Научная статья на тему 'ЎРТА ОСИЁ МАСАЛАСИДА РОССИЯ ВА ХИТОЙ МАНФААТЛАРИНИНГ ЎЗАРО КЕСКИНЛАШУВИ ВА УНДА ДИПЛОМАТИК АМАЛДОРЛАРНИНГ РОЛИ'

ЎРТА ОСИЁ МАСАЛАСИДА РОССИЯ ВА ХИТОЙ МАНФААТЛАРИНИНГ ЎЗАРО КЕСКИНЛАШУВИ ВА УНДА ДИПЛОМАТИК АМАЛДОРЛАРНИНГ РОЛИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

70
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎРТА ОСИЁ МАСАЛАСИДА РОССИЯ ВА ХИТОЙ МАНФААТЛАРИНИНГ ЎЗАРО КЕСКИНЛАШУВИ ВА УНДА ДИПЛОМАТИК АМАЛДОРЛАРНИНГ РОЛИ»

УРТА ОСИЁ МАСАЛАСИДА РОССИЯ ВА ХИТОЙ МАНФААТЛАРИНИНГ УЗАРО КЕСКИНЛАШУВИ ВА УНДА ДИПЛОМАТИК АМАЛДОРЛАРНИНГ РОЛИ

Б. Маллабаев

Узбекистан Миллий университети тадкикотчиси

XIX аср урталарида йирик империяларнинг Урта Осиё худудларига булган кизикишлари янада кучайди. Бу кизикиш минтакавий геосиёсий вазиятни кескинлашуви хамда мустамлакачи давлатлар манфаатларининг узаро тукнашувига олиб келди. Ватан тарихшунослигида Урта Осиё учун Англия-Россия курашлари тарихи я^ши ёритилган1. Уз навбатида Туркистон минтакаси учун Хитой давлати хамда подшо Россияси орасидаги кураш, узаро манфаатларнинг кескинлашуви масаласига доир муаммолар ханузгача тула уз ечимини топмаган. Чунки уша вактда мазкур худудга Хитой империясининг хам маълум бир кизикишлари чор Россияси ва Цин сулоласи уртасидаги ракобатни келтириб чикарган эди.

XIX аср 40 - йилларида подшо Россияси ^укон хонлиги шимолий худудларига чегарадош ерларда уз харбий истехкомларини кура бошлади. Албатта, мазкур истехкомлар хонликлар устига юриш бошлаган вактда таянч кучлар вазифасини утарди. Шу билан бирга Гарбий Хитой ва ^ашгар билан савдо алокалари юритишда кулайлик тугдирарди. Бирок бу алокаларнинг хукукий асослари хали яратилмаган эди. Икки давлат уртасида савдо алокалари XIX аср 50-60 йилларида 'Тулжа протоколи"(1850 йилда имзоланган-Д.У2 )га асосан олиб борилди. Унга кура, рус савдогарлари Шаркий Туркистоннинг Еулжа, Чугучак шахарларида савдо килиш имкониятига эга булган эди.

1867 йили чор Россияси босиб олган худудларда Туркистон генерал- губернаторлиги ташкил топди. Унинг таркибига кирувчи Еттисув вилояти Гарбий Хитой билан чегарадош эканлиги вазиятнинг кескинлашувига олиб келди. 1860 йиллар бошларида Шаркий Туркистондаги мусулмон ахоли Цин сулоласига карши кураш бошлади. Уз навбатида хукумат кузголонни бостира олмай, бир неча бор чор хукуматидан ёрдам сураган эди. ^узголончиларнинг кули баланд келиши ва Или водийсида уз хукмронликларини урнатиш натижасида чегарадаги вазият нотинч холатга келиб колади. Чунки дунган ва уйгур ахолиси бир неча бор Еттисув вилоятига бостириб кириб,талон-тарож килиб кетади. Туркистон генерал-губернаторлиги маъмурияти хам уз урнида Или водийсини эгаллаб олишни марказдан талаб кила бошлади. Мазкур масаланинг кутарилишига сабаб Шаркий Туркистондаги кузголоннинг Урта Осиёга ёйилиб кетиши хавотири хамда ^ашкарда Ёкуббек давлатининг кучайиб, генерал-губернаторлик худудларига хавф сола бошлаганлигида эди. (Аслида Ёкуббек чор хукумати билан тинчлик урнатиш тарафдори булган-Д.У.) 1870 йили май ойида мавжуд вазиятни урганиш учун К.П. Кауфман Еттисув вилоятига келади .Генерал-губернатор чегара худудларидаги ахволни урганиб , куйидаги хулосага келди: Россия хукумати кечиктирмасдан Или водийсини эгаллаши хамда Гулжа султонлигини

