Научная статья на тему 'БУХОРО ТАРИХИ МАСАЛАЛАРИ ЧЕТ ЭЛЛИК САЙЁҲЛАР НИГОҲИДА (XIX аср мисолида)'

БУХОРО ТАРИХИ МАСАЛАЛАРИ ЧЕТ ЭЛЛИК САЙЁҲЛАР НИГОҲИДА (XIX аср мисолида) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
233
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
Бухоро воҳаси / сайёҳлик / Г.К.Мейендорф / нумизматик маьлумотлар / “Бухоро хонлиги тавсифи” / В.В.Бартольд.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Искандар Хамраев

XIX асрда Бухорога ташриф буюрган сайёҳлар томонидан берилган илмий маьлумотлар воҳани илмий ўрганишга, археологик тадқиқотларнинг бошланишига ва Бухоро маданиятини чет эл жамоатчилигига кенг ёйишга хизмат қилган. Шунинг учун ҳам ушбу мақолада XIX асрда чет эллик сайёҳлар ва олимлар томонидан берилган, Бухоро воҳаси маданиятига доир маьлумотлар илмий таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БУХОРО ТАРИХИ МАСАЛАЛАРИ ЧЕТ ЭЛЛИК САЙЁҲЛАР НИГОҲИДА (XIX аср мисолида)»

БУХОРО ТАРИХИ МАСАЛАЛАРИ ЧЕТ ЭЛЛИК САЙЁХЛАР НИГОХВДА

(XIX аср мисолида)

Искандар Хамраев

Бухоро давлат университети магистранти

АННОТАЦИЯ

XIX асрда Бухорога ташриф буюрган сайёхлар томонидан берилган илмий маьлумотлар вохани илмий урганишга, археологик тадкикотларнинг бошланишига ва Бухоро маданиятини чет эл жамоатчилигига кенг ёйишга хизмат килган. Шунинг учун хам ушбу маколада XIX асрда чет эллик сайёхлар ва олимлар томонидан берилган, Бухоро вохаси маданиятига доир маьлумотлар илмий тахлил килинган.

Калит сузлар: Бухоро вохаси, сайёхлик, Г.К.Мейендорф, нумизматик маьлумотлар, "Бухоро хонлиги тавсифи", В.В.Бартольд.

КИРИШ

Бухоро уз даврида илм-фан, маърифат ва маданият марказларидан бирига айланиб, бу шахарда диний ва дунёвий илмлар ривож топган. Асрлар давомида Бухоронинг донги бутун Шарк буйлаб факат илму маърифат, маданият хамда савдо-сотик сохасидагина эмас, балки Туркистоннинг йирик маъмурий маркази сифатида хам таралиб келган. Чунки бу шахар Куйи Зарафшон улксининг кадимги хокимларининг марказ шахарларидан бири булган.

Бухоро вохаси тарихи, моддий маданияти, археологик ва этнологик, картографик маьлумотлар асосан XIX асрда чет элдан ташриф буюрган рус ва бошка миллат элчилари, агентлари ва сайёхлари томонидан тупланиб, илмий доирага маьлум килинган.

АСОСИЙ КИСМ

Бунинг яккол мисоли 1820-1821 йилларда Россиядан Бухорога келган А.Негри бошчилигидаги ташриф буюрган экспедицияни айтиб утишимиз мумкин. Бу экспедиция таркибида Бош штаб офицерларидан Г.К. Мейендорф, В.Д. Вольховский, А.К. Тимофеев, табиатшунос Х. Пандер ва сайёх Э.А. Эверсманн иштирок этган[1]. Экспедиция натижасида 50 верстли масштабдаги харита яратилди хамда 5 астрономик нукта белгиланди (шу жумладан Бухоро шахрининг координатлари хам)[2]. Харита француз тилида турколог Амедий Жоберт тахрири остида «Оренбургдан Бухорога саёхат» номли асарига илова билан 1826 йили Парижда К.Мейендорф томонидан нашр этилган. Харитада Зарафшон дарёси тугри курсатилганлиги ва Бухоро-Оренбург ва Бухоро-Орск йуллари мукаммал тасвирланганлиги диккатга сазовордир[3].

