Научная статья на тему 'АРХИВ ҲУЖЖАТЛАРИДА ХИВА ХОНЛИГИ ҚУЛЧИЛИК МУНОСАБАТЛАРИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАР'

АРХИВ ҲУЖЖАТЛАРИДА ХИВА ХОНЛИГИ ҚУЛЧИЛИК МУНОСАБАТЛАРИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
148
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
чўри-жория / қозихат / дўғма / ҳадис / закот / ҳадя / човдур кадхудолари / рус асири / орден-медаллар / губернатор / адъютант / миссия / туркман / қирғиз / қозоқ. / чури-жория / казихат / догмат / хадис / закят / дар / чавдур кадхудолари / русский пленник / ордена-медали / правитель / адъютант / миссия / туркмен / киргиз / казах.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Феруза Таджиева

Ушбу мақолада Хива хонлигида қулчилик муносабатлари масаласи акс этган архив хужжатлари (Ўзбекистон Фанлар академияси Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида, Ўзбекистон Республикаси Миллий Давлат архиви фондларида ва Хива Ичон-қалъа музей қўриқхонаси қўлёзмалар хазинасида ва қолаверса Россия Федерациясининг Оренбург вилояти Давлат Архиви фонди) таҳлил қилиниб, хонликда қулларга бўлган муносабат масаласи ўрганилган. Хужжатларда асосан қул олдисоттиси, қулларни озод қилиш масалалари ҳам ўз аксини топган. Хива хонлигида қул ва чўриларни ҳадя қилиш одатлари, қулларни ҳадя қилишга оид ҳужжатлар ҳам тадқиқ қилиниб, улар асосида Хива хонлиги ижтимоий – маънавий ҳаётида ислом динининг ўрни масаласи ҳам таҳлил қилинган. Хива хонлигидаги қул ва чўриларнинг қуллик ҳолатидан қутулиш чораларидан бири пул бадалига озодликка эришиш бўлиб, баъзи архив ҳужжатларида мазкур масала ҳам ўз аксини топган. Рус қулларини озод қилиш бўйича Оренбург вилоят Давлат тарих архиви ҳужжатларини ўрганиш асосида Хива хонлиги ва Россия сиёсий муносабатлари қай даражада бўлганлиги, рус ҳукуматининг қулларни озод қилиш учун қўллаган чора – тадбирлари ҳақида ҳам сўз юритилган. Умумий ҳолатда архив фондларида сақланаётган қулчиликка оид мавжуд ҳужжатлар, нафақат Хива хонлигидаги қулчилик муносабатларининг хонлик ижтимоий ҳаётидаги ўрни масаласини, балким хонликнинг Россия билан сиёсий ва иқтисодий алоқалари масалалари ҳам мазкур мақола орқали очиб беришга ҳаракат қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Сведения о рабстве в Хивинском ханстве в архивных документах

В данной статье анализируются архивные документы по вопросу о рабстве в Хивинском ханстве (в Рукописном фонде Института востоковедения Академии наук Узбекистана, Национальном государственном архиве Республики Узбекистан и Хивинском музее Ичан-Кала). заповедника, а также Оренбургского областного государственного архива Российской Федерации). Документы в основном касались продажи рабов и освобождения рабов. Также были изучены обычаи дарения рабов и служанок в Хивинском ханстве, документы о дарении рабов, на основе чего проанализирован вопрос о роли ислама в общественной и духовной жизни Хивинского ханства. Одной из мер по освобождению рабов и служанок из рабства в Хивинском ханстве было освобождение за деньги, и этот вопрос также нашел отражение в некоторых архивных документах. На основе изучения документов Оренбургского областного государственного исторического архива об освобождении русских рабов обсуждался также уровень политических отношений между Хивинским ханством и Россией, а также меры, предпринятые русским правительством для освобождения рабов. В целом в данной статье предпринимается попытка раскрыть имеющиеся документы о рабстве, хранящиеся в архивах, не только роль рабства в общественной жизни Хивинского ханства, но и политические и экономические отношения ханства с Россией.

Текст научной работы на тему «АРХИВ ҲУЖЖАТЛАРИДА ХИВА ХОНЛИГИ ҚУЛЧИЛИК МУНОСАБАТЛАРИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАР»

АРХИВ Х,УЖЖАТЛАРИДА ХИВА ХОНЛИГИ ЦУЛЧИЛИК МУНОСАБАТЛАРИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАР

ФЕРУЗА ТАДЖИЕВА

Тарих фанлари буйича фалсафа доктори (PhD), Маъмун университети https://doi. org/10.37547/ot/vol-01issue-02-13

Аннотация. Ушбу мацоладаХива хонлигида цулчилик муносабатлари масаласи акс этган архив хужжатлари (Узбекистон Фанлар академияси Шарцшунослик институти цулёзмалар фондида, Узбекистон Республикаси Миллий Давлат архиви фондларида ва Хива Ичон-цалъа музей цурицхонаси цулёзмалар хазинасида ва цолаверса Россия Федерациясининг Оренбург вилояти Давлат Архиви фонди) тащил цилиниб, хонликда цулларга булган муносабат масаласи урганилган. Хужжатларда асосан цул олди- соттиси, цулларни озод цилиш масалалари уам уз аксини топган. Хива хонлигида цул ва чуриларни уадя цилиш одатлари, цулларни уадя цилишга оид уужжатлар уам тадциц цилиниб, улар асосида Хива хонлиги ижтимоий - маънавий уаётида ислом динининг урни масаласи уам тащил цилинган. Хива хонлигидаги цул ва чуриларнинг цуллик уолатидан цутулиш чораларидан бири пул бадалига озодликка эришиш булиб, баъзи архив уужжатларида мазкур масала уам уз аксини топган. Рус цулларини озод цилиш буйича Оренбург вилоят Давлат тарих архиви уужжатларини урганиш асосида Хива хонлиги ва Россия сиёсий муносабатлари цай даражада булганлиги, рус уукуматининг цулларни озод цилиш учун цуллаган чора - тадбирлари уацида уам суз юритилган.

Умумий уолатда архив фондларида сацланаётган цулчиликка оид мавжуд уужжатлар, нафацат Хива хонлигидаги цулчилик муносабатларининг хонлик ижтимоий уаётидаги урни масаласини, балким хонликнинг Россия билан сиёсий ва ицтисодий алоцалари масалалари уам мазкур мацола орцали очиб беришга уаракат цилинган.

Таянч суз ва иборалар: чури-жория, цозихат, душа, уадис, закот, уадя, човдур кадхудолари, рус асири, орден-медаллар, губернатор, адъютант, миссия, туркман, циргиз, цозоц.

