Научная статья на тему 'БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИГА ТАЪРИФЛАРНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ'

БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИГА ТАЪРИФЛАРНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартлари / молиявий бухгалтерия ҳисоби / бошқарув бухгалтерия ҳисоби / таннархи бухгалтерия ҳисоби / солиқ бухгалтерия ҳисоби. / International standards of financial reporting / financial accounting / management accounting / cost accounting / tax accounting.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Самиддин Т.

Ушбу мақолада халқаро стандартларга ўтиш шароитда замонавий бухгалтерия ҳисобига тавсиф берилган. Молиявий бухгалтерия ҳисоби, бошқарув бухгалтерия ҳисоби, таннарх бухгалтерия ҳисоби ва солиқ бухгалтерия ҳисобига таърифлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPROVEMENT OF ACCOUNTING DEFINITIONS

This article describes current issues of accounting in the context of transition to international standards, modern accounting. Financial accounting, managerial accounting, cost accounting and tax accounting are defined. Accounting activities and its description as a business language are given.

Текст научной работы на тему «БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИГА ТАЪРИФЛАРНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ»

Самиддин Т. и.ф.д., профессор Самарканд иктисодиёт ва сервис институты "Бухгалтерия щсоби" кафедраси мудири

БУХГАЛТЕРИЯ ХИСОБИГА ТАЪРИФЛАРНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Аннотация. Ушбу мацолада халцаро стандартларга утиш шароитда замонавий бухгалтерия уисобига тавсиф берилган. Молиявий бухгалтерия уисоби, бошцарув бухгалтерия уисоби, таннарх бухгалтерия уисоби ва солиц бухгалтерия уисобига таърифлар келтирилган.

Калитли сузлар: Молиявий уисоботнинг халцаро стандартлари, молиявий бухгалтерия уисоби, бошцарув бухгалтерия уисоби, таннархи бухгалтерия уисоби, солиц бухгалтерия уисоби.

Tashnazarov S., DSc professor

head of the "Accounting" department Samarkand Institute of Economics and Service

IMPROVEMENT OF ACCOUNTING DEFINITIONS

Abstract. This article describes current issues of accounting in the context of transition to international standards, modern accounting. Financial accounting, managerial accounting, cost accounting and tax accounting are defined. Accounting activities and its description as a business language are given.

Key words: International standards of financial reporting, financial accounting, management accounting, cost accounting, tax accounting.

Республикамизда ва хорижий мамлакатларида чоп этилган адабиётларни тизимли тадкик килиш натижалари олинган назарий асослар буйича бухгалтерия хдсобига куйидагича таъриф берамиз:

"Бухгалтерия хдсоби деганда, карорлар кабул килиш максадида пулда улчаниладиган ахборотларни яхлит ва узлуксиз кайд килиш, тан олиш, улчаш (бахолаш), туплаш, ёзиш, кайта ишлаш, такдимот килиш хамда шу асосда бизнес субъектларнинг молиявий холатини бахолаш, таннархни бошкариш хдмда келгуси фаолиятга оид режаларни тузиш ва ахборотлар коммуникациясини амалга ошириш тизими тушунилади".

Х,исоб муаммоларини хал килишда шу пайтгача маълум мунозараларга сабаб булган ва булиб келаётган масалалардан бири

бухгалтерия хисоби тизимининг таркибий кисмларини белгилаш ва уларга тавсиф бериш булиб хисобланади.

Бухгалтерия хисоби тизими таркибий кисмларини белгилаш буйича чет эл адабиётларида Бухгалтерия хисоби тизимини мустакил менежментлик бухгалтерия хисоби ва молиявий бухгалтерия хисобига ажратиш билан чегараланадилар. Таннарх (кост) бухгалтерия хисоби эса иккаласи учун хам маълумот базаси булиб хизмат килишини таъкидлашади.

