Научная статья на тему 'БУХОРО – БУЮК ИПАК ЙЎЛИ ЧОРРАҲАСИДА: САВДО МУНОСАБАТЛАРИГА ДОИР ТАРИХИЙ ТАҲЛИЛ'

БУХОРО – БУЮК ИПАК ЙЎЛИ ЧОРРАҲАСИДА: САВДО МУНОСАБАТЛАРИГА ДОИР ТАРИХИЙ ТАҲЛИЛ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
80
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Буюк Ипак йўли / Бухоро шаҳри / савдо / бозор / савдо йўллари. / Great Silk Road / Bukhara city / trade / market / trade routes.

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Беҳруз Бахшуллаевич Ражабов

Ушбу моқалада Ўрта Осиё тарихий шаҳарлари хусусан Бухоро шаҳрининг жойлашувининг мувофиқлашувига Буюк Ипак йўлининг таъсири ва бошқа шаҳарлар билан савдо-иқтисодий муносабатлари илмий адабиётда келтирилган маълумотлар асосида таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In this article, the influence of the Great Silk Road on the coordination of the location of the historical cities of Central Asia, especially the city of Bukhara, and trade and economic relations with other cities are analyzed based on the information presented in the scientific literature.

Текст научной работы на тему «БУХОРО – БУЮК ИПАК ЙЎЛИ ЧОРРАҲАСИДА: САВДО МУНОСАБАТЛАРИГА ДОИР ТАРИХИЙ ТАҲЛИЛ»

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489

OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 9 I 2022

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

БУХОРО - БУЮК ИПАК ЙУЛИ ЧОРРАХДСИДА: САВДО МУНОСАБАТЛАРИГА ДОИР ТАРИХИЙ ТАХДИЛ

Бехруз Бахшуллаевич Ражабов

Бухоро вилоят Куриклаш булими ходими

АННОТАЦИЯ

Ушбу мокалада Урта Осиё тарихий шахарлари хусусан Бухоро шахрининг жойлашувининг мувофиклашувига Буюк Ипак йулининг таъсири ва бошка шахарлар билан савдо-иктисодий муносабатлари илмий адабиётда келтирилган маълумотлар асосида тахлил килинган.

Калит сузлар: Буюк Ипак йули, Бухоро шахри, савдо, бозор, савдо йуллари.

ABSTRACT

In this article, the influence of the Great Silk Road on the coordination of the location of the historical cities of Central Asia, especially the city of Bukhara, and trade and economic relations with other cities are analyzed based on the information presented in the scientific literature.

Key words: Great Silk Road, Bukhara city, trade, market, trade routes.

КИРИШ

Урта Осиё тарихшунослик фанида Буюк Ипак йулининг ушбу йул оркали богланган улкалар меъморчилиги ва шахарсозлигининг шаклланиши ва тараккиётига курсатган таъсири масаласида хозиргача тулик урганилмаган кирралар мавжуд. Аксарият мутахассислар (Ю.Буряков, Э.Ртвеладзе, Б.Эшов, М.Ахмедов ва бошкалар)нинг фикрича, Урта Осиё меъморчилиги ва шахарсозлигининг шаклланишида ушбу кадимий минтакалараро халкаро йулнинг роли катта булган. Жумладан, Узбекистон шахарларининг харитасидаги хозирги жойланишига эътибор берсак, катор тарихий шахарлар ва ахоли масканларининг Буюк Ипак йули ва унинг тармоклари буйлаб шаклланганлигини курамиз. Бухоро, Каровулбозор, Кармана, Каттакургон, Самарканд, Жиззах каби шахарлар ана шулар каторига кирган. Самарканддан Бухоро томон юрилса Жума, Пайшанба, сал чапрокда Чоршанба деган тарихий ахоли масканларига дуч келинади.

АСОСИЙ КИСМ

Хуш, бу жойларнинг номлари нега хафта кунларига куйилган? Гап шундаки, утмишда уша кунлари бу жойларда бозор булган. Бозорларнинг шаклланишида эса савдо карвонларининг узига хос харакатланиш имконияти

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489

OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 9 I 2022

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Karra pont yHHaraH. CaBgo KapBoHuHuHr ypTana 6up KyHnuK TyxTOBcu3 nyn 6ocu6 yTum Maco^acu, atHH "Mapxana'^uHr YpTa Ocue Boxacu hk^hmh Ba naHgma^Tu mapouTuga 35-50 KunoMeTpHu TamKun KunraHnurHHH эtтн6opгa oncaK[1], CaMapKaHggaH Eyxoporana 6ynraH 270 km aTpo^ugaru HynHH KapBOH 6 KyHga 6ocu6 yTraH. ^eMaK, CaMapKaHggaH Eyxopora nyn onraH caBgo KapBOHH y3 xapaKaT HMKOHH^Tnapu goupacuga ypTana xap 45 km Maco^aga Tyxra6, gaM onumra eKH TyHamra Ma«:6yp 6ynraH.

