Научная статья на тему 'Бухоро амирлигида тузилган ислом қонунчлигига оид тўпламлар ва уларнинг аҳамияти'

Бухоро амирлигида тузилган ислом қонунчлигига оид тўпламлар ва уларнинг аҳамияти Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
61
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and Education
Область наук
Ключевые слова
ислом қонунчлиги / тўпламлар / Бухоро амирлиги / уламолар

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Саидакбар Муҳаммадаминов

Ушбу мақолада Бухоро амирлигида тузилган ислом қонунчлигига оид тўпламлар ва уларнинг аҳамияти масалалари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Бухоро амирлигида тузилган ислом қонунчлигига оид тўпламлар ва уларнинг аҳамияти»

Бухоро амирлигида тузилган ислом конунчлигига оид тупламлар ва уларнинг ахамияти

Саидакбар Мухаммадаминов Жамоат хавфсизлиги университети

Аннотация: ушбу маколада Бухоро амирлигида тузилган ислом конунчлигига оид тупламлар ва уларнинг ахамияти масалалари ёритилган.

Калит сузлар: ислом конунчлиги, тупламлар, Бухоро амирлиги, уламолар

Collections of Islamic law compiled in the Emirate of Bukhara

and their significance

Saidakbar Muhammadaminov University of Public Safety

Abstract: this article describes the collections of Islamic law compiled in the Emirate of Bukhara and issues of their significance.

Keywords: Islamic law, collections, Bukhara Emirate, scholars

Тарихдан маълумки, ханафия мазхабида биринчи фатво1 туплами Абу ал-Лайс ас-Самаркандий (ваф. 373/983-984й.) томонидан яратилган Китаб ан-навозил фи-л-фуру' фатво туплами хисобланади2. Ушбу тупламда муаллиф узидан олдинги ва уз даврининг ханафий уламоларининг фатволарини туплаган. Кейинчалик факихлар уртасида олдинги ёки замондоши булган эътиборли уламоларнинг фатволарини жамлаб тартибга солиб бориш анъанаси шакллана бошланди. Бу жараёнда асосан Бухоро ва Самарканд фикх мактаби вакилларининг роли катта булган. Масалан, Самарканд мактабининг йирик вакили факих ва муфти Абу Хдфс ан-Насафий (ваф. 537/1142й.) бевосита уз устози Ата' ибн Хамза ас-Сугдийнинг фатволарини туплаб «Фатово шайх ал-ислом Абу-л-Х,асан Ато ибн Хамза ас-Сугдий» номли асарини тузди, Наджм ад-дин Абу Йа'куб Йусуф ал-Х,акимий ал-Атфас (XI-XII) Бухоро садрларидан булган машхур уламо ас-Садр Шахид номи билан машхур булган Умар ибн 'Абд ал-'Азиз Маза ал-Бухорийнинг (483/1090-536/1141й.) фатволарини

1 Фатво - (араб. - тушунтириш, изох, хукм, карор) исломда муфти ёки уламолар кенгаши томонидан диний, хукукий, сиёсий хамда ижтимоий масалаларда бериладиган карор, хукм ёки изох. Фатво Куръон, хадислар ва шариатга ёки илгари берилган фатволарга асосланиб чикарилади.

2 Зириклий. Хайруддин. Ал-Аълом.- Байрут: Дор ал-илм лил-малайин, 1998. VIII, Б.349. Унинг УзР ФА ШИ кулёзмалар фондида "Фатово Аби-л-Лайс" номли бир нечта кулёзма нусхалари сакланади.

жамлаб «ал-Фатово ал-кубро» тупламини яратди3. Яна Бухоро мактабининг йирик вакили Фахр ад-дин Козихон номи билан танилган Хдсан ибн Мансур ал-Узжандий ал-Фаргоний (ваф. 592/1196 й.)нинг Фатаво ал-К^озихон каби куплаб фатволарни келтириш мумкин. Хднафий уламоларнинг тарихий-биографиясини тузган машхур туркиялик олим Махмуд ибн Сулаймон ал-Кафавий (ваф. 990/1582-83й.) узининг "Ката'иб а'лам ал-ахйар" асарида Корахонийлар давридан бошлаб то Мугуллар боскинига кадар Марказий Осиёда тузилган 25 дан ортик фатво номини келтиради4.