Аннотация. В данной статье анализируются архивные документы по вопросу о рабстве в Хивинском ханстве (в Рукописном фонде Института востоковедения Академии наук Узбекистана, Национальном государственном архиве Республики Узбекистан и Хивинском музее Ичан-Кала). заповедника, а также Оренбургского областного государственного архива Российской Федерации). Документы в основном касались продажи рабов и освобождения рабов. Также были изучены обычаи дарения рабов и служанок в Хивинском ханстве, документы о дарении рабов, на основе чего проанализирован вопрос о роли ислама в общественной и духовной жизни Хивинского ханства. Одной из мер по освобождению рабов и служанок из рабства в Хивинском ханстве было освобождение за деньги, и этот вопрос также нашел отражение в некоторых архивных документах. На основе изучения документов Оренбургского областного государственного исторического архива об освобождении русских рабов обсуждался также уровень политических отношений между Хивинским ханством и Россией, а также меры, предпринятые русским правительством для освобождения рабов.

В целом в данной статье предпринимается попытка раскрыть имеющиеся документы о рабстве, хранящиеся в архивах, не только роль рабства в общественной жизни Хивинского ханства, но и политические и экономические отношения ханства с Россией.

Опорные слова и выражения: чури-жория, казихат, догмат, хадис, закят, дар, чавдур кадхудолари, русский пленник, ордена-медали, правитель, адъютант, миссия, туркмен, киргиз, казах.

Abstract. This article analyzes the archival documents on the issue of slavery in the Khiva khanate (in the Manuscripts Fund of the Institute of Oriental Studies of the Academy of Sciences of Uzbekistan, the National State Archives of the Republic of Uzbekistan and the Khiva Ichon-Kala Museum Reserve, as well as the Orenburg Region State Archives of the Russian Federation). The question of the relationship that has been studied. The documents mainly covered the sale of slaves and the release of slaves. The customs of gifting slaves and maids in the Khiva khanate, the documents on the gift of slaves were also studied, on the basis of which the issue of the role of Islam in the social and spiritual life of the Khiva khanate was analyzed. One of the measures to free slaves and maids from slavery in the Khiva khanate was to get free for money, and this issue is also reflected in some archival documents. Based on the study of documents from the Orenburg Regional State Historical Archive on the liberation of Russian slaves, the level of political relations between the Khiva Khanate and Russia, as well as the measures taken by the Russian government to free slaves were also discussed.

In general, this article tries to reveal the existing documents on slavery kept in the archives, not only the role of slavery in the social life of the Khiva khanate, but also the political and economic relations of the khanate with Russia.

Keywords and expressions: maid, kazikhat, dogma, hadith, zakat, gift, chavdur kadkhudolari, Russian captive, orders-medals, governor, adjutant, mission, turkmen, kyrgyz, kazakh.

Хива хонлигида кулчилик муносабатлари хакида тулик тасаввурга эга булиш учун, айникса, архив маълумотлари мухим ахамият касб этади.

Шундай экан Узбекистан Фанлар академияси Шаркшунослик институти кулёзмалар фондида, Узбекистан Республикаси Миллий Давлат архиви фондларида, Хива Ичон-калъа музей курикхонаси кулёзмалар хазинасида ва колаверса, Россия Федерациясининг Оренбург вилояти Давлат Архиви фондидаги архив хужжатларида Хива хонлигидаги кулчилик муносабатлари, яъни куллар олди - сотдиси, кулларни инъом килиш ёки мерос колдириш ва кулларга озодлик бериш масалалари акс этган.

Жумладан, Узбекистан Фанлар академияси Шаркшунослик институти хазинасида Хива хонлигида кулчилик муносабатлари мавзусига оид архив хужжатлари мавжуд булиб, улар асосан хукукий хужжатлардан иборат.

куллар олди - сотдисига багишланган хужжатлардан бири, №494 кулёзма хужжатида хижрий 1221 йил мохрамазон ойида (1806 йил ноябрда) Оролбой ^озокнинг угли Солихбой шариатга мувофик Фотима исмли бир нафар чури жорияни Мулла ^утлугмурод кизи Авазбикага ун турт Бухоро тиллосига сотганлиги тугрисидаги козихат матни келтирилган. Хужжат кози - ул куззо Исмоил хужа ибн Иброхим хужанинг мухри билан тасдикланган булиб, хужжат пастида мажлис иштирокчиси булмиш гувохлар: Мухаммадул Гаффор хужа, Мухаммад Ниёз хужа ва Абдусаттор хужаларнинг исмлари келтирилган[1].

№ 559 ракамли хужжатда хам олди - сотди масаласини, яъни "Хижрий 1264 йил мyхаррам ойида (1848 йил январ ойи) Тангрибердибой Угли Мухаммад Каримбой шариатга мувоФик узининг покиза мол - мулки булган Калбинбог мавзеида жойлашган 300 таноб ер мулкини Мухтарама Лолабика, Кишбика ва Оймонбикаларга 40 та Хоразм тиллосига сотган ва Ражаб исмлик битта кулни 10 тиллога ва иккита жория - чури Раъно ва Дастаргулларни сотиб олганлиги тугрисидаги козихат"да куришимиз мумкин.

Хужжат козининг думалок мухри билан тасдикланган. Ёзув катор пастида мажлис иштирокчиси булмиш гувохлар : Олимбой, Мулла Исмоил, Мулла Саид, уста Aлланазар ва бошка мусулмонлар исмлари келтирилган[2].

Хива хонлигида кул ва чуриларни хадя килиш одатлари хам мавжуд булган. Хужайин уз кул ва чуриларидан айримларини узининг якин кишиларига ёки кариндошларига инъом килиш хукукига эга булган. Кичик амалдорлар узидан юкори мансабдорларга, муридлар уз пирларига ва хокимлар хонга ана шундай инъомларни килиб турганлар.

Узбекистон Фанлар академияси Шаркшунослик институти хазинасида кулларни хадя килишга оид хам хужжатлар мавжуд. Жумладан, кулёзма раками № 236 булган хужжатда куйидагилар келтирилган: "Хижрий 1276 йили мухаррам ойида (1859 йил январ ойи) Aвазжон угиллари Бобожон ва Рахмонберганлар томонидан Рахмонкули ва Гулхонимбика Лллакулининг фарзандлари хамда Мулла Aбдyрахмоннинг кизи мухтарама Шукурбикаларга тегишли булган мол - мулкларни таксим этиб, шариатга мувофик бир кумгон ва яна икки кумгон, битта кичик тунг ва бир сигир, уч чуян козон ва бир дугма, Хиванинг кухна калъасида жойлашган яна икки хона уй (ёзув каторида уйнинг чегара худудлари ва чегарадош кушнилар тугрисида батафсил маълумотлар келтирилган) ва яна 95 Хоразм тиллосини ушбуларнинг барчасини васиятга мувофик таксим этиб берилгани тугрисида козининг думалок мухри билан тасдикланган. Мажлис иштирокчилари домла Сайидниёз, Домла Мухаммаджон ва Мухаммад Панохбой"[3].

