Научная статья на тему 'МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ИНГЛИЗ-РУС РАҚОБАТИ ТАРИХИ ЗАМОНАВИЙ ТАДҚИҚОТЛАРДА (МДҲ давлатлари тадқиқотчилари мисолида)'

МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ИНГЛИЗ-РУС РАҚОБАТИ ТАРИХИ ЗАМОНАВИЙ ТАДҚИҚОТЛАРДА (МДҲ давлатлари тадқиқотчилари мисолида) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ҳамраев С.А.

Марказий Осиё учун инглиз-рус рақобати [Бу масалада қаранг: 6; 7; 8; 9; 10] бевосита элчилик алоқалари орқали олиб борилганлиги боис ушбу масалага оид ёндашувларнинг ўрганилиши элчилик алоқаларининг тарихшунослигига ҳам алоқадор ҳисобланади. Россия империяси Бухоро амирлиги билан протектаратга айланувчи шартнома тузганидан кейин ҳам Британия билан Марказий Осиёда таъсир ҳудудларини аниқлаш масаласида музокаралар олиб борганлиги Л.М. Смирнова “Англо-русское соперничество в Центральной Азии в 70-90-е годы XIX века” номли тадқиқотида ўрганилган. Жумладан, 1880 йилларнинг иккинчи ярмида ва 1890-йилларнинг биринчи ярмида кучлар мувозанатини аниқлаган шартномалар, 1880-йилларнинг ўрталаридан бошлаб Россия ва Британия ўртасидаги муносабатлар ўша пайтгача эришилган натижаларни мустаҳкамлаш даражасига ўтганлиги таъкидланган [3, – C. 27.]. Бу жараёнда мустақил Марказий Осиё ерларининг аксарияти қўлга киритилганлиги ёки кучлардан бирининг етакчи ролини тан олганлиги билан боғлиқ эканлиги кўрсатилиб, таъсир доираларининг бўлиниши якуний босқичи ва уни халқаро шартномалар кўринишидаги расмий ҳужжатларни тузиш амалга ошганлиги эътироф этилган [3, – C. 28.].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ИНГЛИЗ-РУС РАҚОБАТИ ТАРИХИ ЗАМОНАВИЙ ТАДҚИҚОТЛАРДА (МДҲ давлатлари тадқиқотчилари мисолида)»

МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ИНГЛИЗ-РУС РАКОБАТИ ТАРИХИ ЗАМОНАВИЙ ТАДЦЩОТЛАРДА (МДХ, давлатлари тадкикотчилари мисолида)

Х,амраев С.А.

таянч докторант, УзР ФА Тарих институты https://doi.org/10.5281/zenodo.11174851 Марказий Осиё учун инглиз-рус ракобати [Бу масалада царанг: 6; 7; 8; 9; 10] бевосита элчилик алокалари оркали олиб борилганлиги боис ушбу масалага оид ёндашувларнинг урганилиши элчилик алокаларининг тарихшунослигига хам алокадор хисобланади. Россия империяси Бухоро амирлиги билан протектаратга айланувчи шартнома тузганидан кейин хам Британия билан Марказий Осиёда таъсир худудларини аниклаш масаласида музокаралар олиб борганлиги Л.М. Смирнова "Англо-русское соперничество в Центральной Азии в 70-90-е годы XIX века" номли тадкикотида урганилган. Жумладан, 1880 йилларнинг иккинчи ярмида ва 1890-йилларнинг биринчи ярмида кучлар мувозанатини аниклаган шартномалар, 1880-йилларнинг урталаридан бошлаб Россия ва Британия уртасидаги муносабатлар уша пайтгача эришилган натижаларни мустахкамлаш даражасига утганлиги таъкидланган [3, - C. 27.]. Бу жараёнда мустакил Марказий Осиё ерларининг аксарияти кулга киритилганлиги ёки кучлардан бирининг етакчи ролини тан олганлиги билан боглик эканлиги курсатилиб, таъсир доираларининг булиниши якуний боскичи ва уни халкаро шартномалар куринишидаги расмий хужжатларни тузиш амалга ошганлиги эътироф этилган [3, - C. 28.]. Тадкикотчи масалага мустамлакачи давлатлар минтака учун олиб борган харакатлари ва уларни музокаралар ва келишувга мажбур килган омил тугридан-тугри харбий харакатлардан тийилиш эканлиги курсатилган. Ушбу тадкикот Россиянинг Марказий Осиёда олиб борган сиёсатини геосиёсий нуктайи-назардан ёндошган холда урганган ва халкаро муносабатлар тизимида Бухоро амирлиги кучлардан бирининг етакчи ролини танлаган томон сифатида каралганлигини куриш мумкин.

