Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА AУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВИНИ РЕЖАЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИ'

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА AУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВИНИ РЕЖАЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
19
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
миллий ҳисоб / аудит тизими / чет эл инвесторлари / бухгалтерия / бухгалтерия ҳисоби / аудиторлик фаолияти / тадбиркор / модернизaция. / national account / audit system / foreign investors / accounting / accounting / audit activity / entrepreneur / modernization.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Жумабаева, Жадыра Абдукадировна

Республикамизда олиб борилаётган ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлар натижасида барча соҳаларда туб ўзгаришлар амалга оширилмоқда. Бундай ислоҳотлар бухгалтерия ҳисоби, аудит ва иқтисодий таҳлил соҳасида ҳам жадал давом эттирилмоқда. Бунинг натижасида “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги Қонун, “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”ги Қонун, Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандартлари, аудиторлик фаолияти миллий стандартлари ишлаб чиқилди ва қабул қилинди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PROCESS OF PLANNING ACCOUNTING AND AUDITING IN THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

As a result of socio-economic reforms carried out in our republic, radical changes are being implemented in all areas. Such reforms are being continued rapidly in the field of accounting, auditing and economic analysis. As a result, the Law "On Accounting", the Law "On Auditing", National Standards of Accounting, National Standards of Auditing were developed and adopted.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА AУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВИНИ РЕЖАЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИ»

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА БУХГАЛТЕРИЯ ^ИСОБИ ВА

АУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВИНИ РЕЖАЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИ

d https://doi.org/10.5281/zenodo.10532287

Жумабаева Жадыра Абдукадировна

ТДИУ магистратура, 1-боскич, МБР-32-1 гурух талабаси е-mail: j adydimash@gmail .com +998 90 337 95 35

Аннотация: Республикамизда олиб борилаётган ижтимоий-щтисодий ислоуотлар натижасида барча соуаларда туб узгаришлар амалга оширилмоцда. Бундай ислоуотлар бухгалтерия уисоби, аудит ва ицтисодий таулил соуасида уам жадал давом эттирилмоцда. Бунинг натижасида "Бухгалтерия уисоби тузрисида"ги Цонун, "Аудиторлик фаолияти тугрисида"ги Цонун, Бухгалтерия уисобининг миллий стандартлари, аудиторлик фаолияти миллий стандартлари ишлаб чицилди ва цабул цилинди.

Калит сузлар: миллий уисоб, аудит тизими, чет эл инвесторлари, бухгалтерия, бухгалтерия уисоби, аудиторлик фаолияти, тадбиркор, модернизация.

ПРОЦЕСС ПЛАНИРОВАНИЯ УЧЕТА И АУДИТА В РЕСПУБЛИКЕ

УЗБЕКИСТАН

Жумабаева Жадыра Абдукадировна

ТДИУ магистратура, 1-боскич, МБР-32-1 гурух талабаси е-mail: j adydimash@gmail .com +998 90 337 95 35

Аннотация: В результате социально-экономических реформ, проводимых в нашей республике, реализуются радикальные изменения во всех сферах. Подобные реформы активно продолжаются в сфере бухгалтерского учета, аудита и экономического анализа. В результате были разработаны и приняты Закон «О бухгалтерском учете», Закон «Об аудите», Нatsiональные стандарты бухгалтерского учета, Нatsiональные стандарты аудита. Ключевые слова: нatsiональный счет, система аудита, иностранные инвесторы, бухгалтерский учет, бухгалтерский учет, аудиторская деятельность, предприниматель, модернизация.

THE PROCESS OF PLANNING ACCOUNTING AND AUDITING IN THE

REPUBLIC OF UZBEKISTAN

Жумабаева Жадыра Абдукадировна

ТДИУ магистратура, 1-боскич, МБР-32-1 гурух, талабаси е-mail: j adydimash@gmail .com +998 90 337 95 35

Abstract: As a result of socio-economic reforms carried out in our republic, radical changes are being implemented in all areas. Such reforms are being continued rapidly in the field of accounting, auditing and economic analysis. As a result, the Law "On Accounting", the Law "On Auditing", National Standards of Accounting, National Standards of Auditing were developed and adopted. Key words: national account, audit system, foreign investors, accounting, accounting, audit activity, entrepreneur, modernization.