кулёзма раками № 500 булган иккинчи хужжатда эса: "Хижрий 1279 йил Робиъус соний ойида (1862 йил октябр ойи) шариатга мувофик булган холда Мухаммад Каримнинг кизи Лолабика томонидан Ниёз Мухаммад Махзум угли Aбдyлла Махзум ва Эшмухаммад угли Юсуф Калонтар гувохлар иштирокида ^личниёзнинг кизи мухтарама Угилжонбикага унинг хакки мулкини Гулбозор исмли бир чури ва (давомида жуда куп майда - чуйда буюмлар руйхати келтирилган) 60 тилла бахш килдим". Хужжат козининг думалок мухри билан тасдикланган. Мухр: ^оззи куззо Aбдyрахим бин кози Мухаммад Шариф эшон мархумий. Ёзув катор пастида мажлис иштирокчиси булмиш гувохлар: Эшонхужа, Бобожонбой ва бошка мусулмонлар исмлари келтирилган[4].

Хива хонлигидаги кул ва чуриларнинг куллик холатидан кутулиш чораларидан бири пул бадалига озодлик олишдан иборат булган. Лекин уз кимматини коплай оладиган даражада пул туплаш хар бир кул ёки чурининг кулидан келадиган иш эди, деб булмайди. Зеро, кулликда булган кишининг бунчалик катта маблаг туплай олиши хам анча кийин масала булган. Шу билан бирга, бундай катта маблаг бир-икки йилда эмас, балки 20-30 йиллар давомида туплаши мумкин буларди. A.Вамберининг таъкидлашича, кул ёки чури уз хужайинига етти йил хизмат килгач, пул бадалига озод булиш хукукига эга булган[5]. Aйрим вактларда яхши хизмат килган кул ва чурилар муддат тулмасдан аввал пул бадалига

озод булиш хукукини хам олганлар. Хива кулдорлари пул бадалига озод килиш ишига алохида эътибор берганлар. Улар бадавлат хонадондан кулга туширилган кул ва чуриларни киммат бахода булса хам олар эдилар. Чунки бир кун булмаса бир кун, мазкур кул ва чуриларнинг кариндош-уруглари хабар топиб келиб катта пул бадали хисобига уларни сотиб олишларини билганлар.

Маълумки, ижтимоий хаёт конуниятига мослашган кулчилик шакллари каби кулни озод килиш услуби хам узига хос тартибни касб этган. Жумладан, Хива хонлиги архивидаги кулларни озод килишга багишланган хужжатларнинг купчилигида куйидаги хадисни, "Кимки, бир кулни муъмин булган холда озод килса, батахкик Аллох таоло унинг хар бир аъзосини дузах оловидан омонда саклайди" курамиз. Хива хонлигида хам кул озод килиш тартибида ана шундай шариатга асосланган холда кулларни озод килиш холлари куп учрайди.

Узбекистон Фанлар академияси Шаркшунослик институти кулёзмалар фондида хам мазкур тартиб асосида кулларни озод килишга оид хужжатлар мавжуд. Жумладан, № 905 кулёзмада шундай дейилган: "Хижрий 1271 йил Робиъус соний ойида (1855 йил октябр ойи) урта буйлик Абдулланинг угли Яъкуб Машарип узининг покиза халол мол - мулкидан сотиб олинган бир нафар чури - жориясини Ийд номли холисона Аллох таоло учун Пайгамбар алайхиссаломнинг ваъдаси ва муборак хадисига кура "Кимки бир кулни муъмин булган холда (иймон келтирган холатда) озод килса, Аллох таоло унинг хар бир аъзосини дузах оташидан омонда саклайди" хадисига биноан озод этган". Хужжат козининг думалок мухри билан тасдикланган. Мухр: ^ози Абдулла раис ибн Нурмухаммад. 1271. Ёзув катор пастида мажлис иштирокчиси булмиш гувохлар: Мулла Абдурахмон, Мулла Мухаммад Мурод ва бошка мусулмонлар исмлари келтирилган[6].

№ 985 - сонли кулёзма хужжатда хам кулларни бундай озод килиш шакли акс этган: "Хижрий 1281 йил Робиъус соний ойининг 18 - чи куни (1864 йил 19 сентябр) Бобо оталик кавмидан булган Урганчли Ахмадниёзбекнинг угли Отамуродбек шариатга мувофик булган холда вакил гувохлар иштирокида Пайгамбар алайхиссаломнинг муборак хадисига мувофик (Хадиснинг арабча матни келтирилган) 10 тилла маблагга тенг бир нафар кулни озод килганлиги козининг мухри билан тасдикланган". Ёзув катор пастида мажлис иштирокчиси булмиш гувохлар: Мухаммад Латиф хужа, Мухаммад Ниёзбек, Ваис халифа ва Мухаммад Солихбек. ^ози: Махзум бин Саид Хужа эшон[7] номлари келтирилган.

Узбекистон Республикаси Миллий Давлат архивида Хива хонлиги архивининг бир кисми сакланади. Бу архив хужжатларида хам кулчиликка оид кулёзмалар булиб, айнан юкорида келтирилиб утилганидек, куллар олди-сотдиси, оиладаги куллар сонидан келиб чикиб закот олиш, кулларни озод килиш ва хадя килиш каби хукукий муносабатлар акс этган. Жумладан, мазкур архивда И-125 фонд, 2 инвентар, 90-руйхатда сакланаётган хужжатда Сайид Мухаммадхон (1856-1864) даврида эронлик собик кул (исми келтирилмаган) хонга арз килиб мурожаат килган. Арзнома мазмунига карайдиган булсак, мазур кул хон саройида хизмат килган. Лекин озодликни кулга киритган кариндошлари (озодлик кандай эришилганлиги сабаби хам келтирилмаган) уни мажбурлаб ватанларига (Эронга) олиб кетганлар. Аммо мазкур собик кул уз ватанида кайтанга кариндошлари томонидан зугумга учраганлиги сабабли яна хон хизматига кайтишга рухсат беришини сураган[8]. Бу хатнинг жавоби ва натижаси маълум булмасада, турли сабабларга кура кулларнинг хам барчаси уз юртига кайтиб яхши хаёт кечирган дея олмаймиз. ^андайдир

бир сабабга кура, ёки узгаларнинг таъсири натижасида узлари учун олдинги хаёт тарзида яшашни афзал билганликларини шу хужжат хам асослайди.

№ 94 - ракамли хужжат хам Сайид Мухаммадхон даврига тааллукли булиб, унда 1856 йилда (хужжатда хижрий 1272 йилда) Мухаммад Муродбек деган шахс хонкалик кози ва бойларга ёзган мактубида Мирхайдарбой исмли шахснинг чурисини эгасига кайтаришни сураган. Мактуб мазмунига кура, аслида мазкур чури човдур туркманлари томонидан уюштирилган боскин пайтида олиб кочилган. Чунки, мактубда човдур кадхудолари (уруг бошлиги) бу хакда биладилар деган сузлар келтирилган[9].

№ 418а - ракамли хужжат 1-варагида Товушкон йилида (архивдаги хужжатлар хронологиясига эътибор каратилса ё 1855 ёки 1867 йилда) кул бахоси 90 тилло булганлиги келтирилади[10].

Энг аввало мазкур тадкикот мавзуси учун зарур булган куллар олди-сотдисидан солик олиш ва куллар учун туланадиган жон солиги - закотларга оид хужжатлар хакида суз юритиш максадга мувофик булади.