XV acp HcnaHHA эпннcн KnaBuxo xaM CaMapKaHggaH Eyxoporana 6ocu6 yTunyBHH Maco^aHH 6 KyHnuK KapBoH Hynura TeHr экaнпнгннн e3agu[2]. EyHgan MatnyMoT 6omKa Tapuxun MaH6anapga xaM KemupunraH. ^KmaH6a KyHu KenKypyH EyxopogaH huk^h KapBoH nanmaH6a Ba ^yMa KyHnapu my ^onnap ypTacugaru Maco^aHH 6ocu6 yTu6, maH6a KyHH CaMapKaHgra era6 KenraH.

MatnyMKH, caBgo KapBoHH TyxTaraH ^ofiga KygyK eKH capgo6a, TyHam ^onuga эca 6yHgaH TamKapu pa6oT eKu KapBoH-caponnap KypunraH, caBgo-coTuK umnapu aManra omu6 6o3op By^ygra KenraH. KapBoHnapHuHr xapaKaraaHum uMKoHuaTu, TyxTam ^onnapu Ba KyHnapura moc Tap3ga 6o3opnap ypHu Ba KyHnapu 6enrunaHraH. MacanaH, AKmaH6a 6o3op Eyxopoga 6ynca, gymaH6a 6o3op ^opmaH6aga, nafimaH6a 6o3opu эca naftmaH6aga, ^yMa 6o3opu ^yMaga Ba x.K. CaBgo KapBoHura, caBgorapnap Ba xapugopnapra xu3MaT KypcaTyBnu ogaMnap rypyxu Ba my MaKcagga TamKun этнпгaн MetMopun o6teKraap - caBgo uHmooraapu, KapBoH-caponnap, xyHapMaHgnunuK ycTaxoHanapu, pacTanap, omxoHanap TapKu6 TonraH. ffly nycuHga caBgo KapBoHnapu Hynugaru TyxTam Ba TyHam ^onnapuga maKrnaHraH 6o3opnap 3aMuHuga axonu MaB3enapu, KenuHHanuK эca maxapnap тнзнмн Tammn TonraH [3]. MacanaH, EyxopogaH Xopa3Mra Kapa6 huk^h KapBoH nynu AMygape 6ynna6 yTu6, 6y HynHuHr caBgo KapBoHu TyxTaraH ^onnapuga KaTop 6o3opnap, KenuHpoK эca yma 6o3opnap Heru3uga axpnu MaB3enapu By^ygra KenraH. Ey 6o3opnap 6up 6upura akuh ^oHnamu6, ynap opacugaru Maco^a TaxMuHaH 30-35 km hu TamKun Ku^raH. Ey caBgorapnapra xaM, xapugopnapra xaM KaTTa KynannuK TyrgupraH. Eo3opnap xa^Ta gaBoMuga ym6y axonu MaB3enapuga HaB6aT 6unaH 6ynu6 TypraH. MacanaH, XaHKa TyMaHugaru 6o3opnap YpreHnga ^KmaH6a Ba nopmaH6aga; XaHKaga - gymaH6a Ba maH6aga; EaroTga - nopmaH6a Ba maH6aga; Xa3opacn TyMaHugaru 6o3opnap эca Xa3opacnga gymaH6a Ba ^yMaga, 3moH-6o3opga - nanmaH6a Ba ^KmaH6aga, nuTHaKga nopmaH6aga yTKasunuS TypraH. Xyggu myHgan 6o3opnap цнкпн Ba ynapHuHr yTum KyHnapu YpTa OcueHuHr caBgo KapBoHnapu yTraH 6omKa Buno^Tnapuga, ^yMnagaH ffluMonun OaproHaga xaM 6ynraH. AHa myHga 6o3opnap acocuga KenuHnanuK maxapnap By^ygra KenraH.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Tyrpn, maxapnap Ba finpHK KumnoKgap $aKar KapBOH fiynnapngarHHa эмас, öanKH KaTTa cyB xaB3anapn: gapënap, KaHan, apHK Ba öynoKgap öyönapHga, myHHHrgeK ep octh TaöHHH öoönHKnapH onnnraH ^oönap Komuga xaM maKrnaHraH. BnpoK, ep M3Hgarn aKcapnar maxapnap caBgo fiynnapn, xycycaH BywK HnaK fiynn KaÖH ynKaH Ba MyxuM caBgo fiynnapn öyönaö maKmaHraHnnrnra ryBox öynaMH3. Eopgnro KapBOH öup "Mapxana" öyn öochö yTraH KaTTapoK KapBOH-capoÖH 6op axonn MaB3ecHra Tyrpn KenMaca, yHHHr TyxTam ^ofinga paöoraap KypumraH (MacanaH, KapMaHa önnaH Fn^gyBOH opanHFHgarn PaöoTH ManHK Ba Tompaöoraap Kaöu). ^eMaK, KapBOH fiynnapngarH axonn MacKaHnapn Ba paöoraap ^oönamyBH KapBOH Ba y önnaH xapaKaT KH-naëTraH HHcoHnapHHHr öup KyHga öochö yTHmH MyMKHH öynraH onTMMan Maco^ara MyTaHocuö Tap3ga yHFyHnamTHpnö onHHraH Ba my TapHKa maxapnap ^oönamyBH Ba ynap opacngarn Maco^anap xaM TapnxHH Ba xaëTHH TapTMÖOTnap acocuga maKrnaHraH.