Россия империясининг Марказий осиё учун Британия билан ракобати масаласи, замонавий Россияда асосан тарихшунослик тадкикотлари доирасида олиб борилган. Жумладан, А.Г. Данков "Отечественная и Британская историография о соперничестве России и Великобритании в центральной Азии (XIX- начало XXI вв.)" номли ишни курсатиш мумкин. Мазкур тадкикотда Макрказий Осиё учун инглиз-рус ракобати масаласининг

Британия ва Россия тарихшунослигида киёсий тахлили амалга оширилган. А.Г. Данков тадкикоти давомида Англия ва Россиядан юборилган олимлар ва сайёхлар томонидан Марказий осиёнинг урганилиши ва уларнинг манба сифатидаги ахамияти, шунингдек, кейинги тадкикотлар учун XIX асрда шаклланган манбалар базасини тадкик этган [1, - С. 14-18.]. Мазкур тадкикотда даврий жихатдан масалага ёндашилган булиб, мустамлакачилик, совет ва замонавий даврдаги карашлар санаб утилган ва тадкикотчиларнинг ёндашувлари тахлил килинган.

Шу каби яна бир тадкикот Н.В. Терентьева томонидан амалга оширилган. У Марказий Осиё масаласида Англия-Россия ракобати мавзусининг урганилишини тарихшунослик тахлилини олиб борган. Тадкикотда XIX - XXI асрларда мазкур масалани Россия ва хориж тарихшунослигида урганилишида устунлик килган концепсиялар санаб утилган. Хусусан, Россиянинг узини Англиядан химоя килиш ва аксинча Англиянинг уз ерларини Россиядан химоя килиш максадида Марказий Осиё учун кураш олиб борганлиги тугрисидаги караш тахлил этилган. Ушбу фикрлар Россия империясининг Марказий Осиёни босиб олиши масаласида М.Н. Покровский, К. Маркс ва Э. Саидлар томонидан илгари сурилган концепсиялар асосида шаклланган ёндашувлар эканлиги таъкидлаб утилган. Мазкур мавзу алохида тадкикот объекти сифатида урганилмагини хамда масалани тадкик килиш жараёнидаги карашлардаги дисскуссия хали давом этаётганлигини таъкидлаган [4, - С. 13442.]. Шунингдек, бугунги кунда хам мазкур мавзуни урганиш долзарб эканлигини Марказий Осиёнинг хозирги геосиёсий шароитдаги холати билан асосланган.

А.Г. Данков ва Н.В. Терентьеванинг тадкикотларида бевосита Россия ва Узбек хонликлари уртасидаги дипломатик муносабатларга эътибор каратилмаган. Масалага асосан Россия империясининг Марказий Осиё учун геосиёсий манфаатлари ва геостратегик кураши нуктайи назардан ёндошилган. Шундан келиб чикиб тадкикот факатгина Россия империясининг XIX асрдаги ташки сиёсати ва унда Британия билан ракобати урганилган тадкикотларга эътибор каратган.