Г.К.Мейендорфнинг китоби Бухоро хонлиги ва унга туташ худудларларининг географияси, ахолиси, хужалиги ва давлат бошкаруви хакида батафсил маълумот бера олганлиги сабабли, тезда К.Хрем ва В.Шейдер тахрири асосида немис тилига таржима килиниб нашр этилди[4]. Асарнинг француз тилидаги нашри пайдо булиши биланок, унинг Бухоро хонлигига багишланган «Статистический взгляд на Бухарию»[5] ва «Нравственное состояние Бухарии»[6] кисмлари рус тилига таржима килинади.

Г.К.Мейендорфнинг «Оренбургдан Бухорога саёхат» асари уч кисмдан иборатдир. Асарнинг биринчи кисмида Оренбургдан Бухорога борадига йул учга булинган ва савдо йуллари тасвирланган. Иккинчи кисмда муаллиф Марказий Осиёга умумий тавсиф бериб утади. Г.Мейендорф бу тавсифни огзаки маьлумотлар ва илмий асосга эга булмаган адабиётлардан олганлиги сабабли бу кисм унчалик ишончли эмас. Китобнинг учинчи кисмида Бухоро хонлигининг географик урни, ижтимоий-иктисодий ва давлат тузилиши систематик равишда баён килинади [7].

Г.К.Мейендорф Бухорода савдо-сотик тизимини яхши бахолаб, XIX асрнинг 20-йилларида шахарда 14 та карвонсаройлар мавжуд эканлигини такидлаб утади [8]. У Бухоронинг ислом оламида тутган урнини хакида тухталиб: «Узининг куплаб мактаблари, олимлари хамда мукаддас кадамжолари сабабли мусулмонларнинг зиёратгохига айланган. Эхтимол шунинг учун у «шариф» номига сазовор булгандир»-деб такидлайди[9].

Г.К.Мейендорфнинг «Оренбургдан Бухорога саёхат...» асари Бухоронинг тарихий маданий меросини, табиий геогрфиясини, ижтимоий-иктисодий хаётини, савдо сотик муносабатларини ва элчилик алокаларини( айникса Россия билан), уша даврда мавжуд хунармандчичлик сохаларини этнологияси ва этнографиясига доир бир канча кимматли маьлумотларни беради.

XIX асрнинг 40-йилларига келиб Урта Осиё худудларини урганиш анча фаоллашди ва Бухоро худуди хакидаги илмий маьлумотлар кенг оммага берила бошланди.

Бунинг ёркин далили 1841 йилда Россиядан Бухорога юборилган дипломатик миссиянинг таркибидаги Н.Ханиковнинг «Бухоро хонлиги тавсифи»[10] номли асари эди. Бу асар Бухоро хакида XIX асрдага таалукли кимматбахо, илмий ахамиятга эга булган маълумотларни беради.

Асар 1843 йилда Петербургда нашр этилиб, асосан узининг Бухорода олиб борган шахсий кузатишлари натижасида вужудга келган маълумотлари, Бухорода булган бошка саёхатчиларнинг Бухоро тугрисида ёзиб колдирган хотираномалари асосида ёзилган. Асар 8 бобдан иборат булиб, унинг охирида Бухоро хонлигининг харитаси, Бухоро ва Самарканд шахарларининг плани берилган. Адабиётларда курсатилишига караганда, бу харита ва планлар 1841

йилда рус дипломатик миссиясининг составида катнашган топограф Яковлев томонидан тупланган материаллар асосида тузилган[11].

Н.Ханиковнинг асари Бухоро хонлигини хамма томонлама тасвир этувчи асар булиб, у XIX асрга оид Бухоро хонлигининг тарихини ва маданиятини ёритувчи асосий манбалар сирасига киради.

Н.Хаников уз асарида XIX асрнинг 30—40-йилларида Россия ва Бухоро хонлиги уртасидаги иктисодий алохаларга оид материаллар беради[12]. Шу билан бирга, асарда Бухородан Россияга ва аксинча, Россиядан Бухорога чикариладиган асосий махсулотлар хакида маълумотлар келтирилади[13].

