Научная статья на тему 'БУХОРО АМИРЛИГИНИНГ ТАШКИЛ ТОПИШИ ВА МАНҒИТ ҲУКМДОРЛАРИНИНГ ҲУҚУҚИЙ ИСЛОҲОТЛАРИ'

БУХОРО АМИРЛИГИНИНГ ТАШКИЛ ТОПИШИ ВА МАНҒИТ ҲУКМДОРЛАРИНИНГ ҲУҚУҚИЙ ИСЛОҲОТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
4
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ширинов Сардорбек Авазович

Мамлакатимиз тарихини ижтимоий-сиёсий жараёнларини ҳамда уларга илмий тадқиқ этиш, объектив баҳо бериш ва мавжуд тажрибалардан илмий-ижодий самаралар олиш мустақил Ўзбекистон Республикасининг ижтимоий-сиёсий ва маданий тараққиётида ўта муҳимдир. Зеро, Республика Президенти таъкидлаганидек: “Янги жамият қурилиши жараёнида халқимизнинг тарихидаги бой маданият ва бунёдкорлик анъаналарини ўрганиш ва улардан фойдаланиш катта аҳамиятга эга”. Айнан шунинг учун ҳам ҳозирги даврга келиб бутун жаҳон цивилизациясининг бир бўлаги бўлган Ўзбекистон тарихи маданиятини, хусусан, ўзбек давлатчилиги тарихини ҳар томонлама ўрганиш давлат сиёсати даражасига кўтарилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БУХОРО АМИРЛИГИНИНГ ТАШКИЛ ТОПИШИ ВА МАНҒИТ ҲУКМДОРЛАРИНИНГ ҲУҚУҚИЙ ИСЛОҲОТЛАРИ»

"АЧЩ VA TABПY FANLARNING RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI" КЕ8РиБЫКЛ 1ЬМ1У-ЛМЛЫУ ANJUMANI 2024-У1Ь 7-МЛУ

БУХОРО АМИРЛИГИНИНГ ТАШКИЛ ТОПИШИ ВА МАНГИТ ^УКМДОРЛАРИНИНГ ^УЦУЦИЙ ИСЛО^ОТЛАРИ

Ширинов Сардорбек Авазович

^арши давлат университети Таянч докторант https://doi.org/10.5281/zenodo.11117008

Мамлакатимиз тарихини ижтимоий-сиёсий жараёнларини хамда уларга илмий таджик; этиш, объектив бахо бериш ва мавжуд тажрибалардан илмий-ижодий самаралар олиш мустакил Узбекистон Республикасининг ижтимоий-сиёсий ва маданий тараккиётида ута мухимдир. Зеро, Республика Президенти таъкидлаганидек: "Янги жамият курилиши жараёнида халкимизнинг тарихидаги бой маданият ва бунёдкорлик анъаналарини урганиш ва улардан фойдаланиш катта ахамиятга эга". Айнан шунинг учун хам хозирги даврга келиб бутун жахон цивилизациясининг бир булаги булган Узбекистон тарихи маданиятини, хусусан, узбек давлатчилиги тарихини хар томонлама урганиш давлат сиёсати даражасига кутарилди.

Бухорода XVIII асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб мангитлар сулоласининг вакиллари хукмронлик киладилар. Сулола хукмронлигининг асосчиси Рахимбий ибн Х,акимбий бироз муддат (1747 йилдан кейин) Абдулфайзхоннинг угилларига оталик булган булиб, 1756 йилда сайидлар, хужалар ва рухонийлар томонидан Бухоро тахтига утказилади. Рахимбий хон унвонини олмасдан узини "ноиб ул-хукумат" ("хоким уринбосари") деб билган. Мухаммад Рахимбийнинг хукмронлик тарихи кучли марказлашган давлат куришга каратилганлиги билан изохланади. Бу даврда марказлашган давлатдан мустакил булишга интилишлар Шаркий Бухоро, Уратепа, Хужанд худудларида кучаяди.

Дониёлбий оталик хам хонликка даъво килмай аввал Фозилтурани, кейин эса Абдулгозийни (1758 - 1784 йй.) хон деб эълон килиб, узи уларга ноиб хисобланган. Ахмад Дониш Дониёлбий хукмронлиги хусусида фикр юритар экан мамлакат сиёсий бошкарувида парокандалик юз берганлиги, мадраса ва масжидлар фаолияти деярли тухтаб колганлиги соликлар оширилиб нарх - навонинг кутарилганлиги, порахурликнинг авж олганлиги хусусида алам билан хикоя килади.