Тожикистонлик тадкикотчи С.Ш. Исроилов Х,индистон архивлари маълумотлари асосида инглиз-рус ракобати масаласига оид маълумотлар такдим килиши билан хам ахамиятли. Унга кура "Бухоро давлатини буйсундиришни режалаштирган Россия империяси Марказий Осиёда ва айникса Бухоро амирлиги билан муносабатларда геосиёсий таъсирининг йуколишидан хавотирда еди. Бинобарин, Бухорога фаол таъсир курсатиш нуктаи назаридан замин тайёрлаш учун Россия мунтазам равишда уз харбий

вакилларини у ерга юборади. Ушбу рус харакатларининг асосий максади Бухоро хукуматини буюк Британияга нисбатан ноаниклик ва душманлик рухи билан илхомлантириш ва Россиянинг Бухоро учун мухимрок еканлигини исботлаш эди [2, - C. 30-36.]". С.Ш. Исроилов Х,индистон архиви хужжатлари асосида Бухорога келган П.И. Демезон элчилигининг максадаларидан бири "Бухоро амирига Россиянинг Хива хонлигига хужум килиш режалари тугрисида маълум килди ва амирнинг бу хабарга муносабатини билмокчи еди" деб таъкидлаган [2, - C. 30-36.]. Мазкур маълумотлар айнан уша тарихий жараёнлар юз берган пайтда Россия империясининг Бухоро амирлиги ва Марказий Осиё хусусидаги асл максадларидан Британиянинг хабардор булганлигини курсатади.

Яна бир тадкикотчи С.В. Тимченко Урта Осиё учун Англия Россия ракобатини инглизларнинг Урта Осиё учун интилишлари Россияни минтакани босиб олиш учун харакатларига туртки булганлиги таъкидланади. Хусусан, асарда Англиянинг Кукон хонлиги билан муносабатлари унга курол ва мутахассислар жунатиши, 1862 йилда Бухорода инглиз элчилари булгани ва Бухоро амирлиги билан Амударёдан то Хивага кадар кема катновини йулга куйиш масаласиаги келишув булгани тугрисида маълумотлар келтирилади [5, - C. 122-137.]. Шунингдек, Россиянинг Урта Осиёни босиб олиш учун харакатлари Россия империяси ташки ишлар вазирлигининг Осиё ва Африка буйича департаментлигига Н.П. Игнатьевнинг ва Хдрбий вазирлигига Д.А. Милютиннинг тайинланиши билан бошланганлигига ургу берилган. Таъкидлаш жоизки, ушбу фикрлар XX асрнинг 60-80 йилларида шаклланган ва урнатилган ёндашувларнинг давоми хисобланади. Умуман олганда Россия империяси Марказий Осиёни Англия билан ракобат туфайли босиб олди каби караш ута бахсли булиб, Россия империяси уз элчи ва харбий жосуслари зиммасига юклаган вазифалари хам ушбу ёндашувни инкор этади. Масалан, инглизлар томонидан амалга оширилган биринчи жиддий харакат сифатида 1831 йилда А. Бёрнснинг Бухорога келиши билан белгиланади. Ушбу даврга кадар Россия империясидан юборилган М. Бекчурин (1780 й.), А. Субхонкулов (1809 й.), А.Ф. Негри (1820 й.) элчиликларининг барчасида мамлакатни урганиш харбий, сиёсий максадларда урганишга каратилган вазифалар берилган эди.

С.В. Тимченко уз фикрларида давом этиб, "Тошкент босиб олингандан кейин Россия-Бухоро муносабатлари ёмонлашди. Бунинг сабаби М.Г. Черняевдан амирга юборилган рус зобитларининг Бухорода хисбга олиниши еди деб, хисоблайди. Бухоро амирининг харакатларига жавобан М.Г. Черняев Бухорога карши харбий хужум бошлади. 1868 йил май ойида рус кушинлари

Самаркандни эгаллаб олишди" [5, - C. 122-137.] деб, таъкидлайди. Ушбу киска маълумотлар билан муаллиф, тарихий жараёнларни тулик курсатмай Россия империясининг Бухоро амирлигига хужум бошлашида амирнинг харакатларини асосий сабаб сифатида талкин килмокда. Вахолангки, дастлаб Бухоро амирлиги томонидан элчилар юборилган булиб, Россия империяси амирнинг элчиларини хибсга олиб дипломатик муносабатлар тартибини бузган эди.