fflaxapco3HKK aMannëTHga Ky-MaHHnraH MyTaHocnönamTHpHm OMHnnapngaH aHa önpn 6y maxapnap Mygo^aa geBopnapHHH öup ot rorypnrn, ëfi (KaMOH) yKHHHHr xaBoga ynnm BaKTH önnaH ynnaHagnraH Maco^acn Ba my cHHrapu OMHnnap önnaH öofhhk Tap3ga aManra omHpHnHmHgHp[4].

EyHgaH TamKapH TapnxHH maxapnapHHHr gacraaö hkkh khcmhhk (apK Ba maxpncTOH), cyHrpa yH khcmhhk (apK, maxpucTOH Ba paöog) TH3HMHga maKrnaHHmHHH Ba 6y TapKHönö KHcMnapHHHr y3apo MatnyM öup MapoMga SoFnaHnmnHM xaM maxapco3nHKgarn yHFyH^HK Me3OHnapHHHHr y3Hra xoc KypHHHmH ge6 TymyHHmHMH3 KepaK.

CaMapKaHggaH TomKeHT ëKH Xy^aHgrana, Xy^aHggaH AHgn^OHrana öynraH KapBOH fiynn xaM TaxMHHaH öup xa^TanHK Maco^aHH Tammn KU-^agH. KapBOHnap ^a3npaMa ë3 KyHnapn ogaTga Kyëm öoTraH, Kenrn canKUH,TyHga Ba caxapgaH nomroxrana ropnmraH. KHmga Ba ë3ga öochö yranraH öup KyH^HK Maco^aga $apK öynraH. ffly öonc xaM önp KyHga ypTana TaxMHHaH 35-55 km opacngarn Maco^a öochö yranraH.

MetMopHHHHK ^aHnapn goKTopn, npo$. M.^AxMegoB "KumnnnK ^aonnaTHHHHr Kynaö KeHHmn ynyH 3apyp öynraH MyBO3aHaT - maxap Ba öomKa axonn MacKaHnapnHHHr y3apo MyBO^HK Tap3ga öyHgaö phtmhk ^ofinamyBHHH maxapco3nHKgarn önpnaMHH yHFyHnamTHpnm öockhhh" geö aTafign[5]. YHHHr ^HKpnna, maxapco3nHKgarn yHFyHHHKHHHr hkkhhhh öockhhh maxapnapHHHr y3 xygygnfi Herapanapn HHHgarH maxapco3HHK TH3HMHHHHr MyBO^HKgamyBHga HaMOëH öynagn. MatnyMKH, MapKa3HH OcHë TapnxHH maxapnapHHHHr aKcapuaTH TyFpH TypT öypnaK pe®;a acocuga maKnnaHraH. ^yMnagaH, CypxoHgapëgarH Canonnn Tena maxapnacHHHHr (MHnoggaH ongHHrn XVIII-XVI acpnap) pe^acn KBagpaT maKnra эгa.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