1 Халфин Н.А. "Присоединение Средней Азии к России"(60-90 годи XIX в.)М. , 1965.;

2 Ура;ов Д.Урта Осиё масаласида Россия ва Хитой манфаатларининг узаро кескинлашувига доир (XIX асрнинг 2 -ярми).//ма;олалар туплами

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

тугатиши лозим. Агарда Гулжани Еттишар хокими Ёкуббек эгаллаб олса бизнинг Урта Осиёдаги нуфузимизга жиддий путур этиши мумкин3.

Чунки бу вактда бутун Урта Осиё мусулмон ахолиси Ёкуббек тимсолида мустамлакачиларга карши кураша оладиган мард йулбошчини курмокда эди. Шуни таъкидлаш лозимки, Или водийси масаласида Туркистон генерал- губернаторлиги ва Петербург юкори доира вакиллари фикрлари бир-бирига карама-карши булган. Генерал-губернаторлик агрессив сиёсат юргизишни талаб этса, марказ Хитой билан янги келишмовчиликлар пайдо булишини хохламас эди.

1871 йили бахорида Гулжа ва Верний шахарлари орасидаги муносабат янада кескинлашади. Х,атто чор маъмурлари зулмидан норози булган козоклар Тозабек Бусурмонов бошчилигида Верний уездидан Или водийсига кочиб утади4. Еттисув вилояти губернаторлари Г.А. Колпаковскийнинг уларни кайтариш хакидаги Еулжа хокими Султон Абил углига юборган талаби жавобсиз колди.

Вокеаларни бундай тус олиши Туркистон генерал-губернаторлигини жиддий хавотирга солиб куйди. 1871 йили июн ойида марказнинг буйругини кутиб утирмасдан, Или водийсига харбий юришлар бошлаб юборилди.

1871 йил 22 июнда чор кушинлари томонидан Еулжа шахри каршиликсиз эгалланди. Султон уз кушинлари ва курол-аслахалари билан русларга таслим булди. Шундай килиб, Или водийсидаги махаллий ахоли султонлиги подшо кушинлари томонидан тугатилди ва Султон Абил угли Верний шахрига жунатилади. У шу ерда умрининг охиригача руслар белгилаган нафака хисобига яшашга мажбур булади.

Или водийсини эгаллаб олиниши муносабати билан Россия Ташки ишлар вазирлиги Хитой хукуматига махсус нома юборади. Унда булиб утган вокеалар куйидагича изохланади: чегара худудларида уйгур, дунган халкларининг узбошимчалиги хамда улар томонидан бизнинг худудларга жиддий хавф солиниши сабабли, бу ерлар Россия империяси кушинлари томонидан эгалланди... Шуни маълум киламизки, Хитой хукумати Или водийсини качон бошкаришга кодир булган пайтда мазкур минтака Хитой хукуматига кайтариб берилади5.

1871 йилдан Или водийси вактинчалик Туркистон генерал- губернаторлигини Еттисув вилояти таркибига киритилади. Верний шахрида 'Тулжа ишлари буйича махсус канцелярия" ташкил этилиб, унга дастлаб Н.А.Аристов, кейинчалик Н.Н.Пантусовлар рахбарлик килишган[5].

