Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДАГИ ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ ФАОЛИЯТИДА БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ МАСАЛАЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДАГИ ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ ФАОЛИЯТИДА БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
26
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ / МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТ / МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТНИНГ ХАЛқАРО СТАНДАРТЛАРИ / ДАРОМАДЛАРНИ ТАН ОЛИШ / КАССА УСУЛИ / ҲИСОБЛАШ УСУЛИ

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Асранов А.

Ушбу мақолада Ўзбекистон Республикасидаги олий таълим тизими фаолиятида бухгалтерия ҳисобини ташкилий асослари ва даромадларни тан олиш жараёнида ҳисоблаш усулини қўлланиши масалалари ёритилган. Ушбу мақолада университетларда хўжалик ҳисоби асосида фаолият юритиши, уларни молиявий ҳисобнинг халқаро стандартлари асоси ташкил қилиниши ифодаланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Асранов А.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ISSUES OF ACCOUNTING IN THE ACTIVITY OF HIGHER EDUCATION SYSTEM IN THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

This article describes the organizational basis of accounting in the activities of the higher education system of the Republic of Uzbekistan and the application of the method of calculation in the process of recognition of income. This article describes how universities operate on the basis of economic accounting, which is the basis of international financial accounting standards.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДАГИ ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ ФАОЛИЯТИДА БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ МАСАЛАЛАРИ»

Асранов А. докторант

Андижон кцшлоц хужалиги ва агротехнологиялар институты "Бухгалтерия хцсоби та^лил ва аудит" кафедраси

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДАГИ ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ

ФАОЛИЯТИДА БУХГАЛТЕРИЯ ХДСОБИ МАСАЛАЛАРИ

Аннотация. Ушбу мацолада Узбекистон Республикасидаги олий таълим тизими фаолиятида бухгалтерия уисобини ташкилий асослари ва даромадларни тан олиш жараёнида уисоблаш усулини цулланиши масалалари ёритилган. Ушбу мацолада университетларда хужалик уисоби асосида фаолият юритиши, уларни молиявий уисобнинг халцаро стандартлари асоси ташкил цилиниши ифодаланган.

Калит сузлар: бухгалтерия уисоби, молиявий уисобот, молиявий уисоботнинг халцаро стандартлари, даромадларни тан олиш, касса усули, уисоблаш усули.

Asranov A. doctoral studies

Andijan Institute agriculture and of Agrotechnology "Accounting analysis and audit" chair

ISSUES OF ACCOUNTING IN THE ACTIVITY OF HIGHER

EDUCATION SYSTEM IN THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

Annotation. This article describes the organizational basis of accounting in the activities of the higher education system of the Republic of Uzbekistan and the application of the method of calculation in the process of recognition of income. This article describes how universities operate on the basis of economic accounting, which is the basis of international financial accounting standards.

Keywords: accounting, financial reporting, international financial reporting standards, revenue recognition, cash method, calculation method.

Иктисодиётни либераллаштириш шароитида олий таълим тизимида амалга оширилаётган ислохотлар, шу жумладан бухгалтерия хисобини халкаро стандартлар асосида ташкил этиш ва уни янада ривожлантириш буйича амалий ишлар килинмокда. Шу жумладан ушбу сохада олий таълим тизими тушунчаси, унинг мохияти ва ривожланиши, ушбу тизимда бухгалтерия хисобини молиявий хисоботнинг халкаро стандартлари асосида юритиш ва натижада молиявий хисоботларини шаффофлигини ошириш, ушбу ахборот истеъмолчилари учун тушунарли булиши учун шароит яратиш мухим хисобланади. Таълим тизимида бюджет хисобига