Хорижий ва махаллий адабиётларни хамда корхоналар бошкарув тизимида бухгалтерия хисоби иштирок этиши масалаларини урганиш асосида бошкарув бухгалтерия хисобига аниклик киритишда унинг бошкарув максадларида пулда улчаниладиган ахборотларни кайд килиш, кайта ишлаш ва такдим килиш тизими булиши билан бирга бошкарувда бевосита иштирок этиши, бюджет (режа)лар тузиши ва узвийлик асосида боFликликнинг (feedback) вужудга келишидаги иштироки уз аксини топиши лозим деб уйлаймиз. Ушбу назарий асосларни хисобга олиб бошкарув (менежментлик) бухгалтерия хисобини куйидагича таърифлаймиз:

Бошкарув (менежментлик) бухгалтерия хисоби деганда, бухгалтерия хисоби бирликларида менежментнинг таркибий кисми булиб, менежерлар томонидан бизнес фаолияти менежментида фойдаланиладиган ишончли ва хакконий булган, асосан пулда улчаниладиган ва уз вактида бериладиган ахборотларни кайд килиш, бахолаш (улчаш), классификациялаш, туплаш, такдим килиш, бухгалтерия ахборотлари коммуникациясини урнатиш ва бухгалтерларнинг бошкарувда иштирок этиши, режалаштириш жараёнларини камраб оладиган тизим тушунилади.

Молиявий бухгалтерия хисобини тавсифлашда эса унинг концептуал коидалар асосида юритилиши, бухгалтерия хисобининг анъанавий хусусиятларини камраб олиши, асосан молиявий холат билан боглик ахборотларни шакллантириш ва ушбу ахборотларнинг ташки фойдаланувчиларга мулжалланганлиги хамда бу ахборотлар молиявий хисоботлар куринишида узатилиши каби узига хос жихатларини мужассамлантириши керак. Ушбу жихатларни хисобга олиб молиявий бухгалтерия хисобини куйидагича таьрифлаймиз:

Молиявий бухгалтерия хисоби деганда, бухгалтерия хисоби бирликларида унга оид конун, молиявий хисобот тамойиллари ва стандартлари асосида пулда улчаниладиган хужалик операциялари ёзувларини амалга ошириш, улчаш (бахолаш) ва туплаш оркали ушбу операцияларнинг субъектлар молиявий холатига таъсирини аниклаш, молиявий хисобот даври охирида молиявий холатни акс эттириш ва ахборотларни молиявий хисобот куринишида фойдаланувчиларга такдим килиш тизими тушунилади.

Юкоридагилардан хулоса килиш мумкинки, таннарх бухгалтерия хисоби бошкарув бухгалтерия хисоби учун деталли ва молиявий

бухгалтерия хисоби учун унинг ёндашишлари доирасида ахборот манбаи булиб хизмат килар экан.

"Таннарх бухгалтерия хисоби деганда, режалаштириш, нархларни белгилаш, махсулотни ишлаб чикаришни давом эттириш ва кенгайтириш, харажатларни оптималлаштириш, ходимлар мехнатини рагбатлантириш ва менежментнинг бошка сохаларига оид карорлар кабул килиш учун ишлаб чикарилаётган махсулот, иш ва хизматлар, жараёнлар, фаолиятлар таннархини тан олиш, таснифлаш, таксимлаш ва бахолаш асосида хакикий таннархини аниклаш ва тахлил килиш тизимга айтилади."107

Бухгалтерия хисоби тизимида Соликлар бухгалтерия хисоби хам узига хос хусусиятларга эга. Бу хисоб тулик Солик конунчилиги, жумладан Солик Кодекси асосида юритиладиган хисоб хисобланади. Молиявий бухгалтерия хисоби бу умумкабул килинган принциплар асосида юритиладиган хисоб. Ушбу хисобот тури даромад ва харажатларни тан олишда бухгалтерия хисоби стандартларига таянади. Лекин, солик конунчилиги соликка тортиладиган базани аниклашда конунчилик талабларидан келиб чикади. Умуман олганда барча мамлакатларда солик конунчилиги молиявий бухгалтерия хисобидаги курсаткичларга уз талабларини куяди. Шу нуктаи назардан солик конунчилиги талабларини инобатга оладиган Соликлар бухгалтерия хисобини юритишга зарурият тугилади.