Хива хонлиги архиви булимида сакланаётган И-125 фонд, 2 инвентар руйхатидаги 37 варакдан иборат хужжатлар тупламининг 11 варагида хонликдаги кул ва чуриларнинг хамда улардан олинадиган закот микдорлари хисоб-китоби хакида суз юритилган. Бу хужжатларда факат оилалар ва уларга тегишли куллар сони келтирилган. Баъзи хужжатларда бир неча кулга бир неча хужайин шерикликда эгалик килганликларини куришимиз мумкин.

Жумладан, тупламнинг 1 - варагида: "Фармонли Мухаммаджонбой уч дугма, бир болали чури. ^изилтакирдан Олийэли Муратбой йулдошлари билан беш дугма, бир чури, Гамалли (?) Мухаммад Хусайн икки дугма, бир чури....Божкирли Холмурод шайх йулдошлари билан икки дугма ва чури..."[11].

Иккинчи варакда: "Чоткупирли ^урбонниёз турт дугма...Жавлон кора уч дугма...Орнабой икки дугма..."[12].

Учинчи хужжатда: "Мохи зулхижжанинг ун саккизида келган Мулла Хусайн уч дугма, Тохир суфи икки чури, бир дугма. Абдулло икки дугма. Авазберди така икки дугма. Бобошайх икки дугма. Вапо бир дугма. Ахли Вали така икки дугма"[13].

Тупламнинг 19 - варагида "Алланазар букри йулдошлари билан саккиз дугма... Пирмухаммад йулдошлари билан туккиз дугма... Тожи ота йулдошлари билан икки чури, икки дугма... Мухаммадниёз куса икки дугма. Булар хаммаси Хазораспдан чиккан"[14].

20 - варакда энди куллар туялар сони билан биргаликда келтирилиб утилади. "...Отаулло патакни турт дугма, ^озок шайх олти дугма. Отаулло патакни мехмони Жаъфарбой бир дугма, бир чури. Карвонбошининг иниси уч дугма. Жаъмий ун турт дугма бир чури патакли"[15].

22-24 варакларда закот солиги олиш учун мулжалланган кишлок хонадонлари руйхати хамда уларга тегишли куллар сони келтирилган булиб, унда хам куллар туя, куй ва бошка жониворлар билан бирга келтирилган. Чунки, закот солиги мазкур иш хайвонлари, куллар ва сотиладиган жонзотлардан келадиган фойданинг маълум улушини давлатга тулаганликларини курамиз.

Жумладан, 22 - варакда куйидагилар келтирилган: "Митти тигиржик икки тева бир дугма ^оракалнинг угли икки тево бир дугма. Оллаёр жинг-жинг бир тева бир дугма, мунинг йулдоши бир тева бир дугма Хумангли Холниёз туртта тева икки дугма. Менглиниёз кардошли бир дугма икки тева. Омон пахта икки тева бир дугма. Зарли Хужа юз ун куй. Бекжоннинг мехмони саккиз тева. Бойрам килганинг мехмони туртта тева чури юмирили уч тева. Назар табибнинг угли туртта дугма бир карнок. Пул деганни кардашлининг мехмони бир дугма. Шери махтум бир тева икки дугма Мулла Бекли во жума

келди во Омонкелди уч дугма икки карнок беш тева. Инакелди така бир дугма бир тева. Кукланг деган кардошли бир дугма бир тево Равота икки тева икки дугма. Хожа така бир тева бир дугма, Мухаммадрахим кози бир дугма ^орабой дев бир дугма. Юсуф кал бир дугма. Менги така бир дугма Одина Мухаммад йимирта бир дугма Мехли Мулла Абдулла бир чури. Яна бир бурбон бир дугма. Саъд Пахлавоннинг иниси бир дугма кардошли Ойдустнинг иниси ун тева 2 дугма ^анжикнинг ховлисида Кукланг Дустмухаммад бир дугма. ^орадошли Мухаммадвали бир дугма Гадойниёзли Мехли Мухаммад Ниёз бир чури"[16].

23 - варакда: "Гозибод атрофи Мухаммад Махвир даракли туккиз саккиз тилло олинди. Боботойлок 3 дугма 1 чури 5 тева 10 тилло. Минглидан 1 дугма 20 танга. Авазниёз билан Юсуфдан Мурод такадан Мухаммад кора дугма 3 чури 8 тилло 3 танга. Отаберди 55 куй билан 3 тева 5 тилло олинди. ^утлугмурод 4 дугма 10 тилло олинди. Бойназар 2 дугма 4 тилло. Аваз бирла Юсуфдан Файзи даракли 5 дугма икки дугма икки танга 13 тилло урали 100 куй 50 танга. Сафар саллахни мехмони йигирма куй 10 танга. Тойлок 50 куй. Хотам 50 куй 9 тева 11 тилло 2 танга олинди. Дурдибой бирла Хасан 4 тева 30 танга. Нуруллабой 300 куй 15 тилло 5 танга. Омон келди 190 куй саккиз тилло бир танга. Шохободли Рохмон 240 куй 12 тилло 3 танга олинди. Мухаммадхон эшон бир дугма 20 танга. Хужамурод юз куй 50 танга Юсуф Баходир 2 дугма бир чури 11 тилло 5 танга ^илич Мухаммад уста байрам 140 куй, 65 танга Инакелдибой 50 куй 3 тева 45 тилло. ^орайилгинли Омон икки дугма кирк икки танга. Бежик мулла бирла Мехмар кора уч юз куй 15 тилло олинди. Шохмурод ота 30 куй ун беш танга. Бердижондин икки юз куйга саккиз тилло турт танга олинди. Омонниёз кални мехмони ога икки юз куйга юз ун уч танга олинди. Ога Мухаммад туксон куй беш тилло. Инокелдибой мехмони Ёмут кукланг 230 куй 2 дугма 2 танга 17 тилло, ^иличниёзни мехмони, Тавокли уч чури бир дугма ун олти тилло"[17] - деган сузлар битилган булиб, бу хужжатда хам закот солиги хусусида суз кетади хамда унда куллар канча бахода бахолангани тадкикот учун ахамиятлидир.

24 - варакда эса куйидаги маълумотлар мавжуд: "Хужаниёз аравачини мехмони Мухаммад юз пул эллик танга, Бодешим бир чури 4 тилло. ^озок кук билан Шихдан 180 куй 90 танга. Мухаммаддан Хасан суфи 140 куй, 70 танга, ^осим 400 куйга янголик куй бирла 60 тева. ^елдикули эшон 2 дугма 33 танга. Хонободли Абдугаффордан 100 куйга 50 танга олинди. Авезниёз бирла Юсуфдан Мухаммад Шариф суфи бир дугма, бир чури. Хасан Мухаммадни 50 куй, 2 тева. Уйгур Абдулло чалиш 180 куй. Хонободли Гаффор бир тева, 200 куй. Хужам суфи 180 куй, 1 тилло бердилар. Хилолий атрофи Авазниёзлардан пул бир дугма. Такиршик бир дугма. Алланур махзум бир дугма, 8 тилло бердилар. Оллаёр жинг-жинг бир бир дугма, 20 танга Мухаммад Дурди кук бир дугма, 2.5 тилла. Оллаёрлардан 4 сигир, 11 тилла. Ашир кал билан ^оракалдан 2 дугма, 5 тилло. Бекки бир дугма, 2 тилла, Хумангли Холниёзбой 2 дугма, 5 тилло, Саъдий Пахлавон 3 дугм, 7 тилло, Аби Эшон мехмони билан, Жума келди 3 дугма, 2 чури, 20 тилло. Кукланг карадошли бир дугма, 22 танга, Инокелди калта 140 куй, 5 танга Биркелди ота 210 куй, 105 танга, Ота ^илич така 4 дугма, 11 тилло. Сар-Сар келди 160 куй, 80 танга. Ота Мухаммад Шайх 400 куй, 200 танга"[18].