Хулоса килиб айтганда инглиз-рус ракобати мавзусида амалга оширилган тадкикотларда Бухоро-Россия муносабатлари иккинчи даражали масала сифатида каралган. Уларда минтака икки мустамлака давлатдан бирининг таъсирига тушуши мукаррарлиги хусусида мулохазалар намоён булади. Ушбу даврга хос яна бир жихат Россия империясидан Бухорога юборилган элчиликлар фаолиятини "катта уйин" ва минтакани илмий урганиш каби сиёсатида алохида шахслар урнини ёритишга багишланган тадкикотлар амалга оширилган.

Адабиётлар:

1. Данков А.Г. Отечественная и Британская историография о соперничестве России и Великобритании в центральной Азии (XIX- начало XXI вв.). Автореферат, дисс. канд. ист. наук. Томск, 2008. 14, 18-бет.

2. Исроилов С.Ш. Об отношение Бухарского эмирата с Российской империей при Насруллахане // Номаи донишгох. № 1 (62) 2020. 30-36-бетлар.

3. Смирнова Л.М. Англо-русское соперничество в Центральной Азии в 70-90-е годы XIX века. Автореферат. дисс. канд. ист. наук. Санкт-Петербург. 2004. 27-бет.

4. Терентьева Н.В. Англо-Русское соперничество и движение России в Среднюю Азию в XIX в. (к историографии вопроса) // Вестник ТГУ, выпуск 2 (70), 2009. 134-142-бетлар.

5. Тимченко С.В. Среднеазиатский вопрос в англо-русских отношениях в конце 50 х — начале 60 х гг. XIX в. // Международные отношения в Центральной Азии: история и современность. материалы научной конференции. Барнаул. 2008. 122-137-бетлар.

6. Адилов Ж.Х. Экспедиция Александра Бековича-Черкасского в Среднюю Азию: историографическая динамика // "O'zbekiston tarixi" журнали. 2014, №4. С. 47-61.

7. Адилов Ж.Х. Марказий Осиёдаги геосиёсий жарайонларнинг тарихий илдизлари: Пётр I нинг "Шаркий сиёсати" // "Глобал жараёнлар ва уларнинг

Марказий Осиёга таъсири" мавзусидаги республика илмий-амалий анжумани. Тошкент, ЖИДУ, 2022. Б. 250-257.

8. Hamraev S. A. Historiography of the mission of A.F. Negri that has been sent by the Russian Empire to the Emirate of Bukhara // International Journal on Integrated Education. July, 2023. Volume 6, Issue 7. Pp. 223-232.

9. Адилов Ж.Х., ^амраев С.А. Марказий Осиё хонликлари ва Россия империяси муносабатлари тарихига оид мухдм архив манбалари хакида // O'zbekistonda raqamli arxivlar: yutuqlar va muammolar. xalqaro ilmiy-amaliy anjumandagi maqolalar to'plami. Toshkent: Bookmaniy print, 2023. Б. 140-144.

10. ^амраев С. Марказий Осиёда "Катта уйин": XIX асрнинг биринчи ярмидаги геосиёсий жараёнлар ва бугун // "Глобал жараёнлар ва уларнинг Марказий Осиёга таъсири" мавзусидаги республика илмий-амалий анжумани. Тошкент, ЖИДУ, 2022. Б. 242-249.

11. Холикулов, А. (2022). Бухоро амирлигида расмий кабул маросимлари хусусида айрим мулохазалар. Значение цифровых технологий в изучении истории Узбекистана, 1(01), 350-355. https://doi.org/10.47689/.v1i01.13598

12. Холикулов, А. 2021. Некоторые комментарии к двусторонним отношениям Бухарского ханства и Российского царства . Общество и инновации. 2, 10/S (дек. 2021), 561-571. D0I:https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol2-iss 10/S-pp561-571.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.