Научная статья на тему '“КИТОБ АС-САВОД АЛ-АЪЗАМ” АСАРИДА КАЛОМ ИЛМИГА ОИД ТУШУНЧАЛАРНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ'

“КИТОБ АС-САВОД АЛ-АЪЗАМ” АСАРИДА КАЛОМ ИЛМИГА ОИД ТУШУНЧАЛАРНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
226
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
Фиқҳ / “ал-Фиқҳ ал-акбар” / имон / ислом / маърифат / мазҳаб / “Кашф аз-зунун” / илоҳиёт. / fiqh / “Al-fiqh al-akbar” / imon / Islam / enlightenment / sect / “Kashf al-Zunun” / theology.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Мухаммаджон Абдухалим Ўғли Абдухамидов

Мақолада Ҳаким Самарқандийнинг “Китоб ас-савод ал-аъзам” асарида Ислом диний таълимотини асослаб берувчи илм бўлмиш калом илмига оид тушунчалар ва уларнинг ўзаро таҳлили баён этилган. Асардаги маълумотларда мазҳаблар ўртасидаги маълум бир масалалар бўйича ўхшаш ва фарқли жиҳатлар ҳам таҳлили ҳам ёритилган. Бу эса бугунги кунда мавжуд ибодат масалаларига доир ихтилофларни батараф этишда муҳим аҳамият касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

COMPARATIVE ANALYSIS OF CONCEPT CONCEPTS IN THE "KITOB AS-SAVOD AL-AZAM"

The article describes the concepts of kalam, the science underlying the teachings of Islam, and their mutual analysis in the book of Hakim Samarkandi "Kitab al-sawad al-azam". The data in the work also cover the analysis of similarities and differences between sects on certain issues. This is important for resolving the differences that exist today over prayer issues.

Текст научной работы на тему «“КИТОБ АС-САВОД АЛ-АЪЗАМ” АСАРИДА КАЛОМ ИЛМИГА ОИД ТУШУНЧАЛАРНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ»

"КИТОБ АС-САВОД АЛ-АЪЗАМ" АСАРИДА КАЛОМ ИЛМИГА ОИД ТУШУНЧАЛАРНИНГ ЦИЁСИЙ ТАХЛИЛИ

Мухаммаджон Абдухалим уFли Абдухамидов

УзХИА хузуридаги Малака ошириш маркази "Ижтимоий ва мутахассислик фанлари" кафедраси мудири, исломшунослик фанлари буйича фалсафа доктори

(PhD)

АННОТАЦИЯ

Маколада Хдким Самаркандийнинг "Китоб ас-савод ал-аъзам" асарида Ислом диний таълимотини асослаб берувчи илм булмиш калом илмига оид тушунчалар ва уларнинг узаро тахлили баён этилган. Асардаги маълумотларда мазхаблар уртасидаги маълум бир масалалар буйича ухшаш ва фаркли жихатлар хам тахлили хам ёритилган. Бу эса бугунги кунда мавжуд ибодат масалаларига доир ихтилофларни батараф этишда мухим ахамият касб этади.

Калит сузлар: Фикх, "ал-Фикх ал-акбар", имон, ислом, маърифат, мазхаб, "Кашф аз-зунун", илохиёт.

COMPARATIVE ANALYSIS OF CONCEPT CONCEPTS IN THE "KITOB AS-

SAVOD AL-AZAM"

ABSTRACT

The article describes the concepts of kalam, the science underlying the teachings of Islam, and their mutual analysis in the book of Hakim Samarkandi "Kitab al-sawad al-azam". The data in the work also cover the analysis of similarities and differences between sects on certain issues. This is important for resolving the differences that exist today over prayer issues.

Key words: fiqh, "Al-fiqh al-akbar", imon, Islam, enlightenment, sect, "Kashf al-Zunun", theology.

КИРИШ

Ислом динига оид хар бир фанга тегишли асарнинг кадр-киймати, мартабаси наклий ва аклий далил хамда хужжатларга асосланиши, таянганидан келиб чикиб унинг даражаси ва тутган урни белгиланади. Чунки утмишда хам, хозирги даврда хам инсонлар маълум бир далил ва хужжатга асосланамаган курук гап ёки тахминлар ёхуд фаразларга ишонмайди, уларни кабул хам килмайди.