Хусусан, Дониёлбий хукмронлиги даврида Бухородан бир катор вилоятлар ажралиб чикди. Уратепа ва Хужанд хукмдорлари Жиззах, Хатирчи, Каттакургон, Самаркандни ишгол этиб ва хаттоки, Бухорони хам босиб олмокчи эдилар. Бундай вазиятда амир Дониёлбий катта кушин билан Карманага етиб келди. Узок урушлардан сунг Хужанд ва Уратепа ерлари озод этилади. Бой ер эгалари билан буладиган урушлар зур гайрат ва шижоатни талаб этар эди. Абдулгози эса ундай фазилатларга эга эмас эди. Шуни инобатга олган холда Дониёлбий бутун хукмронликни уз кулига олади. Дониёлбийнинг 27 йиллик хукмронлиги даврида мамлакат огир вазиятни бошидан кечирди. Ушбу парокандалик унинг вафотидан сунг (1785) янада авж олган. Абдулгозихон мамлакатда тартиб урнатишда жуда ожиз булиб колган эди. Бундай шаройитда Бухоро амалдорлари Дониёлбийнинг катта угли Шохмуродни чакириб 1785 йилда саройда оталик лавозимига кутардилар. Шундан сунг Шохмурод 1785 йилда Бухорода "амир" унвони билан тахтга утиради. Амир Шохмурод даврида Бухоро амирлигида марказлашишга мойиллик кучайган. Марказлашган хукмронликнинг мустахкамланиши ва бой ер эгалигига (таркокликка) нисбатан бархам

"АЧЩ VA TABПY FANLARNING RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI" КЕ8РиБЫКЛ 1ЬМ1У-ЛМЛЫУ ANJUMANI 2024-У1Ь 7-МЛУ

берилиши амирликда иктисодий ахволнинг баркарорлашишига олиб келади. Зарафшон вохаси ва бошка туманларда экин ерларни кайта тиклаш буйича тегишли чора - тадбирлар курилди. Куплаб кучманчи кабилалар утрок турмуш тарзини танлаб, дехкончилик билан шугуллана бошлаган. Хунармандчилик махсулотларининг ишлаб чикаришда хам силжишлар кузатилиб, ички ва ташки савдо яхшилана бошлайди. Эрон ва Афгонистон билан чегараларни мустахкамлаш максадида Шохмурод катор омадли юришларни хам амалга оширади

XIX асрга келиб, Бухоро амирлигининг худуди карийб 200 минг квадрат километрни ташкил этган. Унинг чегаралари жанубда Амударёнинг сул киргогидан бошланиб, Сирдарёгача чузилиб козок жузлари билан чегарадош эди. Амирлик Шаркда Помир тогларидан Гарбда Хива хонлиги чегараларигача булган худудни эгаллаб турарди. Бухоро ва Самарканд каби йирик шахарлар жойлашган Зарафшон водийси амирликнинг марказий кисми хисобланган. ^ашкадарё ва Сурхандарё вохалари, хозирги Тожикистон худудидаги Вахш, Кофарнихон, Панж дарёлари водийсида жойлашган шахар ва кишлоклар, шунингдек, Туркманистон худудига кирган Мургоб дарёси вохаларидаги ерлар хам Бухоро амирлигига карар эди.

Тадкикотлар тахлили Бухоро амирлиги марказий бошкаруви буйича куйидаги мухтасар хулосалар чикариш имконини берди;

гарчи сиёсий мустакиллигидан махрум булса-да, Бухоро амири уз фукаролари устидан чекланмаган хокимиятини кулида саклаб колган;

Бухоро амирининг сиёсий фаолиятини бевосита назорат килиш учун Россия императорининг 1885 йилдаги фармони асосида «Россия императорининг сиёсий агентлиги» (1886 - 1917) ташкил этилган булиб, у 1868 йилдаги шартнома шартлари бажарилишини ва амирнинг сиёсий фаолиятини назорат килиб борган;

XIX аср охирида Бухоро амирлиги худуди подшо Россияси тасарруфига утган худудлар хисобига кискарган эди. Ахолисининг сони 2 миллион киши атрофида булиб, асосий машгулоти хунармандчилик, дехкончилик ва чорвачилик булган;