Мазкур архив фондларида сакланаётган № 125 инвентарь ракамли, 2 руйхат, 590 -ракамли хужжат кул олди - сотди шартномаси булиб чикди. Унда: "Хижрий 1288 - 1871 мелодий йилда "Куктийик" жамоасидан булган Гадойбой угли Шононбой узининг мулки булган Абдулланинг тахминан 13 яшарлик боласини, Юнуснинг угли эшик огаси булган Абулкосимга ун тилло маблагга сотганлиги козиларнинг думалок мухри билан тасдиклаган. Ёзув катор пастида гувохлар исмлари келтирилган. Булар: ^ози Мирзо ибн домла Мирзо Азиз, ^ози Рахматулла ибн............Мажлис иштирокчи гувохлар: Мулла

Мухаммадсодик раис. Ва Яхшибой юзбоши ва Мухаммад юзбоши. Исо юзбоши. Шу хужжатнинг иккинчи варакида худди шу шартноманинг кискартирилган шакли келтирилган. Аммо, унда кулнинг бахоси 40 тилло деб келтирилган. Мазкур келтирилган бахо хакикатга якин[19].

№ 591 - ракамли хужжатда: "Хижрий 1254 - 1838 мелодий йилда Жумодул аввал ойинда Жаннатмакон Абул Гозий Мухаммад Рахим Баходирхон томонидан узининг покиза халол мол - мулкидан сотиб олинган асли хуросонлик булган Хасан исмлик бир нафар кулини Пайгамбар алайхиссаломнинг муборак хадисига мувофик "Кимки бир кулни муъмин булган холда (иймон келтирган холатда) озод килса, Аллох таолло унинг хар бир аъзосини дузах оташидан омонда саклайди" хадисига кура озод килганлиги козининг думалок мухри билан тасдикланган". Мухр: ^ози Мухаммад Шариф ибн Хожи Мухаммад мархумий. Ёзув катор пастида мажлис иштирокчиси булмиш гувохлар исмлари зикр килинган[20].

Узбекистон Фанлар академияси Шаркшунослик институти кулёзмалар фондида сакланаётган козилик хужжатларида хам куллар олди - сотдиси ёки озод килинишига доир маълумотлар мавжуд[21].

Жумладан, № 494 - ракамли козилик хужжати 12 - варагида: "Хижрий 1221 йилнинг рамазон ойида - 1806 йил ноябрь - декабрь ойларида, Сорибой козок Оролбой козок угли, туккиз яшар Фотима исмли чурини Мулла ^утлукнинг кизи Аваз бикага 14 бирмисколли тиллага (уларнинг иккитаси абдулмуминхоний тангаси, колганлари подшохий тангалари) узил - кесил (баъйи бат батат) сотганлигини тасдиклайди. Шу жойда яна бир нарсани эътироф килиш лозимки, агар чури озодликка чикиш хукукига (мустаххак) эга буладиган булса ёки умуман унинг асли насли - насаби (хуррат ал - асл) озод кишилардан булса, бундай холатда уни сотиб олган Аваз бика хохлаган пайти тулаган пулини кайтиб беришни талаб килишга хакли булган.

Гувохлар: Абдулгаффор хужа, Мухаммад Ниёз хужа, Абдусаттор хужа, Оат Мухаммад суфи, Ота Хусайн ва Уста Хужаниёз. Хужжат козининг думалок мухри билан тасдикланган. Мухр: ^ози ал - куззот кози Исмоил хужа ибн Иброхим хужа Алавий. 1221(1806-1807)"[22].

№ 500 - ракамли хужжатнинг 14 - варагида: "Хижрий 1279 йилнинг робиъ ойида - 1862 мелодий йил октябрда, Лола бика Мухаммад Карим кизининг, Абдуллох Махдум Ниёз Мухамад Махдум угли ва Юсуф калонтар Эшмухаммад угли гувохлигида тасдикланган ишончли вакили Юсуфжонбой Хужаниёз угли, Гулбозор исмли чурини барча зеб - зийнат буюмлари хамда уй - рузгор анжомлари (икки жуфт билакузук, битта соч такинчоги -кошли игна, бир камар, туккиз курпа, бир тушак, иккита сузан, бир килич, туртта тугма ва бошкалар) билан Угилжон бика ^илич Ниёз кизига умумий бахоси 60 бирмисколли тиллага, ва мазкур пулни Угилжон бикага хадя килиш шарти билан узил - кесил сотганлигини тасдиклайди. Хужжат козининг думалок мухри билан тасдикланган. Гувохлар: Эшонхужа, Бобожонбой. Мухр: ^ози аксо ал - куззот Абдурахим ибн ^ози Мухаммад Шариф эшон Мархумий. 1275(1858-1859)"[23].

№ 559 - ракамли хужжатнинг 21 - варагида: "Хижрий 1264 йилнинг мухаррам ойида -1847 милодий йил декабрь - 1848 йил январда, Мухаммад Каримбой Тангрибердибой угли, уз кизлари Лола бика, Киш бика ва Оймон бикаларга Гуллан богдаги тахминан 3 ярим таноб ерини (чегаралари курсатилган) муомаладаги 30 тиллага сотганлигини тасдиклайди.

Каримбой мазкур пулни дархол курсатилган кизларига, хар бирига 10 тилладан ва уз уйида тугилган (гуломи - хонозод) тахминан 12 яшар Ражаб исмли дугмани хамда тахминан 35 ёшли Раъно ва тахминан 26 ёшли Дастагул исмли хуросонлик иккита чурисини хадя килди.

Хужжат козининг иккита: думалок ва тухумсимон мухрлари билан тасдикланган. (илова) Гувохлар: Олимбой, Мулло Исмоил, Мулла Саййид, Уста Оллохдод, Пахлавон Ниёз ва бошкалар. Мухр: Аксо ал - куззот ^ози Мухаммад Мусо ибн Абдулла хужа Мархумий. 1275 (1858-1859)"[24].