Хдким Самаркандий эътикодий мавзуларни баён килишда калом илмига оид манбалардан, хусусан Абу Хднифа асарларидан хам фойдаланганини таъкидлаш уринли. Жумладан, Аллохнинг сифатлари[1], имоннинг купайиб камаймаслиги[2],

банда бирор ишни бажаришга уша онда Аллох пайдо киладиган кудрат билан кодир булиши[3] каби мавзуларда Абу Хднифанинг "ал-Васият" асарида баён килинган мавзуларга хамоханг булишидан ташкари аллома уларни содда ва тушунарли услубда тушунтириб берган.

Бундан ташкари, Абу Хднифанинг "ал-Фикх ал-акбар" асаридаги Аллох маъдум (йук) нарсаларни хам билиши[4], Аллохнинг холиклик (яратувчилик) сифати азалийлиги[5], бандаларнинг амаллари тарози билан улчаниши каби эътикодий мавзулар Хдким Самаркандий ижодида хам уз аксини топган.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Имонда истисно килиш тугри эмаслиги, балки "Мен хакикий муминман" деб айтиши лозимлиги[6], Аллохнинг адолати ва фазлининг таърифи[7], Аллохнинг хохиш иродаси каби эътикодий мавзуларни Абу Мутеъ Балхийнинг "Ал-Фикх ал-абсат (урта фикх)" асаридан фойдаланган холда баён килганини хам эътироф этиш лозим.

Хдким Самаркандий муътазилийларнинг эътикодий карашларини уз даврида муътазилийлар бошлиги Крзи Абдулжаббор (ваф. 415/1025) асарларига таянган холда баён килиб берган. Жумладан, муътазилийлар карашларига кура аклнинг таърифи ва амали[8], муташобех оятларни таъвил килиш вожиблиги[9] каби мавзуларни баён килишда унинг "ал-Китаб ал-мугний" асаридан фойдаланганини айтиб утиш мумкин.

Бундан ташкари, муътазилийларнинг карашларига кура акл сабабидан инсонга имон келтириш вожиблиги[10], имонда таклид килиш жоиз эмаслиги ва таклид килувчи мумин хисобланмаслиги[11], Аллохнинг сифатлари азалий эканини инкор килиши[12], Аллохнинг адолати хакидаги карашлари[13] каби мавзуларни Крзи Абдулжабборнинг "Шарх усул ал-хамса (муътазилийлар беш асосининг шархи)" асаридан фойдаланган холда баён килган. Хдким Самаркандий муътазилийлар шафоат борасидаги эътикодларини Крзи Абдулжабборнинг "Муташобих ал-Куръон" асари асосида баён килган[14].

Хдким Самаркандийнинг "Китоб ас-савод ал-аъзам" асари бевосита мотуридия таълимотига асослангани боис хам, мазкур таълимот асосчиси Абу Мансур Мотуридийнинг шох асари "Китаб ат-тавхид" асаридан хам унумли фойдаланганини таъкидлаб утиш лозим. Жумладан, мотуридийлар карашларига кура оламнинг Яратувчиси кадим экани[15], Аллохнинг сифатлари[16], Аллох томонидан вахий булиши ва расулларни жунатилиши хикматга кура вожиб экани, шариатда собитлиги ва тарки кабих экани[17], имон, ислом, маърифат ва тавхид тушунчалари уртасида фарк йуклиги[18], банда бирор ишни бажаришга уша онда Аллох пайдо киладиган кудрат билан кодир булиши[19] каби мавзуларда Хдким Самаркандий талкини Мотуридий карашларига тула мос келади.

Бундан ташкари, имоннинг урни - калб ва тил, яъни калб эътикод урни ва калб икрор урни экани хамда иккаласи имон рукнини ташкил этиши каби мавзуларни ёритишда бевосита Абу Мансур Мотуридийнинг "Шарх ал-фикх ал-акбар" асаридан фойдаланган[20].

Бундан ташкари, ахл ас-сунна ва-л-жамоа уламоларининг уз давридаги адашган фирка вакиллари билан килган бахс-мунозараларидан фойдаланган холда мавзуларни янада кенг ва батафсил ёритиб берган. Олим акоидга оид муайян бир мавзуни ёритиб беришда ахл ас-сунна ва-л-жамоа уламоларининг турли дин ва фирка вакиллари килган бахс мунозараларини хам келтириб утади.