КИРИШ

Хрзирги кунда Республикамиз хужалик юритувчи субъектлари томонидан ишончли бухгалтерия маълумотларининг тайёрланиши ва ташки фойдаланувчиларга уз вактида етказиб берилиши мухим вазифа хисобланади. Бунинг асосида ташки инвесторлар, кредиторлар, давлат органлари самарали иктисодий карорлар кабул килишларига замин яратилади. Бу вазифага эришиш эса аввало аудиторлик фаолиятини замонавий бизнес олами талаблари ва халкаро андозалардан келиб чиккан холда доимий равишда такомиллаштириб боришни таказо этади. Х,озирги кунда Республикамизда хам, халкаро амалиётда хам бухгалтерия фаолиятини замонавий молия бозори талабларига мос равишда ривожлантиришга берилаётган катта эътиборга карамасдан бухгалтерия тизимининг амалий ва методологик асослари борасида уз ечимини кутаётган бир катор масалалар мавжудлигини хозирги шароитда купгина тадкикотчи мутахассислар таъкидлашмокда. Бугун тула ишонч билан айтиш мумкинки, тадбиркорларга, аввало, кичик бизнес субъектларига асосий, шу жумладан, талаб катта булган моддий ресурслардан фойдаланиш имконини берадиган баркарор бозор механизми шаклланди.

Бухгалтерия Узбекистон Республикасида ташкилотлар хужалик фаолиятини назорат килишнинг асосий йуналиши булганлиги учун, 2021 йил 25 февралда «Аудиторлик фаолияти тугрисида»ги конун кабул килинди1. Халкаро бухгалтерлар федерatsiясининг Аудит ва ишончни таъминлайдиган

1 Узбекистон Республикаси "Аудиторлик фаолияти тугрисида"ги Конун 2021-йил,www.norma.uz

топширикларнинг халкаро стандартлари буйича кенгаши томонидан эълон килинадиган аудитнинг халкаро стандартлари хамда сифат назоратининг халкаро стандартлари, тахлилий текширувларнинг халкаро стандартлари, ишончни таъминлайдиган топширикларнинг халкаро стандартлари, турдош хизматларнинг халкаро стандартлари бухгалтерия фаолиятининг стандартларидир.

АДАБИЁТЛАР ШАРХИ

Ушбу маколани ёритишда "бухгалтерия хисоби ва аудит" тизими буйича илмий изланишлар олиб борган бир катор тадкикотчи олимларнинг илмий маколалари ва монография, асосий илмий ишлари натижалари асосида чоп этилган дарсликларда келтириб утилган фикрларидан иктибослдар олинган булиб, уларга хорижлик иктисодчи олимлардан Х.Андерсон, А.Панков, Д.Шеремет, республикамиз иктисодчиларидан А. Улмасов, А.Вахобов, А.Сотиволдиев, Ю.Иткин, А.М.Ходжаева, Ш.Тожибоева, Н.Хожимуротов ва бошкаларнинг илмий ишларида атрофлича урганилган.

ТАДЦЩОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ

Илмий тадкикот жараёнида илмий мушохадалаш, тахлил, таккослаш, статистик маълумотларни гурухлаш, истикбол курсаткичларини хисоблашнинг иктисодий-математик усулларидан фойдаланилди.

ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Узбекистон Республикасида бухгалтерия хисоби ислохотига кадар мавжуд булган бухгалтерия хисоби тизими маъмурий буйрукбозликка асосланади. У ижтимоий мулкчилик хамда иктисодиётнинг марказлашган давлат бошкаруви талаби билан аникланар эди. Республикамизда утказилган ислохотнинг максади бухгалтерия хисоби тизимини бозор иктисодиёти талаблари ва молиявий хисоботнинг халкаро андозаларига мувофиклаштиришдир. Бухгалтерия хисоби ислохоти куйидаги энг мухим хукукий, меъёрий хужжатларнинг ишлаб чикилиши ва тасдикланиши билан намоён булди:

- Узбекистон Республикаси "Бухгалтерия хисоби тугрисида"ги конуни; Узбекистон Республикаси "Аудиторлик фаолияти хакида"ги конуни; - "Узбекистон Республикасида бухгалтерия хисоби ва хисоботи тугрисида"ги низом;

- "Махсулот таннархига киритиладиган ишлаб чикариш ва сотиш харажатлари таркиби хамда молиявий натижаларни шакллантириш тугрисида"ги йурикнома;

- Бухгалтерия хисоби ва аудит миллий андозалари. Бу хужжатлар Узбекистон Республикаси худудидаги хужалик юритувчи барча субъектлар учун хисоб сиёсати меъёрларини хукукий жихатдан таъминлашга хизмат килади. Узбекистон Республикасининг "Бухгалтерия хисоби тугрисида"ги конуни бозор иктисодиёти шароитида бухгалтерия хисобининг максад ва вазифаларини аник белгилаб берган. Ушбу Конунга мувофик, бухгалтерия хисобининг максади фойдаланувчиларни уз вактида тулик ва аник молиявий хамда бошка бухгалтерия ахбороти билан таъминлашдир. Бухгалтерия хисоби вазифалари эса куйидагилардан иборат:

- бухгалтерия хисоби хисоб варакаларида активларнинг холати ва харакати, мулкий хукуклар ва мажбуриятларнинг холати тугрисидаги тулик хамда аник маълумотларни шакллантириш;

- самарали бошкариш максадида бухгалтерия хисоби маълумотларини умумлаштириш;

- молиявий, соликка доир ва бошка ишончли хисоботларни тузиш2 . Бу маълумотлар юкорида айтиб утганимиздек, икки гурух ахборотдан фойдаланувчилар учун гайёрланади. Бухгалтерия хисоби ахборотдан фойдаланувчилар эхтиёжига мос равишда иккига; молиявий ва бошкарув хисобига булинади. Гарчи дунёда бухгалтерлар учун мингдан ортик дастурий таъминот мавжуд булсада, Россияда бухгалтерлар ва тадбиркорлар бугунги иктисодиёт шароитлари учун мос келадиган, мамлакатда ишлаб чикилган пакетларни, бухгалтерия хисобини тартибга соладиган конунчилик узгариши вариантларини ва махаллий ишлаб чикарувчиларда фойдаланиш имкониятларини афзал куради. Сифатли ва структураланган бухгалтерия хисобини автоматлаштириш - корхонани самарали бошкаришнинг асоси.

2 Адаменко А.А. Организация коммуникационного воздействия в управлении бизнес -процессом предприятия / А.А. Адаменко, А.С. Цысов // Вестник Академии знаний. - 2019. - № 33(4). - С. 20-24.

1-расм.

Корхонани бошкариш комплексли тизимида бухгалтерия ахборот3

тизими

Тугри ишлов берилган тизимлаштирилган ва структураланган ахборот ташкилотни самарали бошкариш кафолатидир. Аксинча, тугри ишончли маълумотларнинг етишмаслиги нотугри карорга ва эхтимол сезиларли йукотишларга олиб келиши мумкин. Ахборот хавфсизлиги махфий ахборотни химоялаш буйича турли чора-тадбирлар урганиладиган, тузиладиган, бажариладиган ва амалга ошириладиган фаолият сохаси хисобланади.

2-расм.

Молияни бошкариш автоматлаштирилган тизимининг ишлаш4

схемаси

3 Башкатов В.В. Применение облачных технологий автоматизации бухгалтерского учета / В.В. Башкатов, А.М. Воротникова, С.А. Мезина // Вестник Академии знаний. - 2019. - № 33(4). - С. 58-52.