№ 905 - ракамли хужжатнинг 11 - варагида: "Хижрий 1271 йилнинг робиъ ойи 17 кунида - 1855 милодий йил 7 январда Абдуллох угли Яъкуб томонидан узининг асли хуросонлик булган 15 ёшлар чамасидаги Ийд исмли чурисини хамма хукукларини саклагани холда озод килишини билдирган хужжатни имзолаган. Юкорида тилга олинган Яъкуб бундан буён озод килинган чурига нисбатан хеч кандай эгалик ва алока килиш хукукига даъво килмаслигини билдирган. Хужжат козининг думалок мухри билан тасдикланган. Гувохлар: Мулло Абдурахмон, Мулло Мухаммад Мурод ва бошкалар. Мухр: Абдуллох ^ози ибн Нурмухаммад. 1271 (1854-1855)[25].

№ 985 - ракамли хужжатнинг 10 - варагида: "Хижрий 1281 йилнинг робиъ ойи 18 кунида - 1864 милодий йил 20 сентябрда, урганчлик, Бобо оталик кавмидан булмиш Ахмад Ниёз угли Отамуродбек, Шохмуродбек кизи Мастура биканинг Хужаниёзбек ва Мухаммадсодикхужа томонидан тасдикланган ишончли вакили сифатида, Мастура бика номидан асли хуросонлик булган Ризокули исмли кулни 10 бирмисколли тилла хисобига озод килган. Хужжат козининг думалок мухри билан тасдикланган. Гувохлар: Мухаммад Латиф хужа, Мухаммад Ниёзбек, Оташ халифа, Мухаммад Солихбек ва бошкалар. Мухр: ^ози Саййид Маъсум раис ибн Саййид Одилхужа эшон"[26].

Бундан ташкари Хива хонлигида кулчилик ва кулликка оид хужжатлар Россия Федерациясининг Оренбург вилояти Давлат Архиви фондидаги архив хужжатларида мавжуд.

Оренбург вилояти Давлат архивида сакланаётган 6 - жамгарма (фонд), 10 - руйхат (опис), 1 - булим, 157 - иш 242 бетдан иборат булиб, санаси 1805 йил апрелдан 1810 йил 26 апрелгача булган даврда тупланган. Унда Хива ва Бухоро савдогарлари бундан буён киргиз - козок кабилаларидан куллик учун болаларни сотиб олишларини такикловчи фармон мазмун - мохияти келтириб утилган хамда Хива савдогарлари учун алохида катъий такиклар куйилганлиги таъкидланади[27]. Бу тупламдан тадкикот мавзуси учун факат 10 -26 вараклар хамда 48-87 вараклар мухим ахамиятга эга. Зеро, бу хужжатлардаги маълумотлардан куллар нафакат боскинчилик - талончилик юришлари, узаро урушлар оркали хам пайдо булган ёки купайганлиги, балки мухтожликдан кутулишнинг чораси сифатида ёш болалар хам уз ота- оналари томонидан Россия, Хива хонлиги ва Бухоро амирлиги худудларидаги кул бозорларига олиб бориб сотилишлари окибатида куллар сони купайиб борганлигининг гувохи булинди[28].

Мазкур хужжатлар ичида № 197 - иш хам кизикиш уйготади. Чунки унда турли сабабларга кура харбий хизматдан буйин товлаб, жазодан кочган харбийларнинг Россияга кайтарилиши хакида суз боради. Демак, куллар сонини купайтирувчи яна бир сабаб бу, Россия фукаролари булган татар, бошкирд ва хатто рус харбийлари жиноят килганлари ёки харбий хизматдан буйин товлаганликлари учун белгиланган улим жазосидан кутулиш йули сифатида, хатто асирлик азоб- укубатларига рози булган холда Хива хонлиги худудларига кочиб келиб шу ердан панох топганлар[29]. Бундай холат куп бора рус манбаларида тилга олинади. Уз ватанини ташлаб келганларнинг купчиликлар хонликда яшаб колишлари осон кечган. Агар улар мусулмон булса. Хусусан, татар ва бошкирдлар мусулмон булганликлари учун уларнинг хонликда яшаб кетишлари бошка дин вакилларига нисбатан осонрок кечган. Аммо, рус асирларининг ахволи татар ва бошкирдларга нисбатан огиррок булган. Рус асирларининг бир кисмигина яхши хаёт кечириб кетаолганлар. Яна шуни хам эътироф килишимиз лозимки, Хива хонлигида улар мехнатсевар ва мард халк сифатида шу билан

бирга темирга ишлов беришда мохир булганликлари эътироф этилгани учун хам рус асирларининг хаёти эрон кулларига нисбатан яхши булган. Рус асирларини иложи борича сарой хизматига ва харбийликка олганлар. Уларнинг баъзиларини эгаси уйлантириб хам куйган. Бундай "имтиёзли" кулларга уз динида колишга ва эркин тоат-ибодат килишларига рухсат хам берилган.

Россия давлати Хива хонлигидаги рус асирларини кайтаришга уриниб, турли элчилик, миссияликларни юбориш билан бирга бу сиёсатда савдогарлардан хам фойдаланишга харакат килганлар. Яъни, хонлик худудларига катнаётган савдогарларга хар кандай йул билан булса хам хонликда сакланаётган рус кулларини озод килиб, ватанларига олиб келиш вазифаси юкланган эди.

Архивда сакланаётган 3 варакдан иборат № 198 - хужжатлар тупламида 1806 йилги фармонга кура Баширов деган савдогарга Бухоро, Хива, Урганч хамда туркман ва коракалпоклар Урдасида савдо килиш учун рус асирларини озод килиш шарти билан рухсатнома берилган[30].

№ 404-иш энди бу жазо тайинлаш айбномаси булиб, унда Редут чегара истехкоми казаки Ганшиннинг киргиз Султонкелдини уни угирлаб Хивага сотганлиги айбномаси хисобланади[31].

№ 884-886 сонли йигмажилдларда 1812 йилда Оренбург Дала кушини оддий аскари Ф. Шестаковнинг Хива асирлигидан озод булиб, Томск губерниясидан уй -жой беришлари хакидаги фармон булиб, 18 варакдан иборат бу хужжатда Ф.Шестаковнинг хисоботи хам бор. Шунинг учун хали бу хужжат тулик урганилиши лозим[32].

№ 906-йигмажилдда хам Астрахан фукароси И. Гергилевнинг угли билан биргаликда Хива асирлигидан тулов эвазига озод килинганлиги вокеаси тафсилотлари келтирилган[33].

№ 1269-йигмажилд маълумотлари хам мухим ахамиятга эга булиб, унда 1815 йилдан бошлаб, Россия хукумати Хива хонлиги билан муносабатларида энг асосий талабнома бу рус кулларининг озод килинишини сураб элчиликлар ва миссиялар юборишни кучайтирганлиги ва агарда бу элчиликлардан фойда камрок булса, Россия хукумати хивалик савдогарларни чегара шахарларда ушлаб олиб, куллар озод килинмагунча уларни ушлаб туриш сиёсатига утди. Баъзида савдогарларнинг мол - мулкини мусодара килиб юборганлар[34].