НАТИЖАЛАР

«Китоб ас-савод ал-аъзам» асарининг бугунги кундаги ахамиятли жихати хакида шуни айтиш мумкинки, асарда келтирилган масалаларни баён этишда, ханафий мазхаби имомларининг суз ва далилларини келтириш билан бирга баъзи масалалар юзасидан ахл ас-сунна ва-л-жамоанинг бошка мазхаб имомларининг хам суз ва далилларини келтириб, уларни ханафий фикхи карашлари билан киёсий тахлили амалга оширилган.

Мазхаблар уртасидаги маълум бир масалалар буйича ухшаш ва фаркли жихатлар асарнинг ибодат масалаларига доир кисмида келтирилади. Бу эса бугунги кунда мавжуд ибодат масалаларига доир ихтилофларни батараф этишда мухим ахамият касб этади.

Самаркандий хар кандай ошланган тери намоз укиш учун пок булишини таъкидлайди. Факат, одам ва тунгиз (чучка)нинг териси бир неча бор ошланса хам улардан фойдалиниш мумкин булмаслигини айтади. Улган (хайвон) жасадининг суяги ва сочи (юнги) пок хисобланади. Имом Шофеъий эса улган жасаднинг соч ва суяги унинг аъзоси булгани сабаб нопок булишини айтган.

Бугунги кунда кутарилаётган замонавий масалалардан бири пайпокка масх тортиш масаласидир. Хрзирги кунда адашган тоифалар заиф хадисларда замонавий араб тилига кура, «жавроб» иборасини «пайпок» деб таржима килиб, тахоратда пайпокка масх тортиш мумкин дея одамларни чалгитмокда. Расулуллох (с.а.в.) даврида жорий булган жавробга берилган таърифларнинг хаммасини урганиб, хулоса килинса, жавроб - жундан ёки пахтадан тукилган калин матодан булган, оёкни иссик тутиш учун кийиладиган ёки оёкка ураладиган, энг камида ости теридан булган оёк кийим экани маълум булади. Масх тортиш борасида фикхий асарларда батафсил баён этилиб, унинг учун алохида боблар ажратилган. «Китоб ас-савод ал-аъзам» асарида хам «Махсига масх тортиш» масаласи мавжуд булиб, унда масх тортиш шартлари, уринлари хамда муддатлари баён этилган. Пайпокка масх тортиш хакида Абу Хднифанинг: «Жавроб (пайпок)га масх тортиш жоиз эмас. Агар жавроб соф теридан килинган ва узини тутиб тура

оладиган булса унга масх тортиш мумкин», - деган сузи келтирилган. Бу эса хозирги кунда мавжуд матодан тикилган ёки тукилган пайпокдарга масх тортиш мумкин эмаслигига ишора килади. Жавробга масх тортишнинг хукми уч хил куринишда булиши хакида фикхий манбалардан бири «Иноя шархи Х,идоя» китобида шундай дейилади:

Биринчиси, агар у калин жавроб булиб, остига тери куйилган булса, масх тортиш жоиз. Бунга уламолар иттифок килишган.

Иккинчиси, теридан булмаган юпка жавроб булса, масх тортиб булмайди. Бунга хам иттифок килинган.

Учинчиси, теридан булмаган, лекин калин жавроб булса, Имом Аъзам наздида масх тортиш дуруст эмас.

Барча ханафий факих ва мужтахидлар сув сизиб утадиган, оёкда узини тутиб тура олмайдиган, яъни богичсиз тушиб кетадиган, 6 км масофагача кийиб юрилса, йиртилиб кетадиган пайпок ва пойабзалларга масх тортиш жоиз эмаслигини таъкидлашган. Агар кимдир хозирги юпка пайпокларга масх тортаётган булса, Имом Абу Хднифа ва унинг икки шогирди хамда колган уч мазхаб уламоларига кура хам унинг тахорати дуруст булмайди.