доир операцияларни хисобга олиш, уни халкаро стандартлар асосида юритишни жорий килиш нафакат Узбекистон Республикасида, балки дунё хамжамиятида хам долзарб масалалардан бири хисобланади. Шунингдек Узбекистон Республикасида кейинги йилларда таълим тизими билан боглик куплаб муаммолар пайдо булиши (товламачилик, хисобни юритишдаги камчиликлар, пул маблагларини узлаштирилиши), ушбу жараёнларни хисобини ташкил килиш ва унинг назоратини амалга оширишга алохида эътибор каратиш лозимлиги, унинг аудити, фаолият тахлили масалаларига эътибор каратилиши, хисобни молиявий хисоботнинг халкаро стандартлари асосида ташкил килинишига каратилган куплаб ислохотларнинг олиб борилмокда. Юкоридагилар асосида шуни таъкидлаш лозимки, Узбекистон Республикаси давлат секторида бюджет хисоби ва хисоботини такомиллаштириш бюджет тизимида амалга оширилаётган ислохотларнинг асосий йуналишларидан бири сифатида эътироф этилмокда. Ушбу масалада амалга оширилган ислохотлар натижасида Халкаро амалиёт тажрибаси асосида бюджет хисобини ислох этиш икки усулда амалга оширилмокда: хисоблаш усули ва касса усули. Ушбу усуллардан фойдаланиш ва халкаро стандартлар талабига кура купрок хисоблаш усулига утилиши асосий йуналиш сифатида каралди. Давлат секторида хисоблаш усулига асосланган стандартларнинг жорий килиниши соха олимлари илмий карашларида уз ифодасини топганлигини куришимиз мумкин. Шу жумладан ушбу сохада чет эллик иктисодчи олимлар Брэд Поттер ва Аллан Бартон бюджет хисобида хисоблаш усули ва шу асосда стандартларнинг жорий килиниши буйича илмий хулосалари жамоатчилик томонидан ижобий бахоланиб, кабул килинганлигини куришимиз мумкин. Улар томонидан бюджет тизимида бухгалтерия хисобини юритишда халкаро амалиёт тажрибасидан келиб чикиб, хисоблаш усулидан фойдаланиш ва ушбу усулнинг халкаро стандартлар талабига мослиги буйича фикр билдирганлигини куришимиз мумкин34. Охирги вактларда мамлакатимизда хам халкаро амалиёт тажрибаларидан келиб чикиб, бюджет хисобини ислох этишга алохида эътибор каратилмокда. Ушбу масалада иктисодчи олим С.У.Мехманов томонидан куйидагича фикр билдирилган: "Давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартлари ходисалар ва операцияларни молиявий хисоботда акс эттириш талаблари (тан олиш, бахолаш, ахборотларни очиб бериш, ахборотларни такдим этиш)ни белгилайди. Давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартлари хисоблаш усулида кулланиладиган (31 та) хамда касса усулида кулланиладиган давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартидан иборат"35. Узбекистон Республикасида олий таълим тизимида бухгалтерия хисобини

34 Christensen M., Parker L. Using Ideas to Advance Professions: Public Sector Accrual Accounting. // Financial Accountability and Management. 2010. Vol. 26. №3. P. 246-266.

35 MexMaHOB C.y.

юритиш масаласида ушбу хисоб тизимини давлат секторида молиявий хисоботнинг халкаро стандартлари асосида юритишимиз лозим. Чунки иктисодиётни эркинлаштириш ва ракамли иктисодиёт тизимини жорий килиниши олий таълим тизимида бюджет хисобини ислох килишни куйидаги йуналишлар асосида амалга ошириш заруриятини келтириб чикаради:

1) молиявий хисоботларни ахборот тизимини кенгайтириш ва унинг сифатини ошириш максадида давлат секторида молиявий хдсоботнинг халкаро стандартларини жорий килиш;

2) Узбекистон олий таълим тизимидаги субъектларнинг молиявий хисоботларини халкаро курсаткичлар билан солиштириш;

3) Олий таълим тизимини молиялаштиришнинг давлат бюджети ва уларнинг хужалик хисоби асосида ишлаб топган маблагларини хисобини тугри олиб бориш, уларнинг максадли сарфланишини назорат килиш;

4) Олий таълим тизимида узлари томонидан молиялаштириш тизимига утиш натижасида бухгалтерия тизимидаги ва молиявий хисобот курсаткичларидаги узгаришларни хисобга олиш ва бошка йуналишлардан тушган маблагларни ва уларнинг сарфланишини назорат килиш. Унинг натижалари буйича молиявий хисобот ахборотларини шакллантириш.

Бу борада Узбекистон Республикасида Давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартлари асосида бухгалтерия хисоби ва хисоботи тизимини такомиллаштириш концепцияси кабул килинган булиб, унда халкаро стандартлар талаби асосида хисоб тизимини шакллантириш ва унинг аудитини ташкил этиш лозим. Ушбу концепцияда бюджет хисобини халкаро стандартларда умумкабул килинган тамойилларга мувофиклаштириш белгиланган булиб, унинг асосида халкаро стандартларни куллашга доир ишлар кенг куламда амалга оширилмокда.

Бизга маълумки, дунё хамжамиятида бюджет тизимида амалга оширилаётган ислохотлар натижасида дунёга машхур университетларни жуда купчилиги узини маблаг билан таъминлаш тизими асосида фаолият юритади ва илмий изланишлардан куплаб маблаг келиб тушади ва ушбу сохани янада ривожлантириш учун имконият яратилади. Шу сабабли Узбекистонда хам узини маблаг билан таъминлаш, шартнома, кушимча хизматлар курсатиш натижасида узини молиялаштириш тизимига утилмокда. Ривожланган давлатларда Давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартларини куллаш янада юкори сифатли молиявий хисоботларни тузишга, шунингдек, давлат сектори фаолияти натижаларини бахолашга катта имконият яратади, ахборотларнинг шаффофлигини оширади, бюджетга молиявий хисоб ва статистик хисоботларнинг юкори даражада интеграциялашувини таъминлайди, ахборотларнинг ишончлилиги ва туликлигининг ошиши хисобига давлат активларини самарали бошкариш имконини беради. Натижада Узбекистон Республикасидаги университетларнинг молиявий хисоботларни бошка

мамлакатлардаги университетлар молиявий хисоботлари билан солиштириш имконияти яратилади, халкаро муносабатларнинг глобаллашуви шароитида мамлакат мажбуриятлари кандайлиги ва уни уз ресурслари билан кандай бошкараётганлиги, шунингдек, молиявий холатни тушуниш асосида чет эл инвестициялари хажмининг ошиши ва донорлик маблагларининг купайиши имконини беради хамда давлат секторида молиявий интизом даражасини оширади. Давлат секторида кулланилаётган хисоблаш усулида операциялар ва барча ходисалар (даромадлар, харажатлар, мажбуриятлар) улар содир булган пайтда тан олинади, яъни улар учун пул маблагларининг келиб тушишига боглик булмаган холда даромад сифатида тан олинади. Х,исоблаш усули кулланилишининг катор ижобий жихатларга эгалиги билан биргаликда айрим номувофикликлар хам келтириб чикаради.