Кейинчалик фатво тупламлари купайган сари улар ичидан фатволарнинг саралаб олиш, уларни тартибга солиб бориш амалиёти давом этиб фикх илмини чукур билган муфтийлар амалга оширган. Фатволарни нафакат обрули муфтийлар тартибга солиб жамлаш ишлари билан шугулланишди эндиликда хон ва султонлар хам бу ишнинг ташаббускори сифатида бунга астойдил кириша бошлади. Масалан, Бухоро амири Шохмурод (1749-1800йй.) узи Фатово аули Бухоро асарини яратди5. Ундан олдинрок Бобурий хукмдорлардан бири Аврангзеб 'Оламгир (1659-1707йй.)нинг буйругига кура тузилган ал-Фатово ал- 'Оламгирийа6 тупламини куриш мумкин7. Бундай фатволар оз булсада куриниб тургандек XVII асрдан бошлаб агар ундан олдин булмаса фатволарни жамлаш сиёсат даражасида хам булган.

Бухоро амирлигида хам фатволарни жамлаш интенсив равишда давом этгани буни юртимизнинг куплаб кулёзма фондларида сакланаётган мажмуа ал-масоил, мажмуа ал-фатаво, жунгларда куриш мумкин. Лекин кулёзма фондларда сакланаётган мазкур фатволарни куздан кечирганда уларнинг аксарияти Бухоро амирлигининг Бухоро, Самарканд, Шахрисабз, Насаф каби бошка шахар ва вилоятларда яратилган булиб, афсуски уларнинг аксарияти тадкикотларга жалб килинмасдан колмокда.

Узбекистон Фанлар Академияси Шаркшунослик Институти кулёзмалар коллекцияси ва бошка махаллий кулёзма фондларида хонликлар даврига оид куплаб фикхий масалаларни узида камраб олган фатво мажмуаларга гувохи буламиз ва уларнинг аксарияти яратилган кулёзмалар каталогига хам

3 Süleymaniye kütüphanesi, Yeni Cami №№ 657; 658, 659.

4 Муминов, А.К. Ханафитский мазхаб в истории Центральной Азии / Муминов, А.К. - Под редакцией Прозорова С.М. - Алматы: Казак энциклопедияси, 2015. - С. 183.

5 Ушбу фатво туплами мукаддима хамда тахорат ва намоз каби ибодот масалалари билан чекланган булиб, тупламнинг режада булган иккинчи кисми Шохмуроднинг улими туфайли амалга оширилмай колган. УзР ФА Шаркшунослик институтида унинг кулёзма нусхалари (№№ 5804, 2864, 2589, 2837) мавжуд. Уларнинг батафсил тавсифи СВР VIII томида берилган. Каранг: СВР VIII, №5886-5889.

6 Alan, M. Guenther (2003). Hanafi Fiqh in Mughal India: The Fatawa-i 'Älamgirl. In India's Islamic Traditions, 7111750, ed. Richard Eaton. Oxford in India Readings. Themes in Indian History, P.207-230; New Delhi: Oxford University Press of India.

7 Шунингдек, ушбу асарнинг Урта Осиё худудида таркалиши хусусида каранг: С. Мухамммадаминов. "Влияние Индийских фетв на Центральную Азию" // ALATOO ACADEMIC STUDIES. Научный журнал. Издание Международного университета "Ала-Тоо" Бишкек, Кыргызстан. 2019. №4. С. 201-213.

киритилмаган. Бу тупламлар "Мажмуа ал-масоил ал-фикхийа" ёки "Жунг"лар деб аталиб, уларнинг кулёзма ва нашр (литография) нусхалари УзР ФА Шаркшунослик институти кулёзмалар фондида сакланади.

Жунг сузи ХУП-ХУШ форсий ва кейин туркий лугатларда асосан "катта кема", "турли шеърлар туплами" каби маъноларни англатиб келган. Гарб тилларидаги лугатларда хам бу суз "хитой кемаси" (junk) мазмунида, хинд манбаларида "сафина (кема) - девон" маъноларида ишлатилган. Жунг сузи купрок XVI асрдан бошлаб форс ва кейинчалик турк дунёсида мажмуа китобларга кулланила бошланган. Тарихдан бу суз регионаллик хусусиятидан келиб чикиб тупламларга нисбатан ишлатилган. Масалан, Урта Шаркда (Эрон ва Азарбайджон) жунг сузи купрок турли шоирларнинг шеърларидан парчалар тупламига, тиббиётга оид турли мавзулар, диний илмлардан иборат булган парчалар тупламига нисбатан кулланилган. Кичик Осиёда (Туркия) жунг сузи халк огзаки ижодидан иборат булган хикоя ва масал, маталлардан иборат мажмуалар учун ишлатилган8. Марказий Осиёда эса жунглар асосан муфтий ва аълам9лар томонидан тузилган булиб улар фикхий масалалар, намунавий ривоят хужжатлар, фатволар мажмуаси учун истифода этилган. Унда жунг тузувчилари тупламни яратишда асосан амалда булган фикхий масалаларга (маъмулат ал-масаъил ал-фищийа) эътибор каратганини, кайд килишади.

