Научная статья на тему 'РОССИЯНИНГ ХИВА ХОНЛИГИГА ҚАРШИ ҲАРБИЙ ҲАРАКАТЛАРИ ВА ХИТОЙ'

РОССИЯНИНГ ХИВА ХОНЛИГИГА ҚАРШИ ҲАРБИЙ ҲАРАКАТЛАРИ ВА ХИТОЙ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
122
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Хива хонлиги / Россия империяси / Хитой / Ўрта Осиё / муносабатлар / Шарқий Туркистон / Синьцзян / шартнома / Khanate of Khiva / Russian Empire / China / Central Asia / East Turkestan / Xinjiang / treaty.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Саидов Ш. Ж.

Ушбу мақола, XIX асрда Россия империясининг Хива хонлигига қарши олиб борган ҳарбий ҳаракатлари даврида Хитой билан муносабатларига бағишланган бўлиб, Хива хонлигини эгалланишининг кечиктирилишига сабаб бўлган Хитойда рўй берган воқеалар баён қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MILITARY ACTIONS OF RUSSIA AGAINST THE KINGDOM OF KHIVA AND CHINA

This article is devoted to the relationship of the Russian Empire with China during military campaigns against the Khiva Khanate, and also describes the reasons for the delay in the conquest of the Khiva Khanate due to the events that took place in China

Текст научной работы на тему «РОССИЯНИНГ ХИВА ХОНЛИГИГА ҚАРШИ ҲАРБИЙ ҲАРАКАТЛАРИ ВА ХИТОЙ»

R

О

РОССИЯНИНГ ХИВА ХОНЛИГИГА ЦАРШИ ^АРБИЙ ^АРАКАТЛАРИ ВА ХИТОЙ d https://doi.org/10.5281/zenodo.7335696

Саидов Ш. Ж.

т.ф.н., ТДШУ Маркзий Осиё халклари тарихи ва этнологияси кафедраси доценти

Аннотация. Ушбу мацола, XIX асрда Россия империясининг Хива хонлигига царши олиб борган %арбий %аракатлари даврида Хитой билан муносабатларига багишланган булиб, Хива хонлигини эгалланишининг кечиктирилишига сабаб булган Хитойда руй берган воцеалар баён цилинади.

Калит сузлар: Хива хонлиги, Россия империяси, Хитой, Урта Осиё, муносабатлар, Шарций Туркистон, Синьцзян, шартнома

Аннотация. Данная статья посвящена взаимоотношениям Российской империи с Китаем во время военных походов на Хивинское ханство, а также, описываются причины запоздания в завоевании Хивинского ханства из-за событий, произошедших в Китае.

Ключевые слова: Хивинское ханство, Российская империя, Китай, Средняя Азия, Восточный Туркестан, Синьцзян, договор.

Annotation. This article is devoted to the relationship of the Russian Empire with China during military campaigns against the Khiva Khanate, and also describes the reasons for the delay in the conquest of the Khiva Khanate due to the events that took place in China.

Key words: Khanate of Khiva, Russian Empire, China, Central Asia, East Turkestan, Xinjiang, treaty.

Маълумки, 1860 йилларининг охири ва 1870 йилларнинг бошларига келиб Россия империяси Хива хонлигига карашли булган худудларда харбий-истехкомларни куришни тезлаштиради. Асосий максад ушбу истехкомлардан Хива хонлигини эгаллашдан тянч нукта сифатида фойдаланиш булган. Бунга жавобан, Хива хонлиги хам уз манфаатларини химоя килиш учун катъий харакатларни бошлайди1. 1869 йилнинг бошларида Сирдарёнинг куйи окимида Казалинск харбий калъасини кураётган рус харбийлари у ерда яшаётган ва Хива хонлиги фукаролигида булган козокларни буйсундириш учун кушин юборади. Бундан хабар топган Хива хони Мухаммад Рахимхон (Феруз) Мухаммадмурод Девонбеги бошчилигида, Мухаммад махрам, Абдурахмон сарханг каби саркардалар етакчилигидаги кушинни уша жойга жунатади2. ^ушин 1869 йилнинг 1 февралида Хивадан чикиб, Тойкара деган манзилга етиб келади. ^ушинга рус харбийлари томонидан Хива хонлиги чегараларига дахл килинаётганлиги хакидаги миш-мишларнинг тугри ёки ёлгонлигини аниклаш ва лозим булса уларга зарба бериш, чегара худудларида осойишталикни таъминлаш вазифаси куйилади3 . Хон вакиллари чегара худудларида истикомат килаётган козок уругларини руслар тахдидидан химоя килиш максадида 15 кун давомида мамлакатнинг ичкари кисмига, хавфсизрок жойларга кучиришга эришади4. Хива хонлиги ва Россия империяси, гарчи уруш холатида булмаса хам, вокеларнинг ривожи, рус кушинларининг

