Научная статья на тему 'БУХОРО АМИРЛИГИГА К.БУТЕНЕВ БОШЧИЛИГИДАГИ МИССИЯНИНГ ТАШРИФИГА ДОИР БАЪЗИ МУЛОҲАЗАЛАР'

БУХОРО АМИРЛИГИГА К.БУТЕНЕВ БОШЧИЛИГИДАГИ МИССИЯНИНГ ТАШРИФИГА ДОИР БАЪЗИ МУЛОҲАЗАЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Холикулов А.Б.

Бухорода Амир Насрулло ҳукмронлиги йилларида амирликнинг Россия империяси билан ташқи сиёсий алоқалари, хусусан унинг К.Бутенев миссияси билан муносабатлари ўзига хос ўрин тутади. Россия империяси томонидан Бухорога жўнатилган элчилик гуруҳларига расмий вазифалардан ташқари, махсус оғзаки кўрсатмалар берилган. Масалан, Бутенев сафари олдидан Ташқи ишлар вазирлигида Ўрта Осиёда кечаётган сиёсий жараёнлар ҳақида оғзаки тушунтиришлардан ташқари, Бухоро ва Россия ўртасидаги ёзишмалар билан таништирилади ҳамда унга Тоғ-кон саноати бошқармасидан, Мануфактура ва савдо департаментидан ва Ташқи ишлар вазирлигидан очиқ ва махфий кўрсатмалар берилган эди [1].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БУХОРО АМИРЛИГИГА К.БУТЕНЕВ БОШЧИЛИГИДАГИ МИССИЯНИНГ ТАШРИФИГА ДОИР БАЪЗИ МУЛОҲАЗАЛАР»

БУХОРО АМИРЛИГИГА К.БУТЕНЕВ БОШЧИЛИГИДАГИ МИССИЯНИНГ ТАШРИФИГА ДОИР БАЪЗИ МУЛОХДЗАЛАР

Холикулов А.Б.

т.ф.д. (ОБе), доцент, Узбекистон тарихи кафедраси мудири, Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети. https://doi.org/10.5281/zenodo.11173834 Бухорода Амир Насрулло хукмронлиги йилларида амирликнинг Россия империяси билан ташки сиёсий алокалари, хусусан унинг К.Бутенев миссияси билан муносабатлари узига хос урин тутади. Россия империяси томонидан Бухорога жунатилган элчилик гурухларига расмий вазифалардан ташкари, махсус огзаки курсатмалар берилган. Масалан, Бутенев сафари олдидан Ташки ишлар вазирлигида Урта Осиёда кечаётган сиёсий жараёнлар хакида огзаки тушунтиришлардан ташкари, Бухоро ва Россия уртасидаги ёзишмалар билан таништирилади хамда унга Тог-кон саноати бошкармасидан, Мануфактура ва савдо департаментидан ва Ташки ишлар вазирлигидан очик ва махфий курсатмалар берилган эди [1].

Рус хукумати 1841 йилнинг 3 майида Оренбургдан йулга чиккан Бутенев миссиясига рус асирларини озод килиш, рус савдогарларидан олинадиган божларни камайтириш, шунингдек бухороликлар томонидан асирда ушлаб турилган инглиз полковниги Стоддартни озод килиш вазифаларини юклаган эди [2].

Шунингдек, курсатмада икки давлатнинг узаро савдо муносабатларига алохида эътибор каратилиб, Россия хар доим Бухоро билан дустлик алокаларини узмаганлиги, бухоролик савдогарларга доимо гамхурлик килиб келганлиги эслатилиб, Бухоро эса аксинча, купинча ношукурлик килиб, рус элчилари ва савдогарларини яхши кабул килмаётганлиги уктирилиб, "амирни рус хукуматининг Бухорога нисбатан бегараз эканлигига ишонтириш, Россия билан дустлик муносабат-ларидан катта манфаат келишини тушунтириш" вазифаси юклатилган, Амир Насрулло бунга ишонч хосил килиши учун эса Бутенев амирга Россиянинг бошка ислом давлатлари, хусусан, Туркия, Эрон хамда Хива хонлигига нисбатан тутган эътиборсизлик сиёсатини курсатиб утиши лозим эди [3].

Ушбу дипломатик миссия, бир тарафдан караганда, икки давлат уртасидаги муносабатларни ривожлантириш ва узаро иктисодий алокаларни кенгайтириш учун юборилгандек куринса-да, аслида амирликда Англиянинг

сиёсий таъсири кучайишига йул куймаслик ва Россиянинг хам иктисодий, хам сиёсий таъсирини кенгайтириш кузда тутилган эди [4].