Яна бир мухим хужжатлардан бири № 1542-1873-йигмажилдлар булиб, асосан Хива билан Россия давлатининг савдо муносабатларини яна ривожлантириш масаласи юзасидан Оренбург харбий губернатори адъютанти, поручик Герман, маслахатчи Бекчурин ва поручик Субханкуловлар Хива хонлигига савдо алокаларини янада ривожлантириш ва дустлик алокаларини тиклаш учун элчилик сифатида юборилган. Мазкур элчилик хисоботидан ташкари элчилик вакили А. Субханкуловнинг йул эсталиклари ва миссия тафсилотлари акс этган хотира китоби хам бор. Лекин унда Хива хонлигида кулчилик муносабатлари хакидаги маълумотлар унчалик куп эмас[35].

№ 1572- ракамли хужжатлар тупламида 1817 йил май - август ойларида Оренбург Чегара комиссияси томонидан киргизларнинг чиклин уругига мансуб бошлик Сиримовга Хива асирлигидан аскар Колотилкиннинг ёш кизини сотиб олиш топшириги берилган. Хужжат 16 варакдан иборат булиб, кул килишда асирларнинг ёшига умуман эътибор бериб утирилмаганликнинг гувохи буламиз[36].

№ 1585-тупламда Хива маъмурларининг Оренбург ва Троицк чегара божхоналарига келиб, бож йигиб кетганликлари таъкидланади. Аммо, бу Хива хонлиги саъй - харакати билан булиб, хон маъмурлари узлари билан бир неча рус асирларини олиб келган эдилар. Хива маъмурларининг бундай йул тутганликларини тушуниш кийин. Чунки, 150 варакдан

иборат булишига карамай бу варакларнинг сифати нихоятда кочиб, тулик укиб чикишнинг ва хужжат мазмун - мохиятини очиб беришнинг иложи йук[37].

№ 1623-йигмажилдда киргиз - козок уругларидан бирининг бошлиги Саримов ва карвонбоши Сардалин томонидан Хивадан бир неча рус асирлари олиб келинганлиги вокеалари акс этган[38].

Биринчи кисм хужжатлар туплами ичида энг кизикарлиси бу № 1734- йигма жилд булиб, унда 1814 йилда Оренбург ва Урал кушинлари казакларини сотиб олиб, Россия чегарасига олиб келган хиваликлар хакида суз юритилади[39].

Бу хужжатларни куздан кечириш жараёнида савдогарлар рус асирларини озод этиш жараёнида энг фаол булганликларини куриш мумкин. Жумладан, хивалик савдогар С. Бакиев 1818 йилда Саратовлик дехкон В.Ребровни Бухоро асирлигидан озод килган[40]. № 1924-ишда хам кизикарли маълумотлар келтирилган. Яъни, Кичик Жуз оксоколи Ю. Саримов Хива асирлигидан куплаган рус асирларини озод килганлиги учун кумуш медаль билан такдирланган[41].

Хива хонлигига асирликка тушган куллар ичида харбийлар ва Каспий денгизига балик овлаш учун чиккан баликчилар катта купчиликни ташкил килган. Жумладан, 1820 йилда Эмба бугозида асир олинган рус баликчилари билан биргаликда Оренбург чегара кушинлари ^изил калъаси аскарлари катта тулов эвазига озод килинган[42].

Айнан шу 1820 йилда Россия хукумати асирларни кулликдан сотиб олиш учун тулов пули микдори хам жорий килинди[43].

1823 йил июлда Астрахань губернияси дехконлари ва битта эронлик кул тулов эвазига озод килинди[44].

Архив хужжатларини урганиш жараёнида 1823 йилдан 1830 йилгача Россия хукумати Хива хонлигида асирликда булган 100 дан зиёд харбийларни катта товон пули тулови эвазига асирликдан куткарганлигини кузатиш билан бирга, айни шу йилларда туркманлар, киргиз ва козоклар янада фаоллашиб, 1000 дан зиёд рус фукароларини асирликка олиб кетганликлари таъкидланади. Чунки, Россия хукумати асирларни озод килиш учун жорий килган тулов пули катта микдорда булиб, кайтанга бу кул овловчиларнинг янада фаоллашишига олиб келган холос[45].

Натижада, рус хукумати эндиликда куп микдордаги рус асирларини озод килиш учун яна элчиликлар юбора бошлади. Жумладан, 1828 йил октябь ойидан 1829 йил февралгача хонликда Аитов бошлик гурух асирларни озод килиш учун фаолият олиб борди. Аммо, бу хеч кандай натижа бермади[46].

Россия хукумати асирларни озод килишга озгина хиссасини кушган шахсларни хам мукофотлаб бошлади. Жумладан, Хива шахридаги рус асирларининг асосий махалласи хакида маълумот берганлиги учун киргиз К. Казиревни, киргиз С. Таубаев ва Б. Избосаровларни, козок султонлари Б.Айчуваков ва С. Урганичбоевларни, бухоролик савдогар F. Атагалиевни, киргиз Серкачевни бир неча рус фукаросини Хива асирлигидан озод килиб келганлиги учун, пул мукофотлари хамда орден-медаллар билан такдирландилар[47].

Рус хукуматининг асирларни озод килиш буйича бундай фаол хатти - харакати Хива хонлигидаги рус асирларига хам етиб борган албатта. Натижада, 1830 йилда улар Оренбург генерал - губернатори П.Сухтелен номига асирликдан куткаришларини сураб хат юборганлар[48]. Бу хат бутун рус жамиятида катта шов - шувларга сабаб булиб, илгор зиёли катлами вакиллари хаттоки императорга хам жуда куп марта мурожаат килганлар.

Бунинг натижаси уларок 1831 йил май ойида Россия хукуматининг Осиё ишлари буйича департаменти Хива ва Бухоро давлатларида асирликда азобланаётган рус фукароларини озод килиш буйича хужжат кабул килди. Бу хужжат мазмун - мохияти билан архив

хужжатларидан танишиш мумкин. Аммо, афсуски 55 варакдан иборат хужжатлар тупламининг катта кисми жуда сифатсиз булганлиги учун тулик тахлил килишнинг иложи булмади[49].

1834 йилда Урал кушинлари булими Хива асирлигидан озод килиш учун 10000 рубль пул ажратган[50].

1835 йилда Осиё департаменти ва Ташки ишлар вазирлиги билан Хива хонлигидаги рус асирларини озод килиш хамда хонлик билан сиёсий ва савдо алокаларини яхшилаш борасидаги чора - тадбирлар акс этган хужжат кабул килинди[51]. Афсуски, 362 варакдан иборат мазкур хужжатлар тупламини хам тулик урганишнинг иложи йук.

Хулоса

Умуман олганда, архив маълумотлари мазкур тадкикот мавзуси юзасидан энг аник маълумотларни бериб, якуний илмий хулоса чикариш имконини беради. Аммо, Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Шаркшунослик институти кулёзмалар фондида, Узбекистон Республикаси Миллий Давлат архиви ва Хива Ичон-калъа музей курикхонаси кулёзмалар фондларида хамда Россия Федерациясининг жуда куплаган архивларида хали кулчилик муносабатларига оид урганилиши лозим булган хужжатлар купчиликни ташкил килади ва келгусида мазкур мавзу билан шугулланувчи тадкикотчилар заруриятини тугдиради.