Н.Хаников савдо сохасида мухум ахамият касб этадиган Бухоро карвонсаройларининг фаолиятини юкори бахолаб, уз асарида XIX асрнинг 40-йилларида Бухорода 24 та "тош" ва 14 та "ёгоч" карвонсаройларнинг номларини аник равшан келтиради[14].

Н.Хаников уз эсдаликларида Бухорони йирик илм-фан ва маърифат, диний билимлар маркази сифатида таърифлаб: «Бухоро илм таркатувчи марказ хисобланган ва хисобланади»[15] -дейди.

Н.Ханиковнинг асари асосан Бухоро хонлигининг тарихини урганишда биринчи даражали манба булиб, унда мамлакатнинг худуди ва чегаралари, география ва гидрографияси, тоглари, дарёлари, иклими, ахолиси ва уларнинг машгулоти, топографияси, савдо алокалари, кишлок хужалиги, давлат бошкарув шакли, маъмурий булиниши ва маърифати систематик равишда жуда муфассал килиб тасвир этилган.

И.Мушкетов Н.Ханиковнинг асарига юкори бахо бериб: «Н.Хаников жуда хам муфассал ва хозирги вактгача хурматга сазовар булган «Бухоро хонлиги тавсифи» китобини ёзиб, унда Бухоро ва унинг топографияси, табиий бойликлари, иклими, шулар билан бирга, ер кимирлашлари, унинг ахолиси хам уларнинг машгулотлари ва бошхалар тугрисида уша вактлардаги барча энг янги маълумотларни тасвирлаб беради»[16] - деб таькидлайди.

Шундай килиб, Н. Ханиковнинг асари XIX асрнинг иккинчи чорагида Бухоро хонлигининг тарихи ва маданиятини, этнографиясини, иктисодини, сиёсий тузилишини, шунингдек, географик урни ва ахолисини урганишда мухум манба хисобланади.

Тарихдан маълумки, Х1Х асрнинг урталари инглизлар Х,индистонда уз мавкеларини мустахкамлаб олиб, Урта Осиёга интилаётган бир давр эди. Инглизларга Урта Осиёнинг сиёсий ахволи, географик мавкеи, ахолиси, армияси хакида аник маълумотлар хаво ва сувдек зарур эди. Улар бу максад йулида Урта Осиёга бир нечта агент ва сайёхлар юборган.

I SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 I ISSUE 4 I 2022 _ISSN: 2181-1601

Шулар орасида Александр Борнс ва Армин Вамберининг Урта Осиёга килган экспедициялари инглизларга Бухоро хакида бир канча кимматли маьлумотларни бера олди.

А.Борнснинг "Ходжа Обон" деган жой хакидаги ва бу жой атрофидан топилган тангалар таснифи хакидаги маьлумоти, Бухоро вохаси тугрисидаги дастлабки археологик маьлумотлар хисобланади[17].

А.Вамберининг эса 1864 йил Лондонда "Урта Осиё буйлаб саёхат" китобини нашрдан чикаради. Уша даврда Урта Осиё, хусусан Бухорога доир маьлумотлар Европаликлар учун жуда мухум хисобланар эди. Китоб бир пайтнинг узида Россия учун хам ахамиятли ва дархол рус тилига таржима килиниб, 1865 йили Санкпетербургда босилиб чикади.

"Урта Осиё буйлаб саёхат" китоби икки кисмдан иборат. Биринчи кисмда унинг Урта Осиёга килган саёхати хотиралари урин олган. Бухорога доир маьлумотлар асарнинг иккинчи кисмда келтириб утилган.

Вамберининг Бухоро тарихи учун илмий жихатдан катта ахамиятга молик асарлари 1873 йили нашр этилган «Бухоро ёхуд Трансаксония тарихи» китобидир. Муаллиф Мовароуннахр (икки дарё оралиги)ни Трансаксония атамаси билан беради. Бу китобида Бухоронинг энг кадимги даврларидан то XIX аср иккинчи ярмигача булган тарихини Урта Осиёдан олиб кетган кулёзмалари асосида баён килади.