Элчига берилган курсатмада асосий эътибор Россиянинг Англияга нисбатан муносабатларига каратилиб, миссияга Хива хонлиги билан Англия уртасидаги муносабатларнинг бузилиши, шунингдек, айни вактда Афгонистонда содир булаётган вокеалар Бухорога кандай таъсир курсатгани, умуман Англиянинг Урта Осиёдаги харакатларига Бухоро хукмрон доираларининг муносабатини аниклаш топширилган эди. Агар рус миссияси Бухорода инглиз жосусларини учратиб коладиган булса, уларга нисбатан иложи борича дустона ва якин муносабатда булиш; Бухорода, умуман Осиёда Россиянинг Англия билан ракобатлашиш нияти йуклигига инглиз жосусларини ишонтириш; Англия жосусларининг амир билан якинлашишига хар кандай холатда хам тускинлик килмаслик; уларнинг бутун харакатларини диккат билан кузатиш хамда амир ва унинг атрофидаги амалдорларни инглизлар таъсиридан кура русларнинг панохида булиш афзаллигига ишонтириш, рус дипломатларининг Бухоро амири билан олиб бораётган музокараларига инглиз жосусларининг аралашишига асло йул куймаслик вазифалари юклатилган [5].

Миссия бошлиги К.Бутеневга расмий ёрлик ва курсатмалардан ташкари, Оренбург губернатори Перовскийнинг миссия таркиби, асбоб-ускуналар, миссиянинг харакатланиш йуналишини белгиловчи ёзма буйруги топширилади [6].

1841 йилнинг 5 августида элчилик амир томонидан кабул килинган булса, 9 август куни элчи амирнинг богида кушбеги Абдулхолик билан учрашади. Бутенев миссияси Бухоро хукмрон доиралари томонидан яхши кабул килинган булса хам, унинг Бухоро амири билан олиб борган музокаралари айтарлик муваффакиятли натижалар бермайди [7]. Чунки бу пайтда юзага келаётган сиёсий вазият, яъни Кукон хонлиги устидан эришилаётган галабалар

[8], Хива хонлиги билан Россия уртасидаги муносабатларнинг тинчлик йули билан хал этилиши ва Афгонистонда инглизларнинг инкирозга учраши, буларнинг барчаси Бухоро амирининг фойдасига хизмат кила бошлаган эди

[9]. Н.Залесовнинг таърифи билан айтганда: "узининг ташки сиёсатида Амир Насрулло осиёликлар сиёсатини олиб борарди: дустлик ва мувофиклик унинг манфаати, ташки кучлардан химояланиш учунгина керак булиб, хавф ортда колгач, Россияга эхтиёж сезмай колди" [10].

1842 йилнинг 2 апрель куни эрта тонгда амир Куконга юриши олдидан охирги марта Бутеневни от устида кабул килиб, барча масалаларни дастурхончига топширганлигини айтади ва узи Бухородан чикиб кетади.

К.Бутенев миссияси шу тазрда битта хам талаблари амалга ошмаганлигига, амирнинг Россия билан хеч кандай шартнома тузишга хохиши йуклигига ишонч хосил килгач, 1842 йилнинг 8 апрелида Россияга караб йулга чикади [11].

Эндиликда амир Насрулло учун Хива ва Кукон хонликлари, хатто инглизларга карши кураш учун хам ёрдам олишнинг хожати йук эди. Мана шунинг учун у гарчи Россия элчиси К.Бутеневнинг хамма таклифларини тугридан-тугри рад этмаган булса хам, лекин бу масалаларни Россиянинг узига боглаб куйган эди [12].

К.Бутенев элчилигининг амир билан булган музокараларда омади юришмаган булса хам, бу миссиянинг Бухородаги саккиз ойлик хаёти фан учун самарасиз кечмади. Н.Ханыков дипломатик миссия аъзоси булишига карамасдан, у Россия ва Бухоро уртасидаги дипломатик муносабатлар, жумладан, бу миссиянинг Бухорога юборилиши сабаблари тугрисида асарининг хатто мукаддимасида хам кайд килмаса-да, амирликнинг тарихи, иктисодий хаёти, сиёсий тузилиши, бошкаруви, шунингдек, географик урни ва ахолисининг таркиби тугрида муфассал тухталиб утади [13]. Шунингдек, унинг Бухоро амирлиги ва Россия уртасидаги иктисодий алокаларга доир маълумотлари П.И.Небольсин келтирган маълумотларга мос келади [14].