MapKa3ufi Ocuë xaHKHapuHuHr KaguMru MyKaggac kutoSu "ABecTo'^uHr BeHgugar KucMuga "fflox ^aMmug xap TOMOHuHuHr y3yHHuru Sup ot rorypumura TeHr SyHraH ("Bapa"ge6 aranraH) maxap-KypFOHuHu Kypgu, geô ë3uHraH. ^Ha SomKa Sup MatHyMOTra Kypa, fflox ^aMmug gapBO3acu mapK TOMOHra KaparuHraH, geBopHHHHr y3yHHuru эсa ëfigaH OTuHraH Sup yKHHHr ynum y3yHHuru Maco^acuga ôynraH maxap KypuHumuHu TaBcua этagн. fflyHgafi kuhuS, "ABecTo"ga maxap KypunumuHH MyBO^HKnamTupumra KaparuHraH hkkh TapTHÔHH Ky3araMu3: ôupuHHHCH, HMopaTHH mapKKa KaparuS ^ofiHamTupum, atHu yHHHr оpнeнтaцнacн; HKKHHHHCH, Kanta geBopHHHHr y3yHHuru Sup KaMOH yKH OTum Maco^acuga KaöyH KunuHraHnuru. MaKcag KantaHuHr Sup ôypnarugaH Typuô Hapuru Sypnarugaru gymMaHHu yKKa Tyrum umkohu^tuhu aparumgup. Arap Karra maxap Kypum ho3um ôynca yHga geBop yзyнннгннн Sup ot rorypumu Maco^acuga OHum TaBcua этннagнкн, ôyHga maxapHuHr ôup neraHu ukkuhhu neKKacu ôunaH 3ygHuKga SoFHam uMKOHuaTu Tyrunagu. By эca maxapnap KarTanuruHu uhcoh ^rouoHoruK uMKOHuaTnapura MyBO^uKgamTupraH xoHga yfiFyHHamTupum TapTuSuHuHr W3ara KenraHnuruHu Kypcaragu. KaguMru Xopa3MHuHr Ky3anu Kup, Kantanu Kup, KypFomuH Kanta maxapnanapu "ABecTo"ga WKopuga KypcamnraH "Bapa" KypuHumugaru maxapnap TypKyMura moc KeHagu.

fflaxapnap MyxuTuHuHr geBopnapu goupacuga ^yH^uoHan Ba xygygufi мyво$нкнamтнpннгaнннгн Ba TapTuôra TymupuHraHHuruHu KefiuHru gaBpnapga xaM ynparaMro. MacanaH, uhk ypTa (V-VIII) acpnapga, KefiuHpoK эca XIV-XV acpnapga xaM MapKa3ufi Ocuë maxapnapuHuHr y3apo SoFHaHraH yn TapKuSufi kucm: apK, maxpucTOH Ba paSoggaH TamKuH TonraHHuru ^uKpuMroHuHr ganuHugup. By KucMnapga KumuHap xapaKaru, uMoparaap ^ofinamumu Ba ynapHuHr ynnaMnapu MyafiaH yfiFyHnuK Kouganapu acocuga TapTuSra coHuHraH.

fflaxap KucMnapu Ba HaMyHaBufi maxapnap pe^acuHuHr yfiFyHHuK Macananapu mapK $anca$acuga xaM y3 aKcuHu TonraH. ASy Hacp Oopoöufi y3uHuHr "Oo3uh ogaMHap maxpu" KuToSuga "Oo3uHHap maxpuHuHr SapKaMOH ogaM TaHacuHuHr Ty3ynumura yxmamu, yHuHr xap 6up at3ocu SyTyH TaHaHuHr MaB^ygnuru Ba KaMOHOTra eTumyBuga $aon KaTHamumu ho3um", geS ë3agu[6].

