкил этиш максадида яйловларнинг жойлашувини инобатга олган холда чорва молларини алмашлаб бокиш схемаларини ишлаб чикиш ва амалиётга тадбик этиш, бунда чорва моллари бокиладиган мавсумларга булинган далаларни тусиклар билан ураб олиш.

Яйловларнинг махсулдорлигини оширишда цуйидагиларни:

а) мавжуд яйловларда ер текислигидан келиб чиккан холда занжирли техникалар ёрдамида 4-6 см чукурликда бороналаш ишларини йилнинг куз ойларида амалга ошириш;

б) деградацияга учраган яйловларда шамол ёрдамида купаювчи ёввойи усимликларнинг уругларини шамолнинг йуналишини инобатга олиб, кеч кузда ёки эрта бахорда экиш;

в) мавжуд яйловларда усаётган усимлик турларини табиий купайишини таъминлаш максадида усимликларнинг уругини тулик пишиб етилиши учун хар бир гектар майдонда биттадан 4-4 метр хажмдаги ёгочли, симли ёки буталар ёрдамидаги тусикли майдонларни ташкил этиш;

г) деградацияга учраган ва чул яйловларини тиклашнинг мажбурий шарти мазкур майдонлардаги утларни уришдан бутунлай воз кечиш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

д) деградацияга учраган кургокчил ва яримкургокчил яйловлардан тикланиш даври энг камида 4-5 йил булишини таъминлаш;

е) замон ва макон доирасида табиий усимликлар мониторингини мунтазам юритиш максадга мувофик [О.У.Давронов, 2022; 45-б.], бунда: Космосурат > ArcGIS дастури > "LocusGIS" иловаси > танланган объектга чикиш > "LocusGIS" иловаси > ArcGIS дастури > "Yaylov yerlari monitoring tizimi" кетма-кетлиги механизми асосида яйлов ерларининг мониторингини юритиш киска вактда, тезкор ва аник маълумотлар такдим этишда мухим роль уйнайди;

ж) мамалакатимизнинг барча яйловлари худудлари учун 1:25 000 ва/ёки 1:100 000 масштабдаги электрон ракамли "Геоботаник хариталари" ва улар маълумотларидан яйлов ерлари мониторинги юритишда фойдаланиш тавсия этилади;

з) мамлакатимизнинг тог ва тоголди худудларидаги "кучсиз", "уртача" ва "кучли" деградацияга учраган яйлов майдонларини кайта тиклаш учун, озукабоп яйлов усимликларининг хужалик курсаткичлари буйича житняк (эркак ут), шувок ва терескен

яйлов усимликлари каби изен усимлигини экиш ижобий натижалар беради. Масалан, 1 -йилда изен усимлиги баландлиги уртача 35-90 см ни ва хосилдорлик курсаткичи уртача 1,38 ц/га ни; мос равишда 2-йилда 40-100 см ва 2,9 ц/га ни, 3-йилда 45-150 см ва 4,8 ц/га ни, 4-йилда 50-180 см ва 8,8 ц/га ни ташкил этиб [M.N.Norqulov, 2023; 43-b.], республикамизнинг нафакат жанубий, балки бошка вилоятлари табиий иклим шароити учун хам истикболли хисобланади.

Хулоса килиб айтганда, ушбу саноат максадида ажратилган ва яйлов ерларни деградацияга учрашини олдини олиш, деградацияга учраган ерларнинг табиий хосса-хусусиятлари ва махсулдорлик холатидан келиб чикиб, табиий яйловларда чорва молларини навбатлаб бокиш тизимини катъий жорий этиш, яйловларни мухофаза килиш, яйловларнинг махсулдорлигини ошириш, бундай ерларни кайта тиклаш имконини беради.

Шунингдек, юкоридаги таклиф ва тавсиялардан ташкари, мамлакатимиз кишлок хужалик мутахассислари - ер тузувчилар, ирригаторлар, тупрокшунослар, мелиораторлар, мухандислар каби олимлар олдида деградацияга карши курашиш ва унинг салбий окибатларини юмшатиш, ерлар махсулдорлигини саклаш, кайта тиклаш ва оширишга каратилган фундаментал, илмий-амалий ва инновацион ечимлар ва ишланмаларни топиш ва жорий килиш шарафли бурч хисобланади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикасининг Ер кодекси. Узбекистон Республикасининг янги конунлари. 19-жилд. - Т.: "Адолат", 1998. - 74 б.