МУХОКАМА

Макхул Насафий рисоласи IV/X аср бошида Мовороуннахрда етишиб чиккан карромийларнинг уз таълимотини кандай такдим этганига ёркин намуна булади. Яъни дадил ва аник илохий далиллар асосида, тафсилотларга таъриф бериш лозим булган уринларда зукколик билан, айни вактда узининг шахсий йулидаги узига хос хусусиятлари алохида ажратиб курсатиш зарурати тугилганда эса эхтиёткорлик ва вазминлик каби мулойимлик карромийларга кай даражада хос экани "Китоб ар-радд" матни тахминан у билан бир пайтда юзага келган иккинчи матнга киёслаганда янада равшан булади. Мовароуннахр ханафийлари унда уз илохий таълимотлари хакида аник ва ёркин гувохлик берувчи маълумотлар колдиришган ва буни хар кандай чекланишлар хамда эхтиёт чораларини четга суриб куйиб, эътирозга урин колдирмайдиган катъият ва гурур билан амалга оширишган.

Уша даврдаги холатни эътиборга олинса, ханафийлар бутунлай бошка оханг тарзини кабул килгани мутлако ажаблантирмайди. Бу даврга келиб, уларнинг худуддаги мавкеи мисли курилмаган даражада мустахкамланган. Улар диний йуналиш сифатида устунликка эга экани хамда кенг ахоли оммаси томонидан муттасил куллаб-кувватлангани маълум. Эндиликда эса сиёсий томондан хам мадад пайдо булди, чунки диндаги умумомма томонидан тан олинган баркарор йуналиш умумижтимоий холатни мустахкамлашга хам фойда келтириши мумкин, деб каралар эди.

Ушбу расмий манфаатдорликнинг юзага келиши сомонийлар сулоласининг ташкил топиш жараёнида кечди[21]. Бу III/IX асрдан бошлабок Самарканд, Шош ва Фаргонада, шунингдек, бир канча вакт Х,иротда хокимлик килган. Уларнинг вакиллари узок вакт мобайнида Тохирийларга буйсуниб келишди. Тохирийларнинг хукмронлиги Яъкуб Саффор хужумидан сунг бархам топгач (259-873 й.) сомонийларнинг нуфузи янада ортиб, анча етакчи мавкега эга булишган. 261-875 йилда халифа Наср ибн Ахмадга Мовароуннахр вилоятини такдим этган. Унинг укаси Исмоил ибн Ахмад эса 278-900 йилда саффорийлар устидан козонилган галабадан сунг, Мовароуннахр ва Хуросоннининг хокими булган. Бу оила деярли юз йил шу мавкени ушлаб турган: бу мавке унинг илохиёт масалаларига булган кизикиши билан хам изохланади.

Сомонийларнинг дин сохасидаги сиёсати бирон-бир маълум диний йуналишни мажбуран жорий этиб, унга давлат акидаси мавкеини бериш даражасидаги кескин сиёсат эмас эди. Бир карашда хеч ким, хеч кимни Абу Хднифа таълимотини кабул килишга мажбурламаган[22]. Аксинча, 275-88-889 йилдан бошлаб расмий рухсатга кура, Самаркандда шофиъий мазхаби таркала бошлади. Шофиъийлар учун таргибот олиб борган олим Мухаммад ибн Наср Марвазий[23] эса, кейинрок, хатто, Исмоил ибн Ахмад хомийлигида булган[24]. Шунинг учун хокимиятнинг дин масалаларига муносабати, мохият эътибори билан, мустакил хам, бетараф хам булмаган. Хднафия таълимоти бошка ракобатчи мазхабларга нисбатан анча устун экани очик-ойдин аён эди. Бу унинг расман тан олиниши ва муайян бир колипга солиниши йулида куйилган мухим ва катта натижаларга эга булган кадамда уз ифодасини топди[25].

Буларнинг барини эътиборга олинса, "Китоб ас-савод ал-аъзам"нинг Мовароуннахр илохиётига багишланган ушбу тадкикот учун ахамияти аён булади. Бу рисола бирон-бир алохида олимнинг карашларинигина акс эттирган асар булиб колмай, балки, маълум маънода, кенг илохий хамфикрлик уз ифодасини топган расмий хужжат хамдир. Шундай экан, у холда куйидаги савол алохида ахамият касб этади: ушбу машхур матн билан Мотуридий таълимоти уртасида кандай мувофиклик бор? Бу саволни четлаб утиш мумкин эмас, аммо жавоб бериш хам нихоятда мушкул, чунки вакт чегаралари бундай бахони мунозарали килиб куяди.