УзР ФА ШИ кулёзмалар фондида сакланаётган жунглар билан танишиш жараёнида уларнинг купи Бухоро хонлигида ва шу регионда тузилганлиги маълум булади. Шунингдек, Кукон ва Хива хонлигида тузилган жунглар хам куп булмасада мавжуддир. Жунгларда юкорида зикр килганимиздек, фикхий масалалар билан бирга мухр билан тасдикланган асл козилик хужжатлари ёки уларнинг нусхалари хам урин олган10. Бу эса жунгнинг ахамиятини янада оширади. Уларда купинча муомалат масалаларига оид олди-сотти, гаров, кулни озод килиш, ижара хужжатлари хамда вакфнома ва бошка аслият хужжатлар булиб, улар вараклар орасига елимланган шаклда учрайди. Жунглар, асосан, муфтийлар учун фатво чикаришда амалий кулланма, хатто фикхий манбавий асос вазифасини бажарган. Шу билан бир каторда, уларда бошка фикхий асарлардан фаркли уларок минтакада (каерда тузилганига кура) юз берган

8 Orhan §aik Gokyay. Conk // Turkiye Diyanet Vakfi islam ansiklopedisi, cilt 8. istanbul: Turkiye Diyanet Vakfi, 1995. S. 73.

9 Аълам - араб.- "энг билгувчи" маъносида булиб, унинг вазифаси купрок чикарилган фатволарни назорат килиш хамда шаръийлигини текшириш булган.

10 Мисол тарикасида УзРФАШИда 2588 ракамли кулёзма муфтий Саййид Камар томонидан тузилган жунгда асосий матндан бошка 329 та хужжат урин олган булиб, шулардан 151 та ривоят хужжат, 15та ариза хати, 156 та Саййид Камарга йулланган мурожаат хатлари ва 7 та ёрлик урин олган. Каранг. С.Гуломов. О некоторых подлинных документах из коллекции рукописных произведений фонда ИВ АН Руз // History and Culture of Central Asia. Токио 2012. - С. 143-145. Шу уринда тадкикотчи мазкур кулёзмани туплам (сборник) яъни унда тузувчининг бир неча турли кичик асарлари ва хужжатлар мажмуидан иборат булгани учун хам уни туплам деб номлаган. Лекин бу кулёзма тузулиш хусусияти кура Жунгга ухшаш булиб унда асосан фикхий масалалар матни урин олган.

сиёсий (дор ал-харб, дор ал-ислом, шиаъ масалалари) ва диний-ижтимоий (расм-русумлар, тасаввуф масалалари билан боглик) вокеалар юзасидан уламоларнинг фатволари келтирилади. Масалан, Шайбонийлар (1501-1601йй.) давридан бошлаб, Бухоро хонлигида тузилган жунгларнинг купида тасаввуфдаги "зикр-и жаур" (зикрни овоз чикариб килиш), самоъ (бирор-бир диний шеърий байтни куйга солиб айтиш)" каби масалалар урин ола бошлагани ва улар эндиликда у даврга келиб ислом конуншунослигидан мустахкам урин олганлигини кузатиш мумкин. Бинобарин, жунгларнинг фикхий масалалар ва козилик ривоят туплами сифатида юзага келиши Мовароуннахр фикх мактаби тарихида узига хос бир боскич даврини курсатади. Мазкур тупламларда фикхга оид назарий масалалар (киёс, истихсон) хамда тузувчилар ёдномаларининг кайд этилиши минтака ижтимоий-иктисодий ва хатто сиёсий тарихини урганишда мухим ахамият касб этади. Жунглардаги фикхий масала ва ривоят хужжатлари куп холатда бирор бир фикхий асарлар билан бирга куп холатда Мухтасар вицоя асари матни хамрохида ( яъни биргаликда) келади. Ундай жунглар Жунг мал мухтасар ал-вицоя (яъни, Жунг Мухтасар вицоя асари билан бирга) номи билан келади. Лекин айрим жунглар хеч кандай асар матни билан бирга келмасдан, балки уларда тузувчи муфти ёки аълам уз иши фаолияти учун мухим булган амалдаги фикхий масалаларни жамлаш билан чекланишган.

УзР ФА ШИ фондида сакланаётган жунглар устида хозирга кадар олиб борилган изланишлар жараёнида Бухоро хонлигида тузилган энг кадимийси хозирча №10727 ракамли жунг асари, деб хисоблаш мумкин. Ушбу жунг ким томондан тузилгани номаълум. ^аттик мукова, жигар ранг чарм билан копланган булиб кейнчалик таъмирланган. Кулёзма вараги 835 варакдан иборат. Мазкур жунг Мухтасар ал-вицоя асари матни хамрохида тузилган. Жунгда Мухтасар ал-вицоя асари матни таълик хатида йирик килиб битилган. Унга илова сифатида куплаб фикхий масалалар матни настаълик хатида ёзилган. Кулёзмадаги илова килиб берилган масалаларнинг ёзувлари бир-биридан фарк килади (оч ёки тук рангдаги сиёхлар, бетартиб шаклда майда ва калин ёзувлар, айрим вараклар оралигига турли шаклдаги когозлар елимланган). Бу эса, тузувчи яъни муфтий тупламни йиллар давомида турли шароитларда тулдириб борган, шунингдек, унинг издошлари хам бу жунгга кушимча кайдлар ёзиб борган деган фикрни айтиш мумкин. Мазкур кулёзманинг колофон кисмида мазкур жунг Мир Абу ал-Фазл бин Мулла Хожа Бухорий томонидан ромазон ойининг 14 куни 1039/1630 йилнинг 27 апрелида кучириб тугатилган. Бу ерда кайд этилган котиб исми асли мазкур жунгнинг тузувчисими ёки йукми бу масала хозирча очик колмокда.

Ушбу жунгнинг фихристида 58 та китоб номи ва бетлари аник курсатилган. Асар "Тахорат" бобидан бошланиб, "Хунасалар (гермафродитлар)

KHTo6n"ra ;agap MacananapuHH y3 unura onraH. YHra Ma%3apn Ba Typnu ^hkxhh Macananap xaMga ^areonap unoBa Ku^HHraH. fflyHHHrgeK, TynnaMHHHr MyxuM ^ux,araapgaH Supu yHga Typnu puBO^T xy^^araapu Hycxacu MaB3ynapra ;apaS Bapa^nap opacura TupKaS SopunraH Ba Myxp ypHuga My^TH Ba ;o3HnapHHHr hcmh mapu^u (nereHgacu) TypuSgu. ^eMaK kothö acn HycxagaH Hycxa onuS Myxp ypHura maxcnapHHHr ucMnapuHH e3HÖ SopraH. Ma3Kyp ^yHrHHHr Kyn ypHuga fflafiSoHHfinap gaBpuga amaö u^og этгaн Ba xoHnap capofiuga xu3Mar ;unraH Mamxyp My^THH MyxaMMag Amhh höh YSafigynnox, an-MytMHHo6ogHfi an-Byxopufi (Ba$. 1570) Ba My^THfi MyxaMMag fflapu^ öhh MyxaMMag Catug an-XycaÖHHHHHHr (XVI acp) $areo Ba puBO^T xy^^aTnapu KenTupunraH. ^eMaK ÖH3HHHr ;ynuMH3ga Ma3Kyp My^TufinapHHHr acn Hycxaga SynMaca xaM KynupMa Hycxagaru ^aTBonapuHH Kypum MyMKHH. By pacMHfi My^TufinapHHHr ^aTBonapu op;anu aMupnuKgaru umuMOufi, HKracogufi Ba cuecufi MyHocaSaraapu TapuxuHH epuTumga MyxuM axaMH^T KacS этaцн.

Xynoca ypHuga myHH afiTuS yTum KepaKKH $areo TynnaMnapu ^aMH^THHHr gHHHfi-xy;y;Hfi, H^THMOHfi-cuecHfi MacananapHH aKc этyвнн MyxuM MaHÖa xucoSnaHagu. AfiHu;ca Sy Macanaga ^yHr TynnaMnapu akkoh HaMyHa Syna onagu.

Oonga^aHH^raH agaßneT^ap

1. Banuxy^aeB B. CaMap;aHg onufi TatnuM Magpacaufi onua - yHHBepcuTeT TapuxugaH naBxanap. CaMap;aHg, 2001 fi. B.18

2. BynraKOB n.r. HeH3BecTHbifi hctohhhk XII BeKa.// Y36eKucTOHga H^THMOufi ^aHnap 1976 fi. № 11. 60-63.

11 Max3ap (j^^«) ga cyg aManueTHHHHr Sopumu xa;uga Mat^yMoraap e3H^raH.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.