^улликнинг узок вакт сакланиб колганлигини тасдикловчи яна бир хужжатда (бу кулёзма Хивалик мулла Ахмаджон Турдиохуновнинг шахсий кулёзмалар фондидан олинган ва илк бора илмий муомалага киритилмокда) шундай дейилган: "Тарихи хижрий 1320да мох Жумодус соний ойининг йигирма бешида (1902 йил 27 сентябрь) Гойбули Гуломкул Жуманиёз оксокол билан, огосининг икрори билан мард булгон мазкурдин 1320нчи йилнинг дугма солгутини олдик. Мазкурга бундин дугма солгути важхидин дахл килмасун деб мох мазкурда хат битилди. 20 (тилло) олинди".

Бир суз билан айтганда, кулчиликнинг бекор килиниши Хива хонлиги ижтимоий -иктисодий хаётида кандай окибатларни олиб келганлиги, кулчиликнинг бекор килинишининг ижобий ва салбий тарафлари булганлигини курсатади. Ижобий томони хонликнинг ижтимоий-иктисодий тараккиётига кулчилик муносабатлари жуда катта тусик эди. Яъни, унинг мавжудлиги хонликнинг колоклик боткогида колиб келишининг энг асосий сабабларидан бири хисобланиб, бу холат тезда бартараф килинган, албатта ва хонлик ута колок кулдорлик - феодал ишлаб чикариш муносабатларидан аста-секин булсада илгор бозор муносабатлари доирасига тортила бошлади. Салбий тамонни эса, кулчиликнинг бирданига тугатилиши, илгари кул мехнатидан фойдаланиб хужалик юритиб келаётган мулкдорлар катламининг йиллик даромадига катта таъсир килди.

Фойдаланилган манба ва адабиётлар

1. УзРФАШИ инв. № 494, 1 -2-вараклар.

2. УзРФАШИ инв. № 559, 1-2-вараклар.

3. УзРФАШИ инв. № 236, 1-варак.

4. УзРФАШИ инв. № 500, 1-варак

5. Вамбери, А. Очерки Средней Азии: (дополнение к «Путешествию по Средней Азии») / А. Вамбери, профессора восточных языков и литературе при Пражском университете. - М.: тип. А.И. Мамонтова, 1868. - С. 206.

6. УзРФАШИ инв. № 905, 1-варак.

7. УзРФАШИ инв. № 985, 1-варак.

8. Узбекистон Республикаси Марказий Давлат архиви (УзР МДА). И-125-жамгарма, 2-руйхат, 90-иш. 1-варак.

SHARQ MASH'ALI ^^^^ ^^^Г

9. УзР МДА. И-125-жамгарма, 2-руйхат, 94-иш. 1-варак.

10. УзР МДА. И-125-жамгарма, 2-руйхат, 418а-иш. 1-варак.

11. УзР МДА. И-125-жамгарма, 2-руйхат, 418-иш. 1-варак.

12. УзР МДА. И-125-жамгарма, 2-руйхат, 418-иш. 2-варак.

13. УзР МДА. И-125-жамгарма, 2-руйхат, 418-иш. 3-варак.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

14. УзР МДА. И-125-жамгарма, 2-руйхат, 418-иш. 19-варак.

15. УзР МДА. И-125-жамгарма, 2-руйхат, 418-иш. 20-варак.

16. УзР МДА. И-125-жамгарма, 2-руйхат, 418-иш. 22-варак.

17. УзР МДА. И-125-жамгарма, 2-руйхат, 418-иш. 23-варак.

18. УзР МДА. И-125-жамгарма, 2-руйхат, 418-иш. 24-варак.

19. УзР МДА. И-125-жамгарма, 2-руйхат, 590-иш. 1-2-вараклар.

20. УзР МДА. И-125-жамгарма, 2-руйхат, 27-иш. 1-варак.

21. Бу хакда: Каталог хивинских казийских документов XIX - начала XX вв. / Сост.: А.Урунбаев, Т.Харикава, Т. Файзиев, Г.Джураева и К.Исогай. - Ташкент - Киото: Изд-во Международный институт по изучению языков и мира Киотского университета по изучению зарубежных стран, 2001. - 691 с.

22. Каталог хивинских казийских документов XIX - начала XX вв. / Сост.: А.Урунбаев, Т.Харикава, Т. Файзиев, Г.Джураева и К.Исогай. - Ташкент - Киото: Изд-во Международный институт по изучению языков и мира Киотского университета по изучению зарубежных стран, 2001. - С. 161.

23. Каталог хивинских казийских документов XIX - начала XX вв. - С. 163.

24. Каталог хивинских казийских документов XIX - начала XX вв. - С. 183.

25. Каталог хивинских казийских документов XIX - начала XX вв. - С. 293.

26. Каталог хивинских казийских документов XIX - начала XX вв. - С. 320.

27. Государственный Архив Оренбургской Области (далее ГАОО). Фонд 6, опис 10, 1 - часть, Дело 157 -242

Дело 157. ст. 48-87. Дело 197. ст. 13. Дело 198. ст. 2. Дело 404. ст. 4. Дело 884-886. 14. Дело 906. ст. 4. Дело 1542. ст. 29.

35. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 1 - часть, Дело 1572. ст. 29; Замечания поручика Абдунасыра Субханкулова о своей поездке из Оренбурга в Хиву летом 1818 г. // В кн.: Путевые дневники и служебные записки о поездках по южным степям. XVШ-XIX века // История Казахстана в русских источниках XVI-XX веков. Том VI. Алматы. Дайк-пресс. 2007. - С. 206 - 219; ГАОО. Фонд 6, опис 10, 1 - часть, Дело 1873. ст. 67.

36. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 1 - часть, Дело 1572. ст. 16.

Дело 1585. ст. 150. Дело 1585. ст. 12. Дело 1734. ст. 4. Дело 1889. ст. 17. Дело 1924. ст. 15. Дело 2136. ст. 22, Дело 2233. ст. 4. Дело 2847а. ст. 5. Дело 2908. ст. 5.

28. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 1 - часть,

29. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 1 - часть,

30. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 1 - часть,

31. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 1 - часть,

32. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 1 - часть,

33. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 1 - часть,

34. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 1 - часть,

37. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 1 - часть,

38. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 1 - часть,

39. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 1 - часть,

40. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 1 - часть,

41. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 1 - часть,

42. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 2 - часть,

43. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 2 - часть,

44. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 2 - часть,

У^щт SHARQ MASH'ALI ^^^Г

45. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 2 - часть, Дело 2909. ст.11. Дело 3281. ст. 69. Дело 3343. ст. 42.

46. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 2 - часть, Дело 34229. ст. 9.

47. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 2 - часть, Дело 3347. ст.5. Дело 3407. ст.3. Дело 3464/1. ст.23. Дело 3917. ст. 63. Дело 3921. ст. 34. Дело 3951. ст. 7.

48. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 2 - часть, Дело 3661. ст. 8.

49. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 2 - часть, Дело 3755. ст. 55.

50. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 2 - часть, Дело 4156. ст. 15. ГАОО. Фонд 6, опис 10, 3 - часть, Дело 4371. ст. 362..

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.