Шундай килиб, "Китоб ас-савод ал-аъзам" асари илмда узининг бутунлай бошкача бахосини олган ва ушбу янги мулохаза бундан аввалги фаразни онгли равишда кайта куриб чикишга туртки булган. Маделунгнинг биринчи деб аталаётган маколаси туплам учун кайта нашр этилаётган вактда, олимнинг ушбу фикри унинг кораламасига кушимча килинган эди[26].

Шундан кейин ушбу бахсли муаммога кайтган биргина олим Ванн Эсс булиб, у узининг илк ислом илохиёти тарихининг Хдким Самаркандий хакида суз

юритилган урнида тухталиб утади (Vann Ess, Theologie II [1991]. - S. 565). У хам иккала илохиётчи уртасида чегара тортишга интилади ва Хдким Самаркандий Мотуридий шогирди булмаган, унга шунчаки бир муржиъий сифатида караш лозим, дейди.

Санаб утилган илмий фаразлар, уларнинг эгалари тутган позицияларнинг турли-туман эканини курсатади. Бирок бундай хол илмий жараёнда куп учрайди. Илмий бахсга сабаб булган хар бир масала буйича карама-карши фикрларнинг тугилишини бир карашда табиий хол деб кабул килиш мумкин. Бирок, бу уринда таъриф берилган бахс замирига диккат килинса, унда яна бошка бир жихат мавжуд экани аник булади. Биринчи галда айнан шулардан келиб чикиш лозим булади. Унда факат турли илмий позициялар аён булиб колмай, балки ушбу масала буйича келишув йулларини излашга монеълик килувчи жиддий кийинчиликлар мавжудлиги хам маълум булади. Ушбу кийинчиликлар шундай хулосалар ва кузатувларга йуллайдики, улар, эхтимол кейинги мулохазалар учун тугри йул курсатар.

ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни таъкидлаш жоизки, матн тавсифида муаммони келтириб чикарадиган масала шундаки, нашрларнинг куплигига карамай, хали хануз бирорта ишончли нашр мавжуд эмас. Мавжуд нашрларда сузларнинг тартиби хамда параграфларнинг ракамланишида анча фарклар бор. Булок ва Истанбул нашрларида 60, форсий таржима матнида 61, Лондон ва Париж кулёзмалари асосида Умар инглиз тилига таржима килиб, чоп эттирган нусхада 62 та параграф мавжуд. (Хожи Халифанинг фикрича, сунгги ракам асарнинг илк нусхасига тугри келади. "Кашф аз-зунун", 1008). "Китоб ас-савод ал-аъзам" матни олдидан ундан кейин яратилган имонга оид рисолаларнинг тулик руйхати келтирилиши хам вазиятни бирмунча мураккаблаштирган. У, одатда, асосий матн билан мувофик келади. Факат Булок ва истанбул нашрлари 61 эмас, балки 60 та параграфни уз ичига олган.

REFERENCES

1. Абу Хднифа. Васият. // Таржимон ва нашрга тайёрловчи Абдурашид Кори Бахромов. Имом Аъзам асарлар. - Тошкент: Мовароуннахр, 2003. - Б. 44; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. - Б. 110.

2. Абу Хднифа. Васият. - Б. 32; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. - Б. 228229.

3. Абу Ханифа. Васият. - Б. 35; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. - Б. 300.

4. Абу Ханифа. Ал-Фикх ал-акбар // Таржимон ва нашрга тайёрловчи Абдурашид Кори Бахрамов. Имоми Аъзам асарлар. - Тошкент: Мовароуннахр, 2003. - Б. 80; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. - Б. 122.

5. Абу Хднифа. Ал-фикх ал-акбар. - Б. 95; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. -Б. 117.

6. Абу Ханифа. Ал-фикх ал-акбар. - Б. 95; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. -Б. 117.

7. Абу Ханифа. Ал-Фикх ал-абсат. // Таржимон ва нашрга тайёрловчи Абдурашид Кори Бахромов. Имоми Аъзам асарлар. - Тошкент: Мовароуннахр, 2003. - Б. 95; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. - Б. 234.

8. Абу Ханифа. Ал-Фикх ал-абсат. - Б. 103; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид.

- Б. 131. Абул-Хасан Абдулжаббор ибн Ахмад ал-Кози. Ал-Мугний фи абвоб ат-тавхид вал-адл. 11 жилдли. - Кохира: 1963.- Ж. VIII. - Б. 375; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. - Б. 8.