Bо6окaпоннмнз Anumep HaBoufi y3uHuHr "^afipaT-yn-aöpop" acapuga uhcoh TaHacu at3onapuHuHr y3apo yfiFyH Ba xaMoxaHraurugaH Kenuö hukuS, maxap TapKuSufi KucMnapuga xaM aHa myHgafi MyTaHocuSnuK MaB^yg Synum^urura эtтн6оpнн KapaTagu. ByHga y paM3ufi MatHoga maxapHu ukku TeHr ycTyH ycTuga TypumnuruHu, maxapHuHr Som MapKa3u Ba SomKapyBnucu GyHumnuruHu, axSopoT Kaöyn KuHum Ba Ha3opaT MaxKaManapura эгaннгннн TatKugnaS ynapHuHr MyTaHocuSHuruHu uhcoh TaHacu at3OHapuHuHr yfiFyHHurura кнёcнafigн[7].

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489

OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 9 I 2022

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

Машхур тарихчи ва илохиёт олими Фазлуллох ибн Рузбекхон Исфахоний (1457-1521) хам узининг 1509 йилда ёзган "Мехмонномайи Бухоро" (Бухоро мехмонининг эсдаликлари) асарида Туркистон улкасини "ер юзидаги ноёб улка, дунёнинг барча иклимидаги олим ва донишмандлар уни инсон танасининг бошига киёслайди, чунки агар ер юзининг ободончилиги инсон танасига ва ернинг турли кисмлари хусусиятларини одам танасининг бошка кисмларига киёсланса, ушбу жаннатмакон улка узга ерлар олдида бош булар эди, - деб таъкилдайди. Куриб турибмизки, Марказий Осиёда шахар ва мамлакатлар тузилишини инсон танасига хос уйгунликка киёслаш кейинги асрларда хам сакланиб келган. ХУЛОСА

Шахарлар бош кучаларининг кесишган чоррахаларида бозор иншоотлари -"чорсу"ларнинг жойлашиши, шахар марказида Регистон ва бошка майдонларнинг таркиб топиши, шахарларнинг девор билан ураб олиниши, тугри туртбурчак шахарларда туртта ва кейинчалик катталашиб кетган шахарларда ундан хам купрок дарвозаларнинг жойлашуви, бош кучаларнинг уфк томонларига мослаштирилиши ва шахар атрофида бог-саройларнинг жойлаштирилиши мувофиклаштириш ва уйгунлаштириш борасидаги тартиб-коидалар каторига кирган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Ахмедов М.К. Урта Осиё меъморчилиги тарихи. -Т., 1995.-112 б.

2. Клавихо, Руи Гонсалес де. Дневник путишествия в Самарканд ко двору Темура. -М., 1999. -97 б.

3. Уролов А. Меъморий шаклларни уйгунлаштириш ва безаш. -Самарканд, 2003. -120 б.

4. Ахмедов М.К. Урта Осиё меъморчилиги тарихи. -Т., 1995.-117 б.

5. Ахмедов М. Узбекистон урта асрлар меъморий ансамбллари тараккиётиннинг тарихий-назарий асослари. Арх.док.илм. даража. олиш учун ёзилган диссертация. -Самарканд, 1995. -216 б.

6. Фаробий Абу Наср. Фозил одамлар шахри. -Т., 1993. -97 б.

7. Уролов А. Меъморий шаклларни уйгунлаштириш ва безаш. -Самарканд, 2003. -122 б.

8. Ochilov Alisher. "The Role of Zamanbaba Culture in The Social and Economic History of Bukhara Oasis During Bronze Age." CENTRAL ASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND HISTORY 2.4 (2021): 42-47.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

9. OCHILOV, Alisher. "JEWELRYC TRADITION IS A SOURCE OF STUDY OF BUKHARA HISTORY." Bayterek Uluslararasi Akademik Araçtirmalar Dergisi 1.1: 105-116.

10. Ochilov, A. T. "DATING OF THE ZAMANBABA CULTURE: ASED ON ARCHAEOLOGICAL SOURCES." Theoretical & Applied Science 12 (2019): 589591.

11. Очилов, Алишер Тулис Угли. "БУХОРО ВО^АСИ ШАКЛЛАНИШИДА ЗАРАФШОН ДАРЁСИНИНГ УРНИ ВА ВОДА ТАРИХИЙ ГЕОГРАФИЯСИГА ДОИР АЙРИМ МУЛОХДЗАЛАР." Scientific progress 1.6 (2021): 933-938.

12. Ochilov A. Бухоро вохдсида олиб борилган илк археологик тадкикотлар //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). - 2021. - Т. 4. - №. 4.

13. Ochilov A. Бухоро вохдсининг кадимги антропоген ландшафтида Сармишсой дарасининг тутган урни //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). - 2021. - Т. 4. - №. 4.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.