А.Вамберининг асарлари Бухоро тарихи, сиёсий ахволи, географик урни ва уша даврдаги меьморчилик обидалари тахлилига ва Бухородаги ижтимоий-маданий хаётига доир кимматли маьлумотларни беради.

XIX асрнинг 80-йилларида Марказий Осиёга ташриф буюрган инглиз рухонийси, олими ва сайёхи Генри Лансделл хам Бухоро хакида турли маьлумотларни келтириб утади. 1885 йилда унинг "Марказий Осиё" деган китоби нашр этилган. Бу харита ва расмлардан иборат икки жилдли монография булиб, XIX асрнинг иккинчи ярмидаги Туркистон хаёти туFрисида батафсил маълумот беради. Генри Лансделл тадкикотида Марказий Осиё, Европа ва бошка якин Шарк мамлакатлари билан боFлай оладиган жихатларга, кишиларнинг маънавиятига катта эътибор берган. Г. Лансделл китобининг бир неча бобларида Бухоронинг узига хос шаркона киёфасини батафсил баён этади[18].

Бухоро тарихига доир мухум ва кимматли маьлумотларни буюк тарихчи, шаркшунос олим академик В. В. Бартольд (1869—1930) асарларидан хам олишимиз мумкин.

1893-йил академик В. В. Бартолд Урта Осиёга биринчи бор илмий ташриф буюрди. В.В.Бартолднинг олдидаги вазифа: Туркистоннинг утмишдаги тарихини ёзма манбалар асосида текшириш, маълумотлар йигиш, имкон кадар шахарлар, марказ, калъаларнинг руйхатини тузиш кабиларни уз ичига олган[19]. Демак, В. В. Бартолднинг ташрифи биринчи навбатда археологик хусусиятга эга булган. Бартолд бу каби вазифалар билан чекланиб колмасдан, турли хил кулёзмаларни йигиш ишларини хам олиб борган[20]. Н.И. Веселовскийнинг сузларига караганда, В. В. Бартолд шаркдаги кучманчи халкларнинг Урта Осиёга кириб келиши, уларнинг махаллий ахоли билан аралашиб кетишига хам алохида эътибор каратган[21]. Унинг "MуFуллар боскини даврида Туркистон" асарида Мовароуннахрнинг, жумладан Бухоронинг XIII асргача булган тарихи ёзма манбалар асосида тулаконли акс эттирилган.

В. В. Бартолд асарларида Бухоро ва унинг атрофидаги исломгача мавжуд булган будда, зардуштийлик ибодатхоналари, араблар истилоси даврида уларнинг масжидларга айлантирилиши, Бухоро шахрининг тарихий топографияси ва топонимикаси, кадимги шахристон дарвозалари Бухоро шахрининг шаклланиш эволюцияси туFрисида кимматли маълумотлар беради. ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда XIX асрда чет эл сайёхлари томонидан ёзилган адабиётлар ва маълумотлар Бухоронинг нафакат уша давр тарихи ва маданиятини, балки кадим утмишида кечган тарихий жараёнларни урганишда хам мухум ахамият касб этади.

REFERENCES

1. Meyndorf G. K. Voyage d Orenburg a Bouhara fait en 1820. - Paris., 1826. P.508.; Мухаммаджонов А.Р., Нематов Т. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатига доир баьзи манбалар. Тошкент.1957. Б.18.

2. Саидбобоев З.А. Европада Урта Осиёга оидтарихий-картографик маьлумотлар (XVI-XIX асрлар). тар.ф.н.дисс.Тошкент,2004. Б.106.

3. Meyndorf G. K. Voyage d Orenburg a Bouhara fait en 1820. - Paris., 1826.

4. Meyndorf G. Relse von Orenburg nach Bouchara im Jahre 1820[Baron G.de Meyendorff]. Nach dem franz, original bearbeitet von. C.Herm, V.Schelder. Jena.1826.