4 Голкина Г.Е. Бухгалтерские информационные системы:учебное пособие /Г.Е. Голкина.-М.: МЭСИ, 2011.-230с.

Урта ва йирик курилиш компанияларида турли дастурлардан фойдаланадиган куплаб чизикли булинмалар мавжуд: - смета булими смета дастурий таъминотидан фойдаланади; - шартнома булими - хужжатлар айланмаси буйича дастурий воситалар; - бухгалтерия - бухгалтерия дастурлари; - кадрлар булими - кадрлар хисоби буйича дастурлар ва хк. Аммо барча ахборотларни ахборот киритиш буйича икки томонлама ишдан кочиб колиш ва бошкарувнинг оператив ахборот олиш имкониятини берадиган ягона ахборот тизимида бирлаштира оладиган корхоналар кам.

Молиявий хисобот аудитини режалаштириш ва аудитини амалга оширишнинг ягона талаблари мавжуддир. Улар Узбекистон Республикасида АХС 300 «Молиявий хисоботлар аудитини режалаштириш», АХС 315 «Мухим бузиб курсатишлар рискларини тадбиркорлик субъект ва унинг мухитини билиш асосида аниклаш ва бахолаш », АХС 320 «Аудитни режалаштириш ва бажаришда мухимлик», АХС 330 «Бахоланган рискларга жавобан аудиторнинг харакатлари» аудитнинг халкаро стандартларида курсатилган. Аудиторлик текширувини режалаштариш уз ичига текширув хажми ва амалга ошириш муддатлари хамда текширувнинг умумий стратегияси ва кутилаётган мазмунга хос ёндашувни назарда тутади. Ушбу АХС 300 «Молиявий хисоботлар аудитини режалаштириш» стандарти аудиторлик текширувини режалаштирилишига минимал талабларни назарда тутади. Аудиторлик текширувини режалаштиришнинг асосий боскичларидан бири бу текширилаётган хужалик юритувчи субъект тугрисида керакли маълумотларни олиш хисобланади, бу текширувчига молиявий хисоботига сезиларли таъсир этувчи ходисалар, жараёнлар ва бошка узига хос хусусиятларни аниклашга ёрдам беради.

Аудиторлик текширувини режалаштириш учун тузиладиган хужжатлар куйидагилардан иборат: мижоз иктисодий фаолиятини урганиш буйича иш хужжатлари, аудиторлик текширувини утказиш тугрисидаги дастлабки келишув хати, текширув утказиш тугрисидаги шартнома, аудиторлик текширувининг умумий режаси ва умумий дастури.

1-чизма.

Аудиторлик текширувини ташкил килиш боскичлари5

1-бос^ич. Аудит текширувини режалаштириш.

2-б ос^ич. Назорат тестларини бажариш ва му^имликни текшириш амалларини бажариш.

Хорижий давлатларда аудиторлик текширувини ташкил килишда хамда аудиторлик текширувини утказишда турт боскичли мукаммал килиб ишлаб чикилиш натижасида аудиторлик текширувини сифатли хамда текширув утказилаётган иктисодий субъектнинг молиявий холатини аник бахолаш имкониятини беради. Бизнинг мамалакатимизда эса уч боскичли текширув олиб борилади. Бизда хам турт боскичли килиш лозим, яъни ишчи хужжатларни расмийлаштиришдан (аудиторлик хулосаси хамда аудиторлик

5 Махсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чикариш ва сотиш харажатлари таркиби хамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тугрисидаги Низом. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси карори. 5.02.1999 №54 сон (узгартириш ва кушимчалар билан).

хисоботни тузишдан) текширув утказилган натижаларни тахлил килган холда натижаларни бахолаш боскичини киритиш керак деб хисоблаймиз.