Ушбу масалаларга куйидагиларни киритишимиз мумкин: хисоб жараёнининг мураккаблиги, даромад ва харажатларни тан олиш тизимини тушунадиган бухгалтерларнинг етишмаслиги, бухгалтерия хисобини юритиш жараёнига купгина кушимча талаблар ва вазифаларнинг куйилиши натижасида бухгалтерларни ушбу масала буйича кушимча билим олиш зарурияти келиб чикади.

Давлат секторида бухгалтерия хисоби халкаро стандартларини хисоблаш усули ёрдамида ташкил килиш ва ундаги хисоб-китобларни тугри ташкил килиш мухим ахамиятга эгадир. Шу жумладан бунда университетларнинг молиявий хисоботлари улар олдига куйилган максад ва вазифаларни бажариши учун хисоблаш усули буйича тузилиши керак. Натижада уларнинг фаолиятнинг бухгалтерия хисобининг конунида белгиланган узлуксизлик (молиявий хисобот одатда ташкилот фаолият курсатяпти ва операцион фаолиятини бундан кейин хам давом эттиради, деган тахмин асосида тузилади) тамойилларига асосланади. Шундай килиб ушбу усул асосида молиявий хисоботларни тузиш жараёни Узбекистон Республикасида фойдаланилаётган УзАСБО тизими асосида молиявий хисоботларни шакллантиради. Натижада ушбу шакллар умум кабул килинган тартибда тузилади.

Шу жумладан бизнинг мамлакатимизда хисоблаш усулига асосланган молиявий хисобот таркиби куйидагилардан иборат:

1. Молиявий холати хакида хисобот;

2. Фаолиятнинг молиявий натижалари хакида хисобот;

3. Соф актив/капитал узгариши хакида хисобот;

4. Пул маблаглари харакати хакидаги хисобот;

5. Тасдикланган даромад ва харажатлар бюджети.

Хулоса килиб айтганда, бизнинг фикримизча, мамлакатимизда давлат секторида молиявий хисоботнинг халкаро стандартлар асосида бюджет хисобини ислох этишнинг масосий йуналишлари куйидагилардан иборат булиши мумкин:

-биринчидан, бухгалтерия хисобини юритишнинг услубий жихатларини халкаро амалиётда умумкабул килинган меъёрларга мослашиш асосида ташкил килиниши Узбекистон Республикасининг рейтингини халкаро даражада янада ошириш имкониятини яратади;

- иккинчидан, олий таълим тизимида давлат молиясини бошкаришда молиявий хисоботларнинг ахборот камрови ва шаффофлигини ошириш учун имконият яратилади;

- учинчидан, молиявий ва статистик хисоботларнинг жахаон хамжамиятида фойдаланилаётган молиявий хисоботнинг халкаро стандартлари билан интеграциялашувини таъминлайди;

- туртинчидан, Узбекистон Республикасидаги олий укув юртларини халкаро муносабатларнинг глобаллашуви шароитида чет эл инвестициялари хамда донорлик маблаглари хажмини купайтириш ва чет эллик хамкорлар билан самарали кушма фаолият юритиш имкониятини беради.

Адабиётлар руйхати:

1. Сборник: Международные стандарты финансовой отчетности общественного сектора: Издание 2010 года. Официальный перевод. 2012. // http://minfin.ru/ru/ budget/sfo/msfo.

2. Концепция совершенствования системы бухгалтерского учета и отчетности на основе адаптации Международных стандартов финансовой отчетности общественного сектора. Проект ПРООН «Реформа бюджетной системы в Узбекистане», 2013. // http:// www.publicfinance.uz.

3. Мехмонов С.У.,Убайдуллаев Д.Й. бюджет ташкилотларида бухгалтерия хисоби. Тошкент:ТМИ, 2012. -458б.

4. Christensen M. What We Might Know (But Aren't Sure) about Public Sector Accrual Accounting // Australian Accounting Review. 2007. Vol. 17. N 1. P. 51-65.

5. Christensen M., Parker L. Using Ideas to Advance Professions: Public Sector Accrual Accounting // Financial Accountability and Management. 2010. Vol. 26. N 3. P. 246-266.

6.Ибрагимов А.К., Сугурбаев Б.Б. Бюджетный контроль и аудит: учеб. пособие/Программа развития ООН; Мин-во финансов РУз. Учебный центр. АК Ибрагимов, ББ Сугурбаев - Т.: Изд-во" infoCOM. UZ, 2010.-164с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.