'Тулжа муаммоси" Россия фойдасига хал булгач, Туркистон генерал-губернаторлиги ^ашкардаги Ёкуббек давлати билан алокаларини аниклашга харакат килади. Чунки, Ёкуббек давлати ^ашкар худудларини тулик эгаллаган ва уша вактда у на Хитой, на Россия, на Англия давлатларини тан олар эди. ^укон хонлиги чор кушинлари томонидан тугатилгач, Туркистон улкаси бевосита Ёкуббек давлати билан кизгин дипломатик алокаларга киришади.

1876 йили чегаралар урнатиш борасида музокаралар олиб бориш максадида Куропаткин ^ашкарга боради. Уз навбатида Ёкуббек элчилари 1877 йили апрелда Тошкентга келиб узаро келишувга эришилади. Унга кура, Кауфман Улугчат худудларини Ёкуббекка

3 Моисеев В.А. Россия и Китай в Центральном Азии. Барнаул. 2003 . С. 104

4 Нарочницкий А.Л. Колониальная политика капиталистических держав на Дальнем Востоке 1860-1895 гг. М. , 1956, С. 233

5 Хидоятов Г.А. "Из истории англо - русских отношений в Средней Азии в конце XIX в.(60-70 гг)"Т., 1969; Хидоятов Г.А "Британская экспансия в Средней Азии "Т. 1981

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

беришга рози булади6. Бирок, 1877 йили 27- майда Кашкар хокимини тусатдан вафот этиши, минтакада нотинч вазиятни юзага келтиради. Чунки, Цин сулоласи Ёкуббек давлатини тугатиб, Шаркий Туркистонда уз хукмронлигини урнатади.

XIX аср 70-йиллари 2-ярмидан бошлаб Урта Осиё масаласида Россия- Хитой муносабатлари янада кескинлашади. Жумладан, Кашкарни тулик эгаллаб олган хитойликлар Уш-Кашкар йуналишида катнаётган Фаргоналик савдогарларни карвонларини талай бошлайди. Бундай вокеаларнинг авж олиши муносабати билан Туркистон генерал-губернатори 1878 йил 10 апрелда Фаргона харбий губернаторига хат йуллаб, унда Кашгар хокимига таланган моллар руйхати билан махсус маълумотнома тайёрлашни буюради. Фаргона харбий губернатори Абрамов томонидан лойиха тайёрланиб шу аснода Кашкар хокимига билдиришнома жунатилади. Унда 1860 йилги Пекин шартномасига асосан чегара худудларда эркин савдони йулга куйишга келишилганлиги, бирок унга амал килинмаётганлиги таъкидланади. ^атто Ёкуббек даврида хам бундай ишлар кузатилмаган эди, деб якунланади ушбу билдиришнома7.

Бундан ташкари Цин сулоласи вакиллари 1877 йил охири ва 1778 йил бошларида Россиянинг Пекиндаги элчиси Э.К.Бюцовга Или водийсини (Еулжа райони) Хитойга кайтариб олиш буйича музокаралар бошлашга тайёр эканликларини кайта-кайта маълум килишади. Чор маъмурлари орасида Или водийсини кайтариш масаласида икки хил караш мавжуд эди.Туркистонлик маъмурият вакиллари (К.П.Кауфман, Г.А.Колпаковский) Гулжани кайтариб бермаслик, мабодо кайтариш лозим булса катта товон пули туланиши керак, деган фикрни илгари суришган. Марказ вакиллари эса Гулжа худудини кайтариш лозимлиги, бу эса савдо алокаларини Гарбий Хитой олиб боришда катта имкониятлар бериши мумкин

9

деган хулосага келган эдилар .