5. Мейендорф Г.К. Статистический взгляд на Бухарию. (Из книжки «Путешествие в Бухарию полковника барона Мейендорфа» С французского

А. Каменский. «Севернмй архив», 1826, 23-кисм, 161—182-бетлар. Асарнинг 253-261 бетларидан ташкари еттинчи бобининг хаммаси таржима килинган.

6. Мейендорф Г. Нравственное состояние Бухарии. Из книги «Путешествие в Бухарию», Перев. А. Каменский. «Севернмй архив», 1826, 24-кисм.72-85 бетлар. 25-кисм, 178—194-бетлар. Асарнинг бу боби тула таржима килинган.

7. Мухаммаджонов А.Р., Нематов Т. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатига доир баьзи манбалар. Тошкент.1957. Б.19.

8. Мейендорф Г.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. М. 1975. С.100.

9. Мейендорф Г.К .Путешествие из Оренбурга в Бухару. М.1975. С.93.

10. Xаников Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843.

11. З а л е с о в Н. Очерк дипломатических сношений России с Бухарою с 1836 г. по 1842 г. «Военньж сборник», СПб,1862, № IX, С.45.

12. Xаников Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843.С. 165.

13. Xаников Н. Описание Бухарского ханства. СПб., 1843, С. 168.

14. Xаныков Н.В. Описание Бухарского ханства. СПб.,1843. С.88-89.

15. Ханыков Н.В. Описание Бухарского ханства. СПб.,1843. С.206-223

16. Мушкетов И. Туркестан. Том I. СПб.,1886. С. 98-99.

17. Burnes А. Travels into Bokhara, being an acount of journey from India to Cabool, Tartary and Persia in the years 1831, 1832 and 1833. London, 1839. vol. II, p. 455—473.

18. Ваганова Т. Е. Бухоро европаликлар нигохдда. Инсониятнинг илмий ва маданий мероси-учинчи минг йилликка. Бухоро ва Хива шахарларининг 2500 йиллигига багишланган халкаро симпозиум тезислари. 1997 йил 18-20 октябрь. Бухоро - Хива. Тошкент. "УЗБЕКИСТОН" нашриёти. 1997.130-131 бетлар.

19. Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика В .В. Бартольдда. Средняя Азия в отечественном востоковедении. Изд. «Фан». Т. 1981.

20. Лунин Б.В. Из истории русского востоковедения и археологии в Туркестане. Туркестанский кружок любителей археологии (1895-1917гг.). Т.,1958. С.13.

21. Веселовский Н. И. Заметка о курганах Туркестанского края // ЗВОРАО. Т. II. 1888.

22. Ochilov Alisher. "The Role of Zamanbaba Culture in The Social and Economic History of Bukhara Oasis During Bronze Age." CENTRAL ASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND HISTORY 2.4 (2021): 42-47.

23. OCHILOV, Alisher. "JEWELRYC TRADITION IS A SOURCE OF STUDY OF BUKHARA HISTORY." Bayterek Uluslararasi Akademik Ara§tirmalar Dergisi 1.1: 105-116.

24. Ochilov, A. T. "DATING OF THE ZAMANBABA CULTURE: ASED ON ARCHAEOLOGICAL SOURCES." Theoretical & Applied Science 12 (2019): 589591.

25. Очилов, Алишер Тулис Угли. "БУХОРО ВОДАСИ ШАКЛЛАНИШИДА ЗАРАФШОН ДАРЁСИНИНГ УРНИ ВА ВОДА ТАРИХИЙ ГЕОГРАФИЯСИГА ДОИР АЙРИМ МУЛОДАЗАЛАР." Scientific progress 1.6 (2021): 933-938.

26. Ochilov A. Бухоро вохасида олиб борилган илк археологик тадкикотлар //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). - 2021. - Т. 4. - №. 4.

27. Ochilov A. Бухоро вохасининг кадимги антропоген ландшафтида Сармишсой дарасининг тутган урни //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). - 2021. - Т. 4. - №. 4.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.