2. Узбекистон Республикасининг "Табиатни мухофаза килиш тугрисида"ги ^онуни.

3. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2023 йил 29 апрелдаги "Бузилган ерларни рекультивация килиш, тупрокнинг унумдор катламини саклаш ва ундан окилона фойдаланишни ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги 169-сон карори.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йилнинг 10 июнидаги "Ерлар деградациясига карши курашишнинг самарали тизимини яратиш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-277-сон карори.

5. Атоева Г.Р. Маиший чикиндихона атрофида таркалган тупрокларнинг ифлосланиш холати ва унумдорлик курсаткичларининг узгариши (Тошкент вилояти Охангарон туманидаги чикиндихона мисолида): Б.ф.ф.д. (PhD) ... дисс. автореферати. - Фаргона, 2022. - 43 б.

6. Вылегжанина Е.Е. Управление природными ресурсами и экологический менеджмент: мировой правовой опыт и перспективы его адаптации в Российской Федерации. -Москва.: ОКОРОН ИМЭМО РАН, 2001. - 51 с.

7. Жобборов Б.Т. Сугориладиган тупрокларнинг техноген бузилиши, уларнинг экологик холати ва рекультивацияси (Тошкент вилояти мисолида): Б.ф.ф.д. (PhD) ... дисс. автореферати. - Фаргона, 2019. - 44 б.

8. Давронов О.У. Масофадан зондлаш оркали яйлов ерлари мониторингини юритиш (Бухоро вилояти мисолида): ^.х.ф.ф.д. (PhD) ... дисс. автореферати. - Тошкент, 2022. -45 б.

9. Норкулов М.Н. Тог ва тоголди яйловларидан самарали фойдаланиш ёълларини ишлаб чикиш: ^.х.ф.ф.д. (PhD) ... дисс. автореферати. - Тошкент, 2023. - 43 б.

10. Пыталаев И.А., Хоменко Н.Н., Козловская Д.А., Гапонова И.В., Кузнецова Н.С. Обоснование целесообразности и этапов рекультивации карьера "восточный" горы

MarHHTHoñ c Hcn0^b30BaHHeM otxoaob MeTa^ypranecKoro npoH3BogcTBa

https://cyberleninka.ru/article/n/obosnovanie-tselesoobraznosti-i-etapov-rekultivatsii-

kariera-vostochnyy-gory-magnitnoy-s-ispolzovaniem-othodov-metallurgicheskogo/viewer

11. Kingsley Eghonghon Ukhurebor, Uyiosa Osagie Aigbe, Robert Birundu Onyancha, Juliana Ngozi Ndunagu, Otolorin Adelaja Osibote, Joseph Onyeka Emegha,Vincent Aizebeoje Balogun, Heri Septya Kusuma, and Handoko Darmokoesoemo. An Overview of the Emergence and Challenges of Land Reclamation: Issues and Prospect / Hindawi // Applied and Environmental Soil Science. Volume 2022, Article ID 5889823, 14 pages. https://doi .org/10.1155/2022/5889823

12. K. Anderson, B. Ryan, W. Sonntag, A. Kavvada, and L. Friedl, "Earth observation in service of the 2030 agenda for sustainable development," Geo-Spatial Information Science, vol. 20, no. 2, pp. 77-96, 2017.

13. Z. G. Bai, D. L. Dent, L. Olsson, and M. E. Schaepman, "Proxy global assessment of land degradation," Soil Use & Management, vol. 24, no. 3, pp. 223-234, 2008.

14. Z. Bian, S. Lei, D. Jin, and L. Wang, "Several basic scientific issues related to mined land remediation," Meitan Xuebao/Journal of the China Coal Society, vol. 43, no. 1, pp. 190-197, 2018.

15. J. Diamond, "The wealth of nations," Nature, vol. 429, no. 6992, pp. 616-617, 2004.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.