Узок тортишувлардан сунг, 1881 йил 24 февралда Россия ва Хитой уртасида Петербург шартномаси имзоланди.Унга кура Фаргона ва Кашкар уртасидаги мавжуд чегаралар узгармай колди. Россияга Или улкасининг Гарбий кисмидаги рус фукаролигини кабул килган кичик бир худуд тегди, холос. Уз навбатида Цин сулоласи рус савдогарлари курган зарарлар эвазига 9 млн. рубл товон тулаш мажбуриятини олди Шунингдек, Россия империяси Еулжа, Чугучак, Урга, Кашкар, Турфон ва Сижжоу шахарларида уз консулларини очиш имкониятига эга булди. Бундан ташкари Хитой хукумати билан келишилган холда Кобдо, Хами, Урумчи, Гужан шахарларида савдо алокаларини ривожлантириш максадида консулликлар очишга хам рухсат бериладиган булди.

Мазкур шартнома имзолангач, кун тартибидаги асосий масала-унинг ижросини таъминлашдан иборат эди.Чунки,козоклар муаммоси, чегара демаркацияси, савдо-сотик муносабатларини тугри йулга куйишнинг тулик хукукий асослари хали яратилмаган эди. Или водийсини Хитойга топшириш буйича тузилган комиссияга руслар томонидан Сирдарё вилояти харбий губернатори ёрдамчиси А.Я.Фриде, хитой томонидан маслахатчи Шентай бошчилик килади.1882 йил 10-март куни Еулжа худудини Хитойга топшириш буйича протокол имзоланди. Унга кура бир йил давомида шу худудда рус фукаролигини кабул

6 Уз Р МДА, 1-жамгармаД-руйхат, 238-иш, 7-в

7 Куропаткин А.Н. Кашкария .Историко-географический очерк страны , её военные силы, промышленность и торговлия. Спб. 1879. С. 10

8 Уз Р МДА, 276-жамгарма, 1 -руйхат, 338-иш, 50-52-в

9 Моисеев В.А. Курсатилган асар, 171-бет

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

килиб яшаётган ахолига Россия худудларига кучиб утишга рухсат берилди. Уз навбатида,уша ерда колишни хохлаган ахоли яна Хитой давлати фукаролари саналадиган булдилар10.

1881 йили Петербург шартномаси мухим хукукий акт сифатида Урта Осиёдаги рус-хитой чегараларини ажратиб олишда асосий рол уйнади. Кун тартибида Шаркий Помир худудларида аник чегара чизиклари урнатиб олиш вазифаси турарди. Чунки, бу муаммо хам узок тортишувларга сабаб булди. ^укон хонликлари ерларини босиб олган Россия хукумати Помир-Олой минтакасида дастлаб фаол харакатлар олиб бормади. Бирок, Цин давлати мазкур худуддаги олдинги чегара чизикларини тан олмай, уларга карашли булмаган Терек -довон ва Тун-мурун довонларида уз чегара белгиларини урнатиб олдилар.Бу борада узок тортишувлар нихоясида 1884 йил май ойида Янги Маргилон шахрида генерал Мединский ва жаноб Ша уртасида навбатдаги келишув имзоланди. Унга кура, Сарикул тизмалари икки давлатни ажратиб турувчи белги вазифасини утади. Мазкур шартнома Петербург шартномаси тизимини ажралмас кисми булиб колди. XIX аср 80-йиллар охирида. Бу вазият Россия империясини ушбу худудларга харбий кушин жунатишга мажбур килди. Шундан сунг, 1894 йили узаро нота алмашувларига асосан Сарикул тизмалари икки империяни чегара белгиси сифатидаги ролини мустахкамлади.[11] Кейинчалик, айрим участкаларда редемаркация ишлари узаро келишувлар асосида амалга оширилди. Шундай килиб, Урта Осиё масаласидаги икки йирик империя тортишувлари ана шундай якун топади.Бирок, бу келишувлар юкори доира вакиллари уртасида амалга оширилиб махаллий ахоли манфаатлари умуман хисобга олинмаган эди.

10 Нарочницкий А.Л. Колониальная политика капиталистических держав на Дальнем Востоке 1860-1895 гг. М. , 1956, С. 233 Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

National University of Uzbekistan 363 www.ares.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.