Соликлар бухгалтерия хисобига куйидагича таърифни берамиз:

Соликлар бухгалтерия хисоби деганда, бизнес субъектлари томонидан туланадиган соликлар ва мажбурий туловлар буйича солик конунчилиги талабларини тулконли бажариш, уз вактида туловларнини амалга ошириш максадида маълумотларни кайд килиш, тан олиш, бахолаш, солик хисоб-китобларини юритиш асосида соликка тортиш базасини аниклаш хамда солик хисоботларини тузиш ва такдим этиш тизимига айтилади.

Соликлар бухгалтерия хисоби активга эгалик килиш, амалга ошириладиган хатти-харакатлар ёки хужалик фаолиятининг бошка далилини хукукий жихатдан, хужжатлар билан тасдикланган далили мавжудлигини белгилаш максадида юритилади. Ушбу далил ва хатти-харакатлар бухгалтерия ва тегишинча соликлар бухгалтерия хисоби хужжатларида ва регистрларида акс эттирилади.

МХХСларига асосланган молиявий бухгалтерия хисоби эса профессионал фикр-мулохазаларни назарда тутади. "Профессионал фикр-мулохазалар деганда, муайян шароитда карор кабул килишга имкон яратувчи барча объектив омилларни касбий жихатдан бахолаш (бухгалтер, компания рахбарияти, техник-мухандис ходимлар, бахоловчилар, инвестиция департаменти ва бошка томонидан) тушунилади. Масалан,

107 Ушбу таъриф тадкикотчи Д.С.Ташназарова томондан берилган

профессионал бахолаш узок муддатли активларнинг фойдали фойдаланиш муддатини ва кадрсизланиши аломатларини аниклашда, гумонли дебиторлик карзини, дисконтлаш ставкаларини, суд мухокамасининг кандай тус олишини белгилашда зарур булади"108.

Хулоса киладиган булсак, замонавий бухгалтерия хисоби самарали бошкарув карорлари кабул килиш учун менежмент тизимини ахборот билан таъмин этиш, таннархни бошкариш, режалаштириш, молиявий холатга бахо беришни амалга оширишга каратилган булиб, унинг таркибий кисмлари сифатида молиявий бухгалтерия хисоби, бошкарув бухгалтерия хисоби, таннархи бухгалтеря хисоби ва солик бухгалтерия хисоби каби таркибий кисмлардан иборат.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан -2030" стратегияси. https://lex.uz/ru/docs/6600413

2. Management Accounting. Offitial terminology of the CIMA. The CIMA 63 Portland Plaee, London WIN 4AB, 2005. 157 p. 2-б.

3. https://lex.uz/docs/2931253?ONDATE=31. 12.2020%2000

4.Узбекистон Республикаси Солик Кодекси. https://lex.uz/docs/4674902#4676944

5.ГузалИсломова.https://buxgalter.uz/puЫisЫdoc/texÜ66757_soHq_ЫsoЫ_qa nday_standartlar_bazasida_yuritiladi

6. Бухгалтерия аутсорсинги бизнес учун самарали ечим булиши мумкин https://www.gazeta.uz/uz/2023/08/04/buhexpert/

7. Соколов Я.В. Основы теории бухгалтерского учета. М.: Финансы и статистика, 2003, 496 с., 13-б.

8. https: //dzen.ru/b/ZK3Ly2IKmhWnpi 1 A? experiment=948512

108 Гузал Исломова.

https://buxgalter.uz/publish/doc/text166757_soliq_hisobi_qanday_standartlar_bazasida_yuritiladi

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.