1 Бартольд В.В.Собьтя передъ хивинскимъ походом 1873года по рассказу хивинскаго историка. - С.11.

2 Уша жойда.

3Бартольд В.В. Собьтя передъ хивинскимъ походом 1873 года по рассказу хивинскаго историка. - С.11.

4 Уша жойда. - С.12.

харакати икки мамлакат уртасида тез орада харбий тукнашув булишидан дарак бераётган эди.

Чунки, 1870 йилга келиб, Туркистон улкасининг анча кисмини эгаллаб олган руслар асосий эътиборни Хива хонлигига карши каратади. Россия хдрбий вазири, граф Д.А.Милютин 1870 йилнинг 13 мартида фон Кауфманга ёзган хатида Хива хонлигига карши тузилган харбий режаси Россия императори Александр II (1855-1881) томонидан маъкулланганлигини маълум килади5. Ушбу хат билан Хива хонлигининг такдири хал килинган эди. Аммо, шу йили Хитойга карашли Шаркий Туркистон жойлашган ^ошгар музофотида руй берган вокеалар туфайли, Кауфман Хива билан боглик режасини кейинрокка колдиришга мажбур булади.

Шу даврда рус кушинлар хам Шаркий Туркистон ерларига кириб келган булиб, Якуббекнинг бу худудлардаги муваффакиятлари ва ^укон хонлиги билан иттифоки Россия империясининг геостратегик максадларига мувофик келмас эди. Эндиликда Якуббек давлати Россиянинг Марказий Осиёдаги манфаатларига хавф сола бошлайди. Айнан мазкур харбий-сиёсий вазият Туркистон генерал-губернатори, Урта Осиёда рус кушинларининг бош кумондони Кауфманни 1870 йилда Хива хонлигини босиб олиш режасини оркага суришга мажбур килади. Россия армияси 1870 йилда Шаркий Туркистон бостириб киради. 1871 йилда эса Или вилояти буйсундирилади ва ун йилдан ортикрок вакт давомида эгаллаб турилади.

Бу даврда Англия ва Россия империяларининг Урта Осиё минтакасида хукмронлиги карама-каршилигида ва бунда Россиянинг муваффакиятини таъминлаган сабаблардан бири сифатида Хитой сиёсати мухим рол уйнади дейиш мумкин. Бундай геосиёсий холатда Россия ва Хитой Англияга карши узаро хамкорлик килиш сиёсатини юритишади6. Россиянинг дипломатик фаолияти ва бунда Хитой манфаатларининг хисобга олиниши боис Хитой Россия имперяси билан келишув йулини танлаган. Чунки бу вактда Англия бевосита Хитойнинг узига хавф солаётган эди. XIX урталарига келиб, Буюк Британиянинг Х,индистон ва Афгонистон худудидаги фаолияти, Урта Осиё хонликларни босиб олиш хавфини кучайиши, инглизларнинг хонликлардаги дипломатик фаоллиги ва махсулотларининг кириб келиши Россия хукмрон доиралари ва савдо-саноат вакилларини ташвишга солиб, уларнинг минтакага интилишларини янада кучайтиради.7 Бирок, XIX асрнинг урталарида Англиянинг Х,индистон ва Афгонистондаги харбий-дипломатик ва сиёсий мувафаккиятсизликлари Россиянинг Урта Осиё хонликларини эгаллашига имконият яратади. Бу борада юкорида таъкидлаганимиздек, Хитойнинг Марказий Осиёга нисбатан келишув сиёсати хам Россия империясининг мувафаккиятини таъминлаган ташки омиллардан булди дейишга етарли асослар бор.