пойтахт Бухородан ташкари ^арши, Чоржуй, Китоб, Шахрисабз, Денов, Бойсун, Термиз каби шахарлар амирликнинг йирик савдо ва хунармандчилик марказлари хисобланган;

давлат ишларини бошкарувчи олий амалдор кушбеги булиб, у соликлар йигими назоратини бошкарар, маъмурий амалдорлар таркибига рахбарлик килар, махаллий беклар билан ёзишмалар олиб борарди. кушбеги хар куни шахсан хукмдорга амирликдаги ахвол тугрисида маълумот бериб турган;

барча амалдорлар кушбеги томонидан, факат олий амалдорларгина амирнинг узи томонидан тайинланар эди. Хазина ва закот йигимини бошкарган девонбеги лавозими ахамияти ва мавкеи жихатидан кушбегидан кейин турган;

судлов, нотариал ишлари, таълим муассасаларини рухонийлар бошкарган, бош кози эса диний-судлов ишларига рахбарлик киларди. Жойларда конунларнинг ижро этилиши, диний амалларнинг бажарилиши, ахлокий мезонлар, бозордаги тарозилар ва улчовлар устидан назорат ишларини раис бошкарарди. Раис уз навбатида бош козига буйсунарди. Бош раиснинг узи амир ва бош кози олдида маълумот бериш учун шахсан масъул булган;

учала олий амалдор - кушбеги, девонбеги ва бош кози хар доим Бухорода булиши шарт эди. Амирликдаги беклар ва уларнинг мол-мулкини аскарлар куриклашган;

"ANIQ VA TABIIY FANLARNING RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI" RESPUBLIKAILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024-YIL 7-MAY

махаллий маъмурият - аминлар, оксоколлар хамда бекликлар вакиллари ва рухонийлардан иборат булиб, улар амир фармонларини сузсиз ижро этишлари шарт булган;

бутун Бухоро амирлиги бекликларга булинган эди. Беклар шахсан амир томонидан тайинланар ва лавозимидан бушатиларди. Беклар атрофида уларнинг кариндошлари ёки якин кишиларидан тайинланган улкан амалдорлар гурухи жамланган;

давлатни химоя килиш учун амирнинг халк кунгиллилари ва кушинлардан саралаб олинган хос лашкари булган. Лашкарга тупчибоши (тупчилашкар) рахбарлик килган, бирок XIX аср охирига келиб амир лашкари шошилинч тарзда йигиладиган, ёмон харбий таълим курган ва содда куроллар билан таъминланган дехконлардан иборат булган. Бундай лашкарнинг бош максади - зарур булганда Арк каршисида сафга йигилиш эди. Лашкар тартиботи амалда XIX аср бошларидан бери ислох килинмаган, харбий иш сифатсиз ва кушин курол-яроглари ута колок даражада эди;

мамлакат даромадларининг катта кисмини шахсий манфаатларига сарф килувчи амалдор ва хизматчилар давлат равнаки ва тараккиёти учун камдан- кам кайгурган. Шу боис амирликнинг зарурий сарф-харажатлари бир-бирига кон-кариндош амалдорлар зиммасига эмас, балки оддий халк гарданига тушган.

REFERENCES

1. Сагдуллаев А. ва б. Узбекистон тарихи: давлат ва жамият тараккиёти. - Т.: Академия, 2000.

2. Мукимов З. Узбекистон давлати ва хукуки тарихи. - Т.: Адолат, 2003.

3. Тошмуродова ва бошкалар. Аштархонийлар даврида Бухоро Хонлигининг давлат тизими, сарой ва харбий бошкаруви// «Ссиэнсэ анд Эдусатион» Ссиэнтифис Жоурнал, Жуне 2021 / Волуме 2 Иссуэ 6.

4. Худойкулов Т. Марказий Осиё давлатларининг бошкарув тарихи (марказий, махаллий, харбий, диний хокимият (ХВИИИ - ХИХ аср бошлари): Тарих фанлари док. дисс. -^арши, 2022.

5. Ахмедов Б. История Балха (ХВИ в. - первая половина ХВИИИ в.). - Т.: Фан, 1982.

6. Эшов Б. Узбекистонда давлат ва махаллий бошкарув тарихи. - Тошкент: Янги аср авлоди. ИИ. 2019.

7. Садри Зиё. Мажмуа // ^улёзма. Узбекистон ФА Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институти - № 2193.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.