Шундай килиб, К.Бутенев бошчилигидаги дипломатик миссия уз олдига куйган вазифалар юзасидан Бухоро хукмрон доиралари билан олиб борган музокараларида Амир Насруллонинг иродаси сабаб хеч кандай аник жавоб ололмадилар. Гарчи дипломатия нуктаи назаридан амир рус элчисининг таклифларини тугридан-тугри кайтармасдан, балки шартнома рус хукумати томонидан тасдиклангач, уни бажаришга ваъда беради.

Россия билан муносабатларни мустахкамлаш учун доимо харакат килиб келаётган Амир Насруллонинг рус элчисига бундай муносабатда булиши, хаттоки ногирон кулларнинг хам олиб кетилишига рухсат берилмаганлиги бир катор сабаблар билан боглик булиб, юкорида эслатилганидек, шу даврда сиёсий вокеалар амирнинг фойдасига хал була бошлаши, яъни унинг Кукон хонлиги устига килаётган зафарли юришлари, Хива хонлиги ва Россия уртасидаги муносабатларнинг тинчлик йули билан хал этилиши хамда Афгонистонда инглизларнинг маглубиятга учраши яхшигина таъсир курсатган эди. Буларнинг барчаси амирликнинг мустакиллигига рахна солиши мумкин булган хавфларга, вактинчалик булса-да, бархам берган эди.

Адабиётлар:

1. Холикулов, А. (2021). Бухоро-Россия муносабатларига доир баъзи мулохазалар. Общество и инновации, 2(10/S), 561-571.

2. Ханыков Я.В. Пояснительная записка к карте Аральского моря и Хивинского ханства, с их окрестностями // Записки Императорского Русского Географического общества. - СПб., 1851., кн. V. - С. 337-338.; Веселовский Н. И. Очерк историко-географических сведений о Хивинском ханстве от древнейших времен до настоящего. - СПб.: Тип. бр. Пантелеевых, 1877. - С. 316-317.

3. Залесов Н. Очерк дипломатических сношений России с Бухарою с 1836 по 1843. годь. ... - С. 14.

4. Мухаммаджонов А., Неъматов Т. Бухоро ва Хеванинг Россия билан муносабатлари тарихига доир баъзи манбалар. ... - Б. 90.

5. Соловьев. М.М. Экспедиция в Бухару в 1841 - 1842 гг. при участии натуралиста А. Лемана. ... - С. 18-19.

6. Залесов Н. Очерк дипломатических сношений России с Бухарою с 1836 по 1843. годь. ... - С. 18-19.

7. Холикулов, А. (2022). Бухоро амирлигида расмий кабул маросимлари хусусида айрим мулохазалар. Значение цифровых технологий в изучении истории Узбекистана, 1(01), 350-355.

8. Kholikulov, A. (2023). BUKHARA-KOKAND RELATIONS IN THE SECOND QUARTER OF THE XIX CENTURY. Oriental Journal of History, Politics and Law, 3(06), 58-68.

9. Khalikulov, A. (2022). Some comments about the place of the Bukhara emirate in the geopolitical situation at the beginning of the 19th century. Oriental Journal of Social Sciences, 2(06), 11-20.

10. Залесов Н. Очерк дипломатических сношений России с Бухарою с 1836 по 1843. годь. ... - С. 25.

11. Жуковский С.В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее трехсотлетие. ... - С. 133.

12. Мухаммаджонов А., Неъматов Т. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатлари тарихига доир баъзи манбалар. ... - Б. 94.

13. Ханыков Н.В. Описание Бухарского Ханства. - СПб.: Типография Императорской Академии Наук, 1843. - 284 стр.

14. Небольсин П.И. Очерки торговли России с странами Средней Азии, Хивой, Бухарой и Коканом: (со стороны Оренбургской линии). - СПб., 1856. - С 195-334.

15. Ochildiev, F. B. (2022, May). Foreign trade relations of the Bukhara emirate in the late XlX-early XX centuries. In International Scientific and Current Research Conferences (pp. 112-116).

16. Ochildiev, F. B. (2022, June). The second half of the xix century and the beginning of the XX century trade relations of the Bukhara Emirate with the Khiva. In International Scientific and Current Research Conferences (pp. 1-7).

17. OnnngneB, O. (2023). XIX AcpHHHr 6HPHHHH apMHga Byxopo-Poccna caBgo anoK&napH. Mapm3uu Ocue mapuxu ea Madanuxmu, 1(1), 432-438.

18. Ochildiyev, F. B. (2023). PROTESTS BY RESIDENTS OF THE PROVINCES OF BALJUVON AND KULYAB AGAINST THE LOCAL GOVERNMENT SYSTEM IN THE 60-80S. 19TH CENTURY. Oriental Journal of History, Politics and Law, 3(06), 40-50.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.