Шунинг учун хам Хитойнинг Россия империяси билан хамкорлик сиёсати туфайли 1881 йилда Санкт-Петербург шахрида мамлакатлар уртасида тинчлик ва чегаралар буйича шартнома имзоланади8.

XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб жахоннинг етакчи давлатлари хисобланган Россия ва Англия уртасида Осиёда устунлик килиш учун ракобат ва кураш узаро келишув сиёсатига алмашинади. Дунёни таксимлаш ва кайта таксимлаш сиёсатига XIX асрнинг охирларига келиб харбий ва сиёсий жихатдан кудратли халкаро субъектга айланган Германия империяси кушилади. Германия эндиликда, Буюк Британия ва Россия

5 Уша жойда. - С.13.

6 Ануфриев К.С. Политика России и Китая в Центральной Азии:опыт сравнительно-исторического анализа. Москва.:2010г.С. 12.

7Узбекистон тарихи(1860-1917 йиллар).Масъул мухаррир ва лойиха рахбари т.ф.д.,проф.Д.Х,.Зияева.Т-2014й.Б.31

8 Уша жойда.С.16.

мустамлакаларига хавф тугдира бошлайди. Бунинг натижасида, аввал ракиблар булган давлатлар иттифокчиларга айланадилар. 1907 йилда Россия, Англия ва Франция 1904 йилда ташкил килган "Антанта" харбий-сиёсий блокига кушилади. Узаро келишувга кура Афгонистон, Хитой ва Марказий Осиё халклари уртасида хозирги чегаралар шаклланган. Афгонистон Англиянинг таъсир доирасига киритилган булса, Туркистон эса Россия империясининг худуди сифатида тан олинади. ^укон хонлиги тугатилади, Хива ва Бухоро хонликлари Россия империясининг мустамлака давлатларига айлантирилади. Айникса, Хива хонлиги худудининг катта кисми тортиб олиниб, империя мулкига кушиб олинади. Хитой хам таъсир худудларига булинади.

Шундай килиб, Марказий Осиё XIX аср давоми ва XX асрнинг бошларида кудратли давлатларнинг геосиёсий манфаатлари тукнашган ракобат ва кураш майдонига айланади. Жахоннинг уч империяси Хитой, Россия ва Буюк Британия минтакада устунлик ва хукмронлик учун кураш олиб боришган. "Катта уйин" номи билан тарихда урин олган ушбу сиёсат натижасида Марказий Осиёнинг шаркий худудлари (Мугулистон, Шаркий Туркистон ва Тибет) Хитой империясига ва гарбий худудлари (Урта Осиё хонликлари ва хозирги ^озогистон) Россия империясига кушиб олинади. Минтаканинг жанубий сархадлари (Афгонистон) Англиянинг "мулки" сифатида тан олинади. Россия империяси Хива хонлигини 1870 йилда эгаллаб олиш режасини ишлаб чикади. Аммо, шу йили Цин империясига карам булган Шаркий Туркистон(Синьцзян) худудида руй берган вокелар боис, Хива хонлигига нисбатан харбий харакатлар вактинчалик тухтатиб турилади. Россия империяси 1870 йилда Шаркий Туркистонга кушин олиб киради ва 1871 йилда бир кисмини эгаллаб олади. Бу ерда мустахкамланиб олгач, 1873 йилнинг киш-бахорида Хива хонлигига карши харбий харакатларни бошлайди ва шу йили май ойининг охирларида хонлик босиб олинади. 1873 йил 12 августда билан тузилган Гандимиён шартномасига кура Хива хонлиги Россия империяси карам давлатга айлантирилади Натижада, Марказий Осиёнинг шаркий худудлари икки давлат уртасида таксимланади, минтакада Хитой ва Россия империялари чегардош давлатларга айланадилар

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.