ХУЛОСА ВА НАТИЖАЛАР

1. Аудиторлик текшируви канчалик тугри ва сифатли утказилса, унинг натижалари, яъни аудиторлик хисоботи ва хулосаси хам шунчалик, хакконий ва холисона акс эттирилади. Бунинг учун, аудиторлик ташкилоти аудиторлик фаолиятини меъёрий тартибга соладиган хужжатларга мувофик утказилиши, аудит утказишни тугри режалаштириш, аудит жараёнини амалга ошириш устидан назорат олиб бориши керак. Бу аудиторнинг билим ва малакаси, профессионал тугри мулохаза юритиш, корхонанинг молиявий хисоботи ва молия-хужалик фаолияти устидан тугри бахо бера олишига боглик. Шунинг учун аудиторлар уз устида ишлашлари, билим ва малакаларини янада оширишлари, халкаро талабларга жавоб берадиган даражада етук профессионал мутахассис булишлари лозим.

2. Бугунги кунда ички назорат тизими хужалик юритувчи субъектлар рискларини минималлаштириш имконини беради ва унинг тугри ташкил этилиши корхона мулкдорларига ва аудиторларга текширув утказишда кулайлик яратади. Ички назорат тизимининг ишончлилигини аниклаш аудиторлик текширувининг ажралмас кисмидир. Аудиторлар молиявий хисобот маълумотларини кайта ишлаш, руйхатга олиш тизими туликлигини таъминловчи ишончли ички назорат тизими билан кизикадилар.

3. Аудит режасининг умумий максади текширилаётган сохада ички назорат таркибининг етарлилигини бахолаш хисобланади. Ишнинг умумий хажми - тегишли назорат тизимининг тасдиги учун муомалаларнинг утказилиши ва тайёрланишини текшириш керак. Бажарилаётган аудиторлик текшируви ички назорат тизими тугри ташкил этилганлигини таъминлашга йуналтирилмаганлиги, ички назорат тизими зарарлардан тулик химоя килишни таъминламайди. Яхши ташкил килинган ички иазорат тизими рахбарият учун рискни "кабул килса буладиган" даражага камайтириш имконини беради.

Шуни хам ёдда тутиш керакки, ички назорат тизими аник бир куринишга эга эмас. У узгарувчан ва турли омиллар таъсирига учрайди. Бу омиллар: рахбариятнинг узгариши, технологияни такомиллаштириш, ракобатчиларнинг таъсири ва бошкалар. Шундай килиб, агар тахлил натижалари назорат тизимини ижобий бахолаган такдирда хам буни тугри англаш керак. Рискни хар кандай йул билан тахлил килиш чегараланган. Назоратнинг сезиларли камчиликларини аниклаш максадида хар кандай назорат тизими доимий

текшириб турилиши лозим. Бу каби текширишлар ички назорат тизимидаги узгаришларни аникдаш ва риск натижаларини бахолаш максадига эга.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Узбекистан Республикаси "Аудиторлик фаолияти тугрисида"ги ^онун 2021 -йил,www.norma.uz

2. Адаменко А.А. Организация коммуникационного воздействия в управлении бизнес-процессом предприятия / А.А. Адаменко, А.С. Цысов // Вестник Академии знаний. - 2019. - № 33(4). - С. 20-24.

3. Башкатов В.В. Применение облачных технологий автоматизации бухгалтерского учета / В.В. Башкатов, А.М. Воротникова, С.А. Мезина // Вестник Академии знаний. - 2019. - № 33(4). - С. 58-52.

4. Голкина Г.Е. Бухгалтерские информационные системы:учебное пособие /Г.Е. Голкина.-М.: МЭСИ, 2011.-230с.

5. Махсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чикариш ва сотиш харажатлари таркиби хамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тугрисидаги Низом. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси карори. 5.02.1999 №54 сон (узгартириш ва кушимчалар билан).

6. Абдусаломова Нафосат Баходировна. «Корхоналар бухгалтерия хисобида ахбороткоммуникация технологияларидан фойдаланиш" "Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar" ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2021 yil.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.