9. Кози Абдулжаббор. Ал-Мугний. - Ж. XVI. - Б. 360; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. - Б. 142.

10. Абул-Хасан Абдулжаббор ибн Ахмад ал-Кози. Шарху усулил-хамса. -Байрут: 1988. - Б. 4; 17; 90; 121; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. - Б. 20.

11. Кози Абдулжаббор. Шарху усулил-хамса. - Б. 60; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. - Б. 216.

12. Кози Абдулжаббор. Шарху усулил-хамса. - Б. 151; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. - Б. 111.

13. Кози Абдулжаббор. Шарху усулил-хамса. - Б. 132; 301; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. - Б. 134.

14. Кози Абдулжаббор. Муташобихул-Куръон. 2 жилдли. - Кохира: 1969. - Ж. II. - Б. 499; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. - Б. 244.

15. Мотуридий Абу Мансур Мухаммад ибн Мухаммад. Китаб ат-тавхид. -Истанбул: 1984. - Б. 30; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. - Б. 79.

16. Мотуридий. Китаб ат-тавхид. - Б. 55; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид.

- Б. 112.

17. Мотуридий. Китаб ат-тавхид. - Б. 181; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. - Б. 155-156.

18. Мотуридий. Китаб ат-тавхид. - Б. 394; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. - Б. 242.

19. Мотуридий. Китаб ат-тавхид. - Б. 256; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. - Б. 300.

20. Мотуридий. Шарх ал-фикх ал-акбар. - Б. 12-14; Абу Шакур Солимий Кеший. Тамхид. - Б. 243.

21. Бу хакда куйидаги манбаларга каранг: Barthold, Turkestan, - S. 209-210, 225; Frye Bukhara, 38 ва к.б. хамда The Samanids, 136 ва к.б. Bosworth, Islamic Dynasties, 101 ва к.б. Вокеаларни ёритишда Наршахийнинг Тарих-и Бухоро (русча 74 / инглизча 76 сахифалар) асари асосий манба булиб хизмат килди.

22. Х,ар холда манбалардан дин масалаларида мажбурлаш булган, деган хулоса чикариб булмайди. Истисно тарикасида, эхтимол, Исмоилий миссионери Мухаммад Насафийнинг катл этилганини (332/943 й) мисол килиб келтириш мумкин. Катлнинг аник сабаблари маълум эмас. Накл килинишича, у айрим сарой аъёнлари ва Наср ибн Ахмад Сомонийни (301/914 - 331/943 й) Исмоилий окимига жалб этган Наср ибн Ахмад Сомонийнинг угли тахтга утиргач, Исмоилийларни таъкиб кила бошлаган ва Насафийни катл этган. Бу хакда каранг: Poonawala, Bibliographie 40 ва к.б. хамда Halm, Die, Schia. - S.

23. Бу хакда каранг: Субкий, Табакот II 246 ва к.б. бундан кейинги иктибослар Sezgin, GAS I, 494-сахифадан олинган.

24. Halm Ausbretung, Madelung, Religions Trends. - S. 26.

25. Хднафий мазхабининг усиб бораётган ахамияти хакида "Китоб ас-савод ал-аъзам" асаридан ташкари яна куйидаги далил хам гувохлик беради: Самаркандда уша даврда ёзилган ханафий хукукига оид яна бир кулёзма мавжуд. У - Абулфазл Карабисий Самаркандийнинг (ваф. 322/934 й) "Китоб ал-фурук" рисоласидир. Унинг иккита кулёзмаси хозирги давргача етиб келган. Бу хакда каранг: GALS I, 295; GAS I, 442; Schacht Aus zwei arabischen Furuk-Buchern. - S. 508. Рисоланинг (MS Feyzullah, 921/I, 1-2 тахлилидан маълум булдики, бу асар илохиёт мавзуларини ёритишга яроксиздир).

26. Шундай килиб Маделунг уз фаразининг асосларини яратган холос. Узининг араб филологияси очеркларига оид 1987 йилги маърузасида эса бироз бошкача нуктаи назарни ифода этган: "Коидалар мажмуи мотуридия акидасига якин хужжатдир, бирок у хам кенг таркалган анъанавий карашларга ён босади" (380-бет). Бу хакида яна каранг: Spread - Religious Schools and sects [1985] №11 Addenda et Corrigenda. - S